2+2=5 ანუ როგორ მუშაობს პროპაგანდა

როგორ მუშაობს პროპაგანდა

1994 წელს რუანდაში გენოციდი მოხდა, რომლის დროსაც თითქმის 100 დღეში დაახლოებით 500 ათასიდან ორ მილიონამდე ტუტსი [აფრიკის რეგიონში, ძირითადად რუანდაში და ბურუნდიში მცხოვრები ხალხი, ეთნიკური ჯგუფი] დაიღუპა.

სახელმწიფო მედიამ, განსაკუთრებით „ათასი ბორცვის თავისუფალმა რადიომ და ტელევიზიამ“, უდიდესი როლი ითამაშა მასობრივ მკვლელობებში.

ეს რადიო თანამედროვე მუსიკას უკრავდა, პოპულარულ ტრეკებს შორის კი, პროპაგანდისტულ პროგრამებს უშვებდნენ, სადაც ტუტსების განადგურებისკენ მოუწოდებდნენ.

წამყვანები ღიად უწოდებდნენ ტუტსებს „ტარაკნებს“, „უცხოპლანეტელებს“ და „მავნებლებს“, რომლებიც „დედამიწის პირისაგან უნდა წაეშალათ“.

წამყვანები მსმენელებთან არაფორმალურად ურთიერთობდნენ, ამიტომ რადიოსადგური განსაკუთრებით პოპულარული იყო ახალგაზრდებში.

კვლევებით და მეცნიერულად დამტკიცებულია ამ რადიოს როლი რუანდის გენოციდში. ეს ერთ-ერთი უახლესი შემთხვევაა პროპაგანდის ისტორიაში, რომელმაც ასეთი კატასტროფული შედეგი მოჰყვა. თუმცა, არა ერთადერთი.

ამ სტატიაში JAMnews-ის პარტნიორი Factcheck.kz -ი საუბრობს იმაზე, თუ როგორ მუშაობს პროპაგანდა, როგორ გადაურჩა საუკუნეებს, ადაპტირდა ციფრულ ეპოქასთან და როგორ ზემოქმედებს ის ადამიანთა ტვინებზე.

ძველი, როგორც მსოფლიო

ხელისუფალნი მასების აზროვნებაზე გავლენის მოხდენის გზებს ბევრად უფრო ადრე ეძებდნენ, ვიდრე თავად ეს ტერმინი გაჩნდებოდა.

ზოგჯერ ამ გავლენის მიზანი იყო ადამიანების ცხოვრების უკეთესობისკენ შეცვლა, მათთვის რაიმე ახლის სწავლება ან ცუდი ჩვევებისგან გათავისუფლება. ასეთ შემთხვევებში, ჩვენ საქმე გვაქვს წიგნიერების ან ჯანსაღი ცხოვრების წესის პროპაგანდასთან. დღეს ასეთ აგიტაციას „სოციალურ რეკლამას“ ვუწოდებთ.

თუმცა, როდესაც პროპაგანდა ყოვლისმომცველი ხდებოდა და მისი მიზნები აღარ ემთხვეოდა ჰუმანიტარულ იდეებს და მოქალაქეების ინტერესებს, ტერმინმა უარყოფითი მნიშვნელობა შეიძინა.

თავად სიტყვა „პროპაგანდა“ ლათინური სიტყვიდან „propagare“ მომდინარეობს და ნიშნავს გავრცელებას, გამრავლებას. მე-17 საუკუნეში, ახალი სამყაროს აღმოჩენისთანავე, კათოლიკურმა ეკლესიამ ახალი კოლონიების მოსახლეობის ქრისტიანობაზე მოქცევა დაისახა მიზნად. ამ მიზნით შეიქმნა „congregation de propaga fide“ – „რწმენის გავრცელებისთვის“.

მე-19 საუკუნის შუა პერიოდისთვის ტერმინი ეკლესიის საქმიანობიდან საბოლოოდ გადავიდა პოლიტიკაში და ინგლისურ ენაში ნეგატიური კონოტაციის მიღება დაიწყო.

პოლიტიკური ძალები მოსახლეობის მობილიზებისთვის სულ უფრო მეტად ეყრდნობიან პროპაგანდას, პირველი მსოფლიო ომის დასაწყისისთვის სიტყვა „propaganda“ საბოლოოდ უარყოფით მნიშვნელობას იძენს და „მანიპულირების“ და „ტყუილის“ მნიშვნელობას უახლოვდება.

დღეს, ფართო გაგებით, პროპაგანდა გაგებულია, როგორც საზოგადოებრივ აზრზე სისტემატური და მიზანმიმართული ზემოქმედება სასურველი დამოკიდებულებების, ღირებულებებისა და ქცევის ჩამოსაყალიბებლად. პროპაგანდის მთავარი თვისებაა ერთი ჯგუფის დადებითი იმიჯის შექმნა მეორის დამცირების და გაშავების გზით.

კეისრიდან კორპორაციებამდე

რა აერთიანებს შექსპირს, ჩინგიზ-ყაენს და იოზეფ გებელსს?
სხვადასხვა ეპოქაში და კონტექსტში, ისინი ყველა ერთსა და იმავე იარაღს იყენებდნენ — პროპაგანდას.

გაიუს იულიუს კეისარი: თავის „კომენტარებში გალურ ომზე“ კეისარმა საკუთარი სამხედრო დაპყრობები თავდაცვითი და სამართლიანი კამპანიების სახით წარმოაჩინა, ხოლო თვითონ — რომის დამცველად „ბარბაროსებისგან“.

ჩინგიზ-ყაენი: ოსტატურად ავრცელებდა ჭორებს მტრის დასახლებებში თავისი ჯარის თითქოს უზარმაზარი რაოდენობის შესახებ. ამით შიშს თესავდა და ხშირად მტერს ბრძოლამდე აჩერებდა. გარდა ამისა, მონღოლები ცდილობდნენ მტრის რიგებში უთანხმოებისა და აჯანყებების გაღვივებას, რათა დაჩაგრული ჯგუფებისგან მხარდაჭერა მიეღოთ.

ბრიტანელი ტიუდორები და შექსპირი: დინასტია პროპაგანდას იყენებდა სამოქალაქო ომის შემდეგ ძალაუფლების გასამყარებლად. შექსპირის ისტორიული პიესები ლანკასტერებისა და ტიუდორების დინასტიას „ღვთაებრივი წესრიგის“ მატარებლებად წარმოაჩენდა, ხოლო იორკელები ქაოსსა და მორალურ დაცემასთან ასოცირდებოდნენ. ამის ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითია რიჩარდ III-ის დემონიზებული, მახინჯ უზურპატორის სახე.

პროპაგანდა ყოველთვის არსებობდა, მაგრამ სწორედ მასობრივი კომუნიკაციის ეპოქაში ის ყოვლისმომცველი გახდა.

ნაცისტური გერმანია: იოზეფ გებელსის ხელმძღვანელობით პროპაგანდა ინსტიტუციურ სისტემად იქცა. მედია და კინო საზოგადოებრივი აზრის ფორმირების ცენტრალურ მექანიზმად გადაიქცა.

პირველი მსოფლიო ომი: მთავრობებმა გამოიყენეს პლაკატები, პრესა და სპეციალური უწყებები (მაგ., ბრიტანეთის ინფორმაციის სამინისტრო, აშშ-ის საზოგადოებრივი ინფორმაციის კომიტეტი) მოსახლეობის მობილიზებისთვის და მტრის „საშიში ხატის“ შესაქმნელად.

ომებს შორის პერიოდი: საბჭოთა კავშირი: კინო, რადიო და გაზეთები გამოიყენებოდა როგორც ძლიერი სახელმწიფოს იმიჯის და ლიდერის კულტის ფორმირების იარაღი.

ნაცისტური გერმანია: ნაცისტური პროპაგანდის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ნიმუში გახდა ლენი რიფენშტალის ფილმი „ნების ტრიუმფი“ (1935).

ფილმი შეიქმნა ნაცისტური პარტიის გასადიდებლად და პირველ მსოფლიო ომში დამარცხების შემდეგ მათი „გადარჩენისა და აღზევების“ გამოსახატად.

სურათში ასახულია ნიურნბერგის პარტიული ყრილობა (1934), რომელიც წარმოჩენილი იყო როგორც ნაცისტური მოძრაობის ტრიუმფი და ახალი გერმანიის სიმბოლო.

რიფენშტალმა გამოიყენა ხანგრძლივი კადრები, საზეიმო მუსიკა და ოსტატური მონტაჟი, რათა პარტიის ლიდერები და მომხრეები წარმოჩენილიყვნენ როგორც ისტორიული მისიის მატარებლები.

იმ პერიოდისთვის, როცა ნაცისტები აკონტროლებდნენ ყველა გერმანულ მედიას, „ნების ტრიუმფმა“ შექმნა პარტიის თანმიმდევრული, ძლიერი და ყოვლისმომცველი იმიჯი. ამან პირდაპირ შეუწყო ხელი ჰიტლერის ძალაუფლების კონსოლიდაციასა და გერმანელი საზოგადოების მობილიზაციას მეორე მსოფლიო ომის წინა წლებში.

მეორე მსოფლიო ომი: მეორე მსოფლიო ომის დროს პროპაგანდა საბოლოოდ იქცა გლობალურ ფენომენად.

აშშ, სსრკ, დიდი ბრიტანეთი და გერმანია იყენებდნენ მას არა მხოლოდ საკუთარი მოსახლეობის მორალის გასაძლიერებლად, არამედ ოკუპირებულ ტერიტორიებზე და მტრის ჯარისკაცებზე ზემოქმედებისთვისაც.

პროპაგანდის ინსტრუმენტები იყო: რადიოგადაცემები, ბროშურები, ფილმები და მულტფილმებიც კი — ყველაფერი, რაც ფსიქოლოგიური ომის იარაღად შეიძლებოდა ქცეულიყო.

ცივი ომი — „რბილი ძალის“ ხანა

ომის შემდგომ ეპოქაში პროპაგანდამ დაიწყო ფორმის შეცვლა და თანდათანობით „რბილი ძალის“ სახე მიიღო.

სსრკ და აშშ უზარმაზარ რესურსებს დებდნენ გლობალურ მაუწყებლობაში, მოკავშირეებისთვის მხარდაჭერის გაძლიერებაში და კულტურული გავლენის გაფართოებაში.

პროპაგანდამ შეაღწია ყოველდღიურ ცხოვრებაში:

სკოლის სახელმძღვანელოებში ერთმნიშვნელოვნად წარმოადგენდნენ „სწორ“ იდეოლოგიას.

რეკლამა და პოპულარული კულტურა იქცა იარაღად, სადაც ამერიკული „თავისუფლება“ და საბჭოთა „სამართლიანობა“ ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ.

თანამედროვე პროპაგანდა — უნივერსალური იარაღი

დღეს პროპაგანდა აღარ არის მხოლოდ სახელმწიფოების საქმე.

ტრადიციულ მედიასთან ერთად, ციფრული პლატფორმები და სოციალური ქსელები ქმნიან სივრცეს, სადაც პროპაგანდა უფრო სწრაფად და მასშტაბურად ვრცელდება, ვიდრე ოდესმე.

მას იყენებენ პოლიტიკური პარტიები, რელიგიური ორგანიზაციები, კორპორაციები — ყველგან, სადაც მიმდინარეობს ბრძოლა ყურადღებისთვის, რესურსებისთვისა და გავლენისთვის.

როგორ მუშაობს პროპაგანდა: მარტივი ტექნიკა და რთული ეფექტები

„ყველა პროპაგანდა ტყუილია, მაშინაც კი, როცა ის სიმართლეა“, – წერდა ჯორჯ ორუელი. მართლაც, სულაც არ ნიშნავს, რომ პროპაგანდა ყოველთვის დაფუძნებულია ტყუილზე. პროპაგანდის მთავარი თავისებურებაა ინფორმაციის შერჩევაა: აქცენტი იმაზე, რაც საჭიროა და დუმილი იმაზე, რაც არაა საჭირო.

გასაოცარი ილუსტრაცია თანამედროვე პროპაგანდის მოქმედებისა არის რუსეთის „რეკორდულად დაბალი უმუშევრობის“ შესახებ ცნობები.

ოფიციალური ნარატივი: პროსამთავრობო მედიამ ეს ინფორმაცია ფართოდ გააშუქა, ხოლო პრეზიდენტმა ვლადიმერ პუტინმა შედეგი წარმოაჩინა როგორც ხელისუფლების ეფექტიანი ეკონომიკური პოლიტიკის დამსახურება.

რეალური ფაქტორები: თუმცა, ექსპერტები აღნიშნავენ, რომ სტატისტიკური შემცირება არ ნიშნავს რეალურ ეკონომიკურ წარმატებას. იგი დაკავშირებულია უკრაინის ომით გამოწვეულ გარემოებებთან: მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ქვეყნიდან ემიგრირებულია; ათასობით ადამიანი ფრონტზე გაიწვიეს. ამ ყველაფერმა უბრალოდ შეამცირა სამუშაო ძალა.

ადამიანები, როგორც წესი, სამყაროს აღიქვამენ არა რაციონალურად, არამედ გრძნობების, ასოციაციების და შინაგანი შეხედულებების მეშვეობით. სწორედ ამ ბუნებრივ მიდრეკილებაზეა აგებული პროპაგანდის მექანიზმი.

მტრის ხატის კონსტრუქცია

პროპაგანდისთვის აუცილებელია მტრის მკაფიო ხატი. მტერი უნდა წარმოჩინდეს როგორც საშინელი და ამაზრზენი, ან როგორც უკიდურესად საცოდავი და კარიკატურული — იმის მიხედვით, თუ რა ეფექტის მიღწევა სურს პროპაგანდისტს.

„ასჯერ გამეორებული ტყუილი“ და ილუზორული სიმართლის ეფექტი

არსებობს ცნობილი ფრაზა: „ასჯერ გამეორებული ტყუილი სიმართლედ იქცევა“. მიუხედავად იმისა, რომ ის, სავარაუდოდ, ცრუდ მიეწერება იოზეფ გებელსს, ეს ფორმულირება მაინც შესანიშნავად აღწერს პროპაგანდის ერთ-ერთ მთავარ ტექნიკას.

იგივე გზავნილების მუდმივი გამეორება უზრუნველყოფს იმას, რომ ისინი დამკვიდრდეს ადამიანების გონებაში არა როგორც მოსაზრება, არამედ როგორც რეალობა.

ეს ფენომენი ფსიქოლოგიაში ცნობილია როგორც „ილუზორული სიმართლის ეფექტი“: ჩვენთვის გაცილებით უფრო მარტივია უკვე ნაცნობი ინფორმაციის მიღება და ანალიზი.

ისტორიაში ამის მაგალითია რომაელი პოლიტიკოსი მარკუს პორციუს კატონი უფროსი, რომელიც კართაგენის მიმართ მტრობის გასაღვივებლად ყოველი გამოსვლის ბოლოს იმეორებდა ერთსა და იმავე ფრაზას: „კართაგენი უნდა დაინგრეს“. მისი რიტორიკა კართაგენს წარმოაჩენდა რომის მარადიულ საფრთხედ და ხელს უწყობდა საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბებას მესამე პუნიკური ომის სასარგებლოდ.

დღესაც მსგავსი მეთოდი გამოიყენება: მაგალითისთვის საკმარისია გავიხსენოთ ისეთი ნარატივები, როგორებიცაა „აშშ-ის ბიოლაბორატორიები პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში“ ან „დამხობელი დასავლეთის“ შესახებ მუდმივად გამეორებული მესიჯები.

შავ-თეთრი სურათი

პროპაგანდა ხშირად ქმნის სამყაროს შავ-თეთრ სურათს, სადაც სივრცე მხოლოდ ორ ნაწილად იყოფა:

• „ჩვენ კარგები ვართ, ისინი ცუდები“,
• „ჩვენ ვიცავთ წესებს, ისინი არღვევენ“,
• „ჩვენი ქვეყანა სტაბილურია, მათთან კი კრიზისია“,
• „ვინც ჩვენთან არ არის, ჩვენს წინააღმდეგია“.

რაც უფრო ნაკლებია ნიუანსი, მით უფრო ადვილია აღქმის მართვა: იქმნება სოლიდარობის ძლიერი გრძნობა „ჩვენიანების“ მიმართ და სიძულვილი „სხვების“ მიმართ. ამასთან, ასეთი მიდგომა გამორიცხავს ნებისმიერ დისკუსიას: თუ არ ეთანხმები, მაშინ უკვე შეუძლებელია კომპრომისის მიღწევა.

ჩინური მაგალითი — „წლის სიტყვები“

ამ ტექნიკის თანამედროვე ილუსტრაციაა ჩინეთის პრაქტიკა: ყოველ წელს იქ ირჩევენ „წლის სიტყვების“ ორ ნაკრებს — ერთს შიდა მოვლენების აღსაწერად, მეორეს კი გარე სამყაროსთვის.

• 2019: „სტაბილურობა“ და „მე და ჩემი სამშობლო“ — „სირთულეები“ და „სავაჭრო პრობლემები“.
• 2020: „ხალხი“ და „სიღარიბესთან ბრძოლა“ — „პანდემია“ და „კოვიდი“.
• 2021: „წესრიგი“ და „ჩინეთის კომუნისტური პარტიის 100 წელი“ — „პანდემია“ და „მეტავერსი“.
• 2022: „სტაბილურობა“ და „ჩინეთის კომუნისტური პარტიის მე-20 კონგრესი“ — „რუსეთ-უკრაინის კონფლიქტი“.

ასე იქმნება ნარატივი, სადაც შიდა ცხოვრება წარმოჩენილია როგორც სტაბილური და მიღწევებით სავსე, ხოლო გარე სამყარო – როგორც არასტაბილური და კრიზისებისკენ მიდრეკილი.

პროპაგანდის ფარული ბუნება

პროპაგანდა მხოლოდ ღია გზავნილებით არ შემოიფარგლება. იგი ხშირად მოქმედებს ფარულად: საჭირო ნარატივები „ჩანერგილია“ ყოველდღიურ ცხოვრებაში და ჩვეულებრივ კომუნიკაციაშიც კი.

ამ გზავნილებს შეიძლება ავრცელებდნენ საზოგადოებრივი აზრის ლიდერები, ან თითქოს „ჩვეულებრივი მოქალაქეები“, რაც მათ უფრო სანდოს ხდის.

მაგალითისთვის, მეორე მსოფლიო ომის დროს Walt Disney Studios-მაც კი გამოუშვა პროპაგანდისტული ფილმები, მათ შორის ანიმაციები.

ინფორმაციული ხმაური და დეზორიენტაცია

თანამედროვე პროპაგანდა ასევე ეფუძნება ინფორმაციული ხმაურის შექმნას.

ახალ ამბებსა და მასალათა გადაჭარბებულ ნაკადში, სადაც ერთმანეთს ეჯახება სხვადასხვა მოსაზრება, ყალბი ამბები და მანიპულაციური ვიდეოები, ადამიანისთვის სულ უფრო რთული ხდება მნიშვნელოვანი ინფორმაციის მეორეხარისხოვანისგან გარჩევა.

შედეგად, მაღალი ხარისხის და ზუსტი ჟურნალისტიკაც კი აღიქმება მხოლოდ როგორც ერთ-ერთი მოსაზრება, და არა როგორც სანდო წყარო.

ამ მეთოდს აქტიურად იყენებენ ბოტები და ინტერნეტ-ტროლები, რათა მოახდინონ აუდიტორიის დეზორიენტაცია და დამოუკიდებელი მედიის დისკრედიტაცია.

როდესაც ადამიანები დაღლილები და ემოციურად გამოფიტულები არიან, გაცილებით ადვილია მზა მოსაზრების მიღება ან ფატალისტური დასკვნის გამოტანა: „ყველაფერი ბუნდოვანია“, „სიმართლე არ ვიცით“ და „არავის ვერ ვენდობით“.

პროპაგანდა დღეს

პროპაგანდა სულაც არ ჰგავს სახელმწიფო არხზე აგრესიულ დიქტორს ან პლაკატზე პირდაპირ სლოგანს. ყველაზე ხშირად ის შენიღბულია საღი აზროვნების სახით — როგორც „ისევ აშკარაა“, როგორც მემი, როგორც ხუმრობა ან თითქოს ექსპერტის მოსაზრება საზოგადოებრივ ჯგუფში.

პროპაგანდა არც მხოლოდ თანამედროვე ავტორიტარული რეჟიმების გამოგონებაა და არც წარსულის არქაული ინსტრუმენტი. ეს არის მოქნილი და ადაპტირებადი მექანიზმი, რომელიც მუდმივად იცვლება ტექნოლოგიებისა და საზოგადოების ტრანსფორმაციასთან ერთად. XXI საუკუნეში პროპაგანდა შეიძლება იყოს დახვეწილი, ფაქიზი და შეუმჩნეველი, მაგრამ მისი მიზანი უცვლელია — გავლენა მოახდინოს რეალობის აღქმაზე, მართოს ემოციები და აკონტროლოს ქცევა.

პროპაგანდის ტექნიკის ცოდნა არ არის მხოლოდ მედიაწიგნიერების კომპონენტი. ეს არის მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იმისკენ, რომ არ დავუშვათ სხვების მიერ ფარულად მიღებული გადაწყვეტილებები განსაზღვროს, რა ჩაითვლება ჩვენთვის სიმართლედ.

როგორ მუშაობს პროპაგანდა