ახალი ძველი საზღვარი: რატომ აღმოჩნდა სომხური სოფლები აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე
აზერბაიჯანთან “ახალი საზღვარი” ყარაბაღის მეორე ომის შედეგია და მთელი სომხეთისთვის მტკივნეული თემაა.
2020 წლის შემოდგომაზე მთიანი ყარაბაღის ომის შემდეგ, სომხეთის მიერ ადრე კონტროლირებადი ტერიტორიები აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ გადავიდა. შედეგად, ძველი საბჭოთა კავშირის დროინდელი საზღვარი ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებს შორის მხარეებისთვის ახალ გამყოფი ხაზად იქცა.
სომხეთის დედაქალაქის სამხრეთ რეგიონთან დამაკავშირებელი მთავარი მაგისტრალის ზოგიერთ მონაკვეთს ახლა ბაქო აკონტროლებს. საზღვრით გაყოფილი სოფლების მოსახლეობა თავს დაცულად არ გრძნობს.
2020 წლის შემოდგომაზე ესკალაციამ მთიან ყარაბაღში პირდაპირ ან ირიბად ფაქტობრივად სომხეთის ყველა მკვიდრზე იმოქმედა. ვიღაც 44-დღიანი ომის დროს უშუალოდ მონაწილეობდა საომარ მოქმედებებში, დანარჩენები ჯარს ან ლტოლვილებს ეხმარებოდნენ. ამიტომ, ომის შედეგმა ყველა შოკში ჩააგდო, სომხური მხარის დამარცხებამ არა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ ემოციური კრიზისიც გამოიწვია.
თუმცა, ომის შედეგებმა და ტერიტორიების დაკარგვამ განსაკუთრებით მძაფრად იმოქმედა ქვეყნის სამხრეთ რეგიონის, სიუნიკის მცხოვრებლებზე. მრავალი სოფელი იქცა სასაზღვრო ზონად, ისევე როგორც საბჭოთა კავშირის დროს – მას შემდეგ, რაც მთიანი ყარაბაღის მიმდებარე ტერიტორიები აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ მოექცა. ზოგი სოფელი ორ ნაწილად გაიყო.
- „სამხედრო ალაფის პარკი“ ბაქოში – მხურვალე მხარდაჭერა და სასტიკი დაგმობა
- მშობლებს, რომლებმაც ომის დროს შვილი დაკარგეს, სომხეთში უფასო რეპროდუქციულ დახმარებას სთავაზობენ
- ცხოვრების თავიდან დაწყება ომის შემდეგ – ისტორიები სომხეთიდან და აზერბაიჯანიდან
გზა აზერბაიჯანისკენ
გორის-კაპანის მაგისტრალი, რომელიც სომხეთს ირანთან აკავშირებს, ახლა ჩვეულ რეჟიმში მუშაობს. თუმცა, ვინც მასზე მოძრაობს, მომენტებში აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე აღმოჩნდება ხოლმე.
დროდადრო გზაზე გვხვდება ნიშნები აზერბაიჯანულ ენაზე, რომლებიც იუწყება რომ აზერბაიჯანის გუბადლის რეგიონში იმყოფები.
მთიანი ყარაბაღის მიმდებარე ტერიტორიების დაკარგვის შემდეგ, სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ახალი საზღვარი გაივლო. შედეგად, გორის-კაპანის საავტომობილო გზის ზოგიერთი მონაკვეთი ოფიციალურად აზერბაიჯანის ტერიტორიად გამოცხადდა და აქ აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალების პოსტები განთავსდა.
გზის დასაწყისში სომხეთის სასაზღვრო ჯარების ოფიცრები აფრთხილებენ ყველას, ვინც იქ მოძრაობს, რომ ხუთი კილომეტრი არ უნდა გაჩერდნენ, რათა თავიდან აიცილონ შესაძლო ინციდენტები. მაგრამ გზა ადგილობრივი მოსახლეობის პრობლემების მხოლოდ ნაწილია.
სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ახალმა საზღვარმა, როგორც დანამ კარაქის ნაჭერი, სომხეთის სოფელი შურნუხი ორ ნაწილად გაჭრა. გზა გამყოფი ხაზი გახდა. მარჯვენა მხრიდან ყველა სახლი ახლა აზერბაიჯანშია, მარცხნივ – სომხეთში დარჩა.
დაპირისპირებულ მხარეებს შორის რუსი მესაზღვრეები არიან განლაგებული. რუსეთის დროშა და ჯავშანტრანსპორტიორები ერთგვარი სიმბოლო და უსაფრთხოების და მშვიდობის გარანტიაა. თუმცა, ადგილობრივ მოსახლეობას ახალი რეალობა მაინც აშინებს.
როგორ იცხოვრო საზღვარზე და არ შეგეშინდეს
რამდენიმე თვის განმავლობაში, რაც შურნუხი ორ ნაწილად გაიყო, სერიოზული ინციდენტები არ დაფიქსირებულა. განხილვის ერთადერთი თემა იყო პირუტყვის გატაცება აზერბაიჯანელი სამხედროების მიერ.
მაგრამ ამ ადგილებში სიმშვიდე შეიძლება დროებითი იყოს. აზერბაიჯანის დროშა, კარვები და ჯარისკაცები, ფაქტობრივად 20 მეტრის მოშორებით, საშუალებას არ აძლევს მოსახლეობას უსაფრთხოდ იგრძნოს თავი.
”ჩემი თავის გამო არ მეშინია, ახალგაზრდებზე ვღელავ. რის უნდა მეშინოდეს, მე უკვე 76 წლის ვარ, შეიძლება 5 წელი აღარ ვიცოცხლო ”, – ამბობს არმენ გევორგიანი, შურნუხის მკვიდრი.
მას პატარა ოჯახი აქვს – ცოლი და ერთი ვაჟი. ისინი, ისევე როგორც სხვა 11 ოჯახი, იძულებულნი გახდნენ დაეტოვებინათ თავიანთი სახლები, რომლებიც აზერბაიჯანის მხარეს დარჩა.
ის ამბობს, რომ სახლს 20 წლის განმავლობაში საკუთარი ხელით აშენებდა, თითქმის დამთავრებული ჰქონდა, მაგრამ ერთბაშად დაკარგა:
”იყო ბრძანება სახლი დაგვეტოვებინა. [აზერბაიჯანელების ხელში] იარაღი არ მინახავს. არ უსვრიათ. ბევრი რამის სახლში დატოვება მომიხდა”.
იმის შესახებ, რომ შურნუხი ორ ნაწილად გაიყო, თავად სოფლის მოსახლეობამ და მთელმა სომხეთმა ახალი საზღვრის დემარკაციის პროცესის წინა დღეს შეიტყვეს.
ყველაზე მეტად ხალხიც და ექსპერტებიც ახალი საზღვრის განსაზღვრის პრინციპმა გააკვირვა – GPS სისტემის გამოყენებით, 70-იანი წლების საბჭოთა რუკების მიხედვით.
რა პროცესი მიდის საზღვარზე?
სომხეთის ომბუდსმენმა არმან ტატოიანმა არაერთხელ განაცხადა, რომ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის საზღვრების გადახედვის პროცესი უნდა შეჩერდეს ან გადაიხედოს, რადგან ის არალეგიტიმურია:
”საზღვრის დემარკაციის პროცესი მიმდინარეობს ადამიანის უფლებებისა და კანონის უზენაესობის უხეში დარღვევით. საზღვრების ასეთი დემარკაცია არა მხოლოდ ხელს არ შეუწყობს რეგიონში მშვიდობის დამყარებას, არამედ, პირიქით, შეიძლება ხელი შეუწყოს სომეხ და აზერბაიჯანელ ხალხებს შორის სიძულვილის გაღვივებას. ეს პროცესი ძირს უთხრის ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო საფუძვლებს.
სომხეთის სახელმწიფო საზღვრების განსაზღვრის პროცესი ომის საფრთხის ქვეშ მიმდინარეობს. აზერბაიჯანისა და თურქეთის პრეზიდენტები სომეხ ხალხს ემუქრებიან გენოციდით და ეთნიკური წმენდით. აზერბაიჯანის ხელისუფლება, ილჰამ ალიევის მიბაძვით, შეურაცხყოფს სომხეთის მოქალაქეების ღირსებას და იწვევს ეთნიკურ მტრობას. არ არსებობს პროფესიონალური მიდგომები საზღვრის დემარკაციის საქმეში და გამოიყენება მიუღებელი მექანიკური მიდგომები, როგორიცაა GPS. ”
ომბუდსმენი ასევე მიუღებლად მიიჩნევს იმას, რომ აზერბაიჯანის შეიარაღებული ძალების საგუშაგოები განლაგებულია მშვიდობიან მოსახლეობასთან ახლოს და აზერბაიჯანის სამხედროები სხვადასხვა კალიბრის იარაღიდან პერიოდულად ისვრიან.
არმან ტატოიანი კიდევ ერთ მნიშვნელოვან საკითხს აყენებს – სასაზღვრო რეგიონის მაცხოვრებლებს აღარ აქვთ წვდომა საძოვრებსა და მინდვრებზე, რომლებსაც მრავალი წლის განმავლობაში იყენებდნენ.
ყველა ეს პრობლემა ასახულია წერილებში, რომლითაც სახალხო დამცველმა მიმართა ეუთოს მოქმედ თავმჯდომარეს, ევროსაბჭოს და გაეროს გენერალურ მდივნებს, ევროსაბჭოს და გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისრებს, ეუთოს და ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეების პრეზიდენტებს, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს თავმჯდომარეს, ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის თანამომხსენებლებს აზერბაიჯანისა და სომხეთის საკითხებში, რამდენიმე ქვეყნის ომბუდსმენებს.
იმავდროულად, სომხეთის პრემიერმინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა განაცხადა, რომ ის, რაც ქვეყნებს შორის ახალ საზღვარზე ხდება, არა დემარკაციის და დელიმიტაციის პროცესია, არამედ გარკვეული სასაზღვრო პუნქტების განთავსებაა, რაც ქვეყნის სამხრეთ რეგიონის – სიუნიკის, მოსახლეობის უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად ტარდება.
საერთაშორისო სამართლის ექსპერტმა ლევონ გევორგიანმა სიტუაცია შემდეგნაირად განმარტა:
”საერთაშორისო სამართალში არ არსებობს სახელმწიფო ქონების კადასტრი. ანუ, როდესაც სახელმწიფოები გაწევრიანდებიან რომელიმე საერთაშორისო ორგანიზაციაში, ვთქვათ, გაეროში, ეს საერთაშორისო ორგანიზაციები არ ადასტურებენ სახელმწიფოების არსებულ საზღვრებს. შესაბამისად, ქვეყნებს შეუძლიათ საერთაშორისოდ აღიარებული საზღვარი ჰქონდეთ მხოლოდ ერთ შემთხვევაში – ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე. ”
თუმცა, სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის დიპლომატიური ურთიერთობები არ არსებობს, რომ შეთანხმდნენ რაიმე საკითხზე, მათ შორის საზღვრების თაობაზე.
შურნუხის მოსახლეობა პრობლემების შესახებ
საზღვარმა არა მხოლოდ სოფელი შურნუხი გაყო, არამედ სოფლის ზოგიერთი სახლიც. ლორა ტოვმასიანმა ფარდულის 2/3 დაკარგა. საზღვარი მისი კერძო სახლის ტერიტორიაზე გადის. ასე რომ, მისი ოჯახი პირდაპირი მნიშვნელობით გამყოფ ხაზზე აღმოჩნდა.
”ამჟამად ისინი არ გვაწუხებენ. საზღვარზე არ გადმოდიან. გარდა ერთი შემთხვევისა, როდესაც სამხედროები ჩვენს სახლში მოვიდნენ და ჩაი ითხოვეს. მათთან იყო ადამიანი, რომელმაც ეს ყველაფერი ვიდეოზე გადაიღო. მათ დასვეს კითხვები, თუ რამდენი გვაქვს პენსია, შემდეგ ეს ვიდეო აზერბაიჯანში გავრცელდა”.
ასეთი შემთხვევების გამორიცხვის მიზნით, სომხეთის სასაზღვრო ჯარები სოფლის სკოლაში განლაგდნენ. სომხეთისა და აზერბაიჯანის პოსტები ერთმანეთისგან რამდენიმე ათეულ მეტრში მდებარეობს. ქსელში უამრავი ვიდეოა, სადაც ჩანს, რომ ორი ქვეყნის სამხედრო მოსამსახურეები ერთმანეთს ესაუბრებიან.
ინციდენტის სრულად გამორიცხვისა და სოფლის დარჩენილ ნაწილზე უფლებების დასადასტურებლად, მუნიციპალიტეტმა სოფლის ცენტრში უზარმაზარი სომხური სამფეროვანი დროშა და ჯვარი აღმართა.
სოფლის განაპირას ახლა ახალი უბანი შენდება. იქ 12 ოჯახი შესახლდება, რომლებმაც სახლი დაკარგეს. ამ გზით ადგილობრივი ხელისუფლება ხალხის შენარჩუნებას და სოფლის გადარჩენას იმედოვნებს.
რა იქნება მომავალში?
შურნუხში სიმშვიდე შეიძლება მოჩვენებითი აღმოჩნდეს. მოსახლეობას ესმის, რომ ყარაბაღში ვითარების გამწვავებასთან ერთად ისინი შესაძლოა ცეცხლის ქვეშ აღმოჩნდნენ. მიუხედავად ყველა შესაძლო საფრთხისა, ჯერჯერობით მხოლოდ ერთმა ოჯახმა დატოვა სოფელი.
”ხალხი აქ დარჩენას აპირებს. ამასთან, ყველას გულში შიში აქვს. არც ვიცით რა იქნება მტრის შემდეგი ნაბიჯი. მაგრამ პირადად, ჩვენი ოჯახი, ჩემი შვილი, რომელიც სკოლაში მუშაობს, შურნუხში დარჩენას ვაპირებთ. ჩვენ უკვე 30 წელია აქ ვცხოვრობთ და არსად წასვლა არ გვინდა. ჩვენს საზღვარზე მყარად ვდგავართ, ”– ამბობს ლორა თოვმასიანი.
რამენად შეძლებენ სომხები და აზერბაიჯანელები გვერდიგვერდ ცხოვრებას? ამდენი წლის მტრობის შემდეგ ეს ძნელი წარმოსადგენია, თუმცა გარემოებებმა შეიძლება აიძულოს ხალხი პოტენციურ საფრთხეზე თვალი დახუჭოს.
მაგრამ, შურნუხის მკვიდრი არმენ გევორგიანი ამბობს, რომ მას აზერბაიჯანელებთან მშვიდობიანი ცხოვრება ვერ წარმოუდგენია:
”შეიძლება არსებობდნენ სომხები, რომლებსაც მათთან დაახლოება შეუძლიათ, მაგრამ მე არ შემიძლია. მე მათ კარგად ვიცნობ, 20 წლის განმავლობაში ვმუშაობდი ავტობუსის მძღოლად ბაქო-ერევნის მიმართულებით ”.
სხვა პრობლემური სოფლები
შურნუხი გამონაკლისი არ არის. სოფლები დავითბეკი და ვოროტანი ასევე საზღვართან ახლოს მდებარეობს. და თუ შურნუხში სიტუაცია ზოგადად მშვიდია, სხვა ადგილებში საშიში ინციდენტები დროდადრო ხდება.
მაგალითად, ადგილობრივმა მაცხოვრებლებმა განაცხადეს, რომ გორის-კაპანის საავტომობილო გზაზე, სოფელ დავით ბეკის მახლობლად, აზერბაიჯანელმა ჯარისკაცებმა სომხურნომრიან მანქანას ქვები დაუშინეს.
”ეს ინციდენტი ადასტურებს სომხეთის ომბუდსმენის აპარატის კონცეფციის სისწორეს სიუნიკში უსაფრთხოების ზონის შექმნის აუცილებლობასთან დაკავშირებით. სიუნიკის რაიონის სოფლების მეზობლად, გზებზე არ უნდა იყვნენ აზერბაიჯანელი სამხედროები, არ უნდა იყოს აბრები და დროშები ”, – თქვა სომხეთის სახალხო დამცველმა არმან ტატოიანმა ამ ინციდენტის შემდეგ.
ამასთან, აზერბაიჯანელი სამხედროები არამარტო სომხეთის სოფლებთან, არამედ ქალაქ კაპანის აეროპორტთანაც არიან განლაგებული, რომელიც სომხეთის სამხრეთით ერთ-ერთი უდიდესი დასახლებაა.
საზღვრის დემარკაცია ჯერ კიდევ გასაკეთებელია, მაგრამ ეს პროცესი, სავარაუდოდ, სიტუაციას ვერ შეცვლის და სომხეთს აშკარად ახალი გზის აშენება მოუწევს, რათა თავიდან იქნას აცილებული შემდგომი ინციდენტები პრობლემურ ადგილებში.
სიუნიკის რეგიონში ვითარება მეტ-ნაკლებად მშვიდია მანამ, სანამ ყარაბაღში არ ისვრიან.
მედიაქსელის მხარდაჭერით
