რა ბედი ელის აზერბაიჯანულ მანათს?

2015 წელს აზერბაიჯანის ეკონომიკური მონაცემები, ბოლო წლების ანალოგიურ მაჩვენებლებთან შედარებით, ბევრად გაუარესებულია, მათ შორის _ 2008-2009 წლებთან შედარებითაც, როდესაც მსოფლიოს ბევრი სახელმწიფო განიცდიდა პრობლემებს.თებერვალში აზერბაიჯანის ცენტრალურმა ბანკმა (აცბ) შოკური გადაწყვეტილება მიიღო  _ ერთ ღამეში ეროვნული ვალუტის კურსი,ამერიკულ დოლართან მიმართებაში, 30 პროცენტზე მეტით დაეცა. ცვლილებებამდე 1 დოლარი 0,78 მანათი ღირდა; აცბ-ის ჩარევის შემდეგ კი 1 დოლარის ფასი 1,05 მანათი გახდა. ეს გადაწყვეტილება ეროვნულმა ბანკმა აზერბაიჯანული ეკონომიკის არასანავთობო სექტორში ექსპორტის სტიმულირების აუცილებლობით ახსნა.

ამ არგუმენტმა ბაზრის მონაწილეები ვერ დააიმედა,რადგან აზერბაიჯანის შემოსავლების 90 პროცენტზე მეტი ნავთობისა და გაზის გაყიდვით მიიღება.თავის დროზე არასანავთობო სექტორი სათანადოდ ვერ განვითარდა საიმისოდ, რომ მზად დახვედროდა იმ პერიოდს,როდესაც მსოფლიო ეკონომიკა ნავთობის ფასების მკვეთრ ვარდნას შეეჯახა. ნახშირწყალბადების დაბალი ფასები და ქვეყნის სავალუტო რეზერვების შემცირება მანათის კურსის დაცემის განმსაზღვრელი ორი ძირითადი ფაქტორია. მიმდინარე წლის წინასწარი მონაცემები არც ისე დამაიმედებლად გამოიყურება _ ერთი ბარელი ნავთობის ფასი 50 დოლარზე ნაკლებია, ეროვნული სავალუტო რეზერვები კი ერთი მესამედით შემცირდა.

[Image_9253e6aa4e3b407b87e4004c054d246b]

ეს მონაცემები საერთაშორისო და ადგილობრივ ექსპერტებსაც აფიქრებინებს, რომ დევალვაციის მეორე ტალღა გარდაუვალია. ეკონომისტები მხოლოდ იმაზე ვერ თანხმდებიან, თუ რომელ გზას აირჩევს ცენტალური ბანკი _  ეროვნული ვალუტის მკვეთრ გაუფასურებას დაუშვებს,თუ მსუბუქ, კონტროლირებად დევალვაციას ამჯობინებს. აზერბაიჯანის 2015 წლის ბიუჯეტის შესრულებას საგრძნობი სირთულეები ახლდა. 2016 წლისთვის დამტკიცებული ბიუჯეტი კი მეოთხედითაა შემცირებული. საბაზისო რიცხვია ნავთობის სამომავლო, სავარაუდო ფასი, რომელიც ბიუჯეტის შემუშავებისას 50 დოლარით განისაზღვრა.თუმცა, ბაზარი ამ ნიშნულს ვერაფრით უახლოვდება. ხოლო, ახლახან ნავთობის ექსპორტიორი ქვეყნების ორგანიზაციის კვოტების მატებასა და ირანის წინააღმდეგ სანქციების გაუქმებას თუ გავითვალისწინებთ, საფიქრებელია,რომ  მანათის კურსს კიდევ მეტი დაღმასვლა ელის. 

 ქვეყნის სამომხმარებლო ბაზარი მთელი წლის განმავლობაში მკვეთრ რყევებს განიცდიდა. აზერბაიჯანის ცენტრალური ბანკის თებერვლის გადაწყვეტილებამ მოსახლეობაში პანიკა გამოიწვია. მოქალაქეები ბანკებს მიაწყდნენ _ ნაწილმა საკუთარი ანაბარი გამოიტანა, ნაწილმა კი დეპოზიტები უცხოურ ვალუტაზე გადაცვალა. შეიძლება ითქვას, რომ დოლარით გახსნილი დეპოზიტების მოცულობა ორჯერ გაიზარდა. გაძვირებულია ყველა ის პროდუქტი და მომსახურება, რომელსაც სატარიფო საბჭო არ აკონტროლებს.

[Image_92610dead2d24aa08e00e2107706494a]

სატარიფო საბჭო ისეთ პროდუქტებზე ადგენს ფასებს, როგორებიცაა ენერგომატარებლები, სატრანსპორტო მომსახურება, პური და სტრატეგიული მნიშვნელობის რამდენიმე სხვა საქონელი და მომსახურება. თუკი იმპორტიორები ფასების ზრდის მიზაზად უცხოური ვალუტით შემოტანილ საქონელს ასახელებენ, ადგილობრივი მწარმოებლების(რომლებიც ძირითადად კვებისა და მომსახურების სექტორებს წარმოადგენენ) ახსნა–გარმატება ნაკლებად გასაგებია.საბოლოოდ, ხელისუფლებამ ბრძოლა გამოუცხადა სპეკულაციას,რომელსაც ერთჯერადი და ადგილობრივი ეფექტი ჰქონდა,მაგრამ ფასების საყოველთაო მატება ვერ შეაჩერა.გარდა ამისა, ხელისუფლებამ ხალხს კორუფციასა და მონოპოლიასთან ბრძოლის ახალი ფაზის დაწყების შესახებ ამცნო. მყისიერი ეფექტი ვერც ამ განცხადებას მოჰყვებოდა,რადგან ზემოაღნიშნული ორივე პრობლემის სათავეში სწორედ ისინი დგანან, ვისაც მათი მოგვარება ევალება.ეკონომიკის ლიბერალიზაცია,ოლიგარქების მტკიცე პოზიციის გამო, პოლიტიკური ნების შემთხვევაშიც კი, დიდ სირთულეებთან არის დაკავშირებული. გარდა ამისა, ქვეყანაში სუსტადაა განვითარებული არასანავთობო ეკონომიკაც. მაგალითად, ოფიციალური ცნობებით, აზერბაიჯანი 45%-ითაა დამოკიდებული იმპორტზე; ფარმაკოლოგიის, ტანსაცმლისა და საყოფაცხოვრებო ტექნიკის თვალსაზრისით, იმპორტის წილი 100 პროცენტით განისაზღვრება; ხოლო ადგილობრივი წარმოება ვერც ერთი დასახელების სოფლის მეურნეობის პროდუქტს  ვერ უზრუნველჰყოფს 100%–ით.

[Image_4779427eee7047708eca1329aa14238e]

წარმოქმნილი პრობლემების გამო, აუცილებელი გახდა ხარჯების გადახედვა, რეზერვების გამოყენება და შემოსავლის ალტერნატიული წყაროების ძიება.ამ ფონზე კი, „აზერბაიჯანის საერთაშორისო ბანკის“ („ასბ“) ირგვლივ საერთაშორისო რეზონანსის გამომწვევი სკანდალი აგორდა.“ასბ“ ბაზრის ლიდერია. მისი წილი 40%-ით განისაზღვრება. ეს საფინანსო ორგანიზაცია სისტემური მნიშვნელობის სტრუქტურად მიიჩნევა. სკანდალის მომწიფების დროს, ქვეყანაში არსებული საკრედიტო პორტფელების 1/3 და დეპოზიტური შენატანების 1/4 სწორედ ‘ასბ’-ს ეკუთვნოდა.აღმოჩნდა, რომ ბანკის ხელმძღვანელობამ ათობით ბიზნესმენს მილიარდობით დოლარი გამოუყო. სახსრების უდიდესი ნაწილი არამიზნობრივად დაიხარჯა. ბანკის ხელმძღვანელი ჯერ გაათავისუფლეს, წლის ბოლოს კი დააპატიმრეს. დააკავეს ასევე „საკრედიტო ოლიგარქებიც“, რომელთაგან ზოგიერთმა მიღებული სახსრების მცირე ნაწილით ჯარიმის გადახდა შეძლო და გათავისუფლდა იმისთვის, რომ დარჩენილი ვალი დააბრუნონ. დაკავებულთა მეორე ნაწილი დღემდე პატიმრობაში იმყოფება.

2015 წლის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი სკანდალი იყო ორი მინისტრის გადაყენება. ერთი მათგანი ეროვნულ უშიშროებას ხელმძღვანელობდა, მეორე კი _ კავშირგაბმულობისა და საინფორმაციო ტექნოლოგიების სამინისტროს. დააპატიმრეს ასევე მათი გარემოცვის რამდენიმე გავლენიანი წევრიც. მაღალჩინოსნებს ბრალი სისხლის სამართლის კოდექსის მრავალი მუხლით წაუყენეს, თუმცა, ეკონომიკური დანაშაულის ნაწილში მთავარ ბრალად მათ „უფლებამოსილების გადამეტება“ ედებოდათ.ბრალდების მტკიცებით, აზერბაიჯანის სპეცსამსახურების ზოგიერთი გენერალი წლების განმავლობაში სძალავდა ბიზნესმენებს ფულს და ამ გზით საკუთარ ბიზნესიმპერიებს აშენებდნენ.ბრალდების მხარის თქმით,„სადღაც გაქრა“ სახელმწიფო სახსრების ნაწილიც.

[Image_ad073b43c1194d97b9605493c08c2f1c]

 ზემოთ ჩამოთვლილი მიზეზებიდან გამომდინარე,აღნიშნული პირების მიერ კონტროლირებადი ეკონომიკის სფეროები პარალიზებული აღმოჩნდა. ასობით ადამიანმა სამსახური დაკარგა. უმუშევრობის ზრდის ოფიციალური მონაცემები ჯერჯერობით არ არის ცნობილი, თუმცა კრიზისი ზედაპირული დაკვირვებითაც სახეზეა. ბაქოს თითქმის ყველა ქუჩაზე შეხვდებით წარწერას, რომელიც მაღაზიის დაკეტვას იუწყება. კომერციულ ფართები,სადაც ადრე გაცხოველებული ვაჭრობა მიმდინარეობდა,ახლა ქირავდება.

სამხრეთ კავკასიაში ყველაზე დიდი სავაჭრო ცენტრები „ბინა“ და „სადარაკი“, რომლებშიც უცხოელებიც კი დადიოდნენ საყიდლებზე, სულს ძლივს ითქვამენ.მანათის გაუფასურება და დევალვაციის მეორე ტალღის მოლოდინი, სამუშაო ადგილების შემცირება და, რაც მთავარია, ნავთობის დაბალი ფასი ოპტიმიზმის საფუძველს ნამდვილად არ იძლევა. სახელმწიფო ხარჯები მეოთხედითაა შემცირებული. ქვეყანა ქამრების შემოჭერას განაგრძობს. ექსპერტების პროგნოზით, ვარდნა 2020-იან წლებამდე გაგრძელდება _ ანუ მანამდე, ვიდრე ევროპულ ბაზარზე აზერბაიჯანული გაზის დიდი რაოდენობა გავა; რა თქმა უნდა, იმ შემთხვევაში, თუკი მსოფლიო ბაზრის კონიუნქტურა არ შეიცვლება და ერთი ბარელი აზერბაიჯანული ნავთობის ფასი ოპტიმალურ 80 დოლარამდე არ აიწევს.

P.S. ამ სტატიის გამოქვეყნების მომენტში აზერბაიჯანის ეკონომიკამ მანათის დევალვაციის მეორე ტალღა გადაიტანა, რომელმაც მძიმე დარტყმა მიაყენა საბანკო სექტორს, კერძო მეწარმეებსა და მოსახლეობის საერთო კეთილდღეობას. ქვეყანა მიმდინარე წელს ახალი უსიამოვნო სიურპრიზების მოლოდინში აცილებს.