110 წელი სომეხთა გენოციდიდან: საერთაშორისო აღიარება აღარ არის ერევნის საგარეო პრიორიტეტი

სომეხთა გენოციდის 110 წლისთავი

24 აპრილს სომხეთში და სომხურ დიასპორაში მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილში აღინიშნება სომეხთა გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნის დღე — ოსმალური თურქეთის მიერ ჩადენილი მასობრივი ხოცვა-ჟლეტის 110-ე წლისთავი. ისტორიკოსთა შეფასებით, 1915 წლის მოვლენების შედეგად 1.5 მილიონამდე სომეხი დაიღუპა. სომხეთი და რამდენიმე დასავლური ქვეყანა და საერთაშორისო ორგანიზაცია ამ მოვლენებს გენოციდად აღიარებს, თუმცა თურქეთი ამ ტერმინის გამოყენებას კატეგორიულად ეწინააღმდეგება.

თურქეთმა სომხეთის რესპუბლიკის დამოუკიდებლობა 1991 წელს აღიარა, თუმცა ქვეყნებს შორის დიპლომატიური ურთიერთობები დღემდე არ არის დამყარებული.

ნორმალიზაციის მცდელობები და წინააღმდეგობები

2020 წლის ყარაბაღის ომის შემდეგ ანკარასა და ერევანს შორის ურთიერთობების ნორმალიზაციის ახალი მცდელობა დაიწყო, თუმცა რეალური პროგრესი ჯერჯერობით არ შეიმჩნევა. თურქეთი პროცესს კვლავ აზერბაიჯანთან ურთიერთობების მოწესრიგებას უკავშირებს.

ორივე მხარე საჯაროდ აცხადებს, რომ მოლაპარაკებები წინაპირობების გარეშე მიმდინარეობს. მიუხედავად ამისა, ერევნის ახალმა მიდგომამ — გენოციდის საერთაშორისო აღიარების საკითხის ჩამოსახვისაგან თავის შეკავებამ — სომხურ საზოგადოებაში კითხვები გააჩინა ხელისუფლების პოზიციის გულწრფელობასთან დაკავშირებით.

ბოლო პერიოდში პრემიერ-მინისტრი ნიკოლ ფაშინიანი და საგარეო საქმეთა მინისტრი არარატ მირზოიანი ღიად აცხადებენ, რომ სომეხთა გენოციდის საერთაშორისო აღიარება სომხეთის საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტებში აღარ შედის.

საზოგადოების კრიტიკა და ექსპერტების შეფასებები

საზოგადოების მნიშვნელოვან ნაწილს ხელისუფლების ახალი მიდგომა მიუღებლად მიაჩნია. პოლიტიკის მიმომხილველი აკოპ ბადალიანი თვლის, რომ „წინაპირობების გარეშე ნორმალიზაციის“ რიტორიკა უფრო პროპაგანდას ჰგავს, ვიდრე რეალურ პოლიტიკას. მისი თქმით, ერევნის პოზიციის ცვლილება შესაძლოა ანკარის ზეწოლის შედეგი იყოს.

ბადალიანის აზრით, თურქეთი თავს არიდებს წინაპირობების პირდაპირ დაყენებას და ამ ფუნქციას ბაქოს აკისრებს. მისივე თქმით, თურქეთის მიერ აზერბაიჯანისთვის დელეგირებული მთავარი მოთხოვნა სომხეთის კონსტიტუციის ცვლილებაა, რომელშიც მითითებულია სომხეთის დამოუკიდებლობის დეკლარაცია — დოკუმენტი, რომელიც გენოციდის საერთაშორისო აღიარებასაც მოიცავს.

„მიუხედავად იმისა, რომ სომხეთისა და თურქეთის მასშტაბები განსხვავებულია, გენოციდის აღიარების საკითხი სომხეთს გარკვეულწილად სუბიექტად ტოვებს თურქეთის მიმართ. ეს თითქოს სომხეთის ბოლო დიპლომატიური ბერკეტია. ყარაბაღის საკითხი უკვე მოგვარებულია და ახლა ანკარა ცდილობს გენოციდის თემა დღის წესრიგიდან მოხსნას, რითაც სომხეთის სუბიექტობაც საფრთხის ქვეშ დგება“, — აღნიშნა ბადალიანმა.

წაიკითხეთ დაწვრილებით რა შეიცვალა სომხეთის ხელისუფლების მიდგომებში, ასევე ექსპერტების მოსაზრებები.

სომხეთის კონსტიტუცია და გარე ზეწოლის ბრალდებები: ვის ეკუთვნის ინიციატივა?

2024 წლის დასაწყისში სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა განაცხადა, რომ ქვეყანას სჭირდება ახალი კონსტიტუცია. მანამდე დღის წესრიგში მხოლოდ მოქმედი კონსტიტუციის ცვლილების საკითხი იდგა. ხელისუფლების განცხადებით, კონსტიტუციის შეცვლის ინიციატივა შიდა ხასიათისაა და არ არის დაკავშირებული გარე ზეწოლასთან.

თუმცა აზერბაიჯანი მიიჩნევს, რომ სომხეთის მოქმედი კონსტიტუცია მთავარ დაბრკოლებას წარმოადგენს მშვიდობის შეთანხმების ხელმოწერის გზაზე. კრიტიკის მთავარი ობიექტი დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში არსებული ჩანაწერია, რომელიც მიუთითებს „სომხეთის სსრ-ს და მთიანი ყარაბაღის გაერთიანებაზე“. ეს ბაქოსთვის ტერიტორიული პრეტენზიის ნიშნად აღიქმება.

ამავე დეკლარაციაში მოცემულია კიდევ ერთი საითხი: „სომხეთის რესპუბლიკა მხარს უჭერს 1915 წელს ოსმალეთის თურქეთში და დასავლეთ სომხეთში სომეხთა გენოციდის საერთაშორისო აღიარებას“.

2021 წელს, ყარაბაღის ომიდან ერთი წლის შემდეგ, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა თურქულ სააგენტო Anadolu-სთან ინტერვიუში განაცხადა, რომ სომხეთის კონსტიტუცია შეიცავს როგორც აზერბაიჯანის, ასევე თურქეთის მიმართ ტერიტორიულ პრეტენზიებს და ამიტომ მისი შეცვლა აუცილებელია.

თურქეთის პოზიცია: ჩართულია თუ არა ანკარა?

თურქეთი, რომელიც ერევანთან დიპლომატიური ურთიერთობების ნორმალიზაციის პროცესში შუამავლობს, კონსტიტუციის ცვლილების მოთხოვნას ოფიციალურად არ უერთდება. სპეციალურმა წარმომადგენელმა სერდარ ქილიჩმა ცოტა ხნის წინ აღნიშნა:
„აზერბაიჯანი მოითხოვს კონსტიტუციის შეცვლას. სომხეთის ხელისუფლებამ უკვე განაცხადა, რომ თვითონაც სურს ცვლილებები. ეს სომხეთის შიდა საქმეა — როგორ და როდის განხორციელდება ეს პროცესი, გადაწყდება სომხეთის ხალხისა და ინსტიტუტების მიერ“.

საზოგადოებრივი განწყობა და პოლიტიკური დაპირისპირება

სომხეთის საპარლამენტო ოპოზიცია ამტკიცებს, რომ ქვეყანაში არ არსებობს საზოგადოებრივი მოთხოვნა კონსტიტუციის შეცვლაზე. მათი აზრით, ხელისუფლება კონსტიტუციას აზერბაიჯანისა და თურქეთის მოთხოვნებთან შესაბამისობაში მოჰყავს. მმართველი გუნდი საპირისპიროს ამტკიცებს და აცხადებს, რომ ოპოზიცია ყველა ნაბიჯს გარე ზეწოლასთან აკავშირებს — მათ შორის იქაც, სადაც რეალურად ასეთი კავშირი არ არსებობს.

ახალი კონსტიტუციის მიღება მხოლოდ რეფერენდუმის გზითაა შესაძლებელი. მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციური რეფორმების საბჭოს წევრები საჯაროდ აცხადებენ, რომ დამოუკიდებლობის დეკლარაციის თემა განხილვის საგანი არ არის, თავად პრემიერ-მინისტრმა ფაშინიანმა ცოტა ხნის წინ თქვა, რომ მისი პოლიტიკური პოზიციაა, ახალ კონსტიტუციაში ეს დოკუმენტი აღარ უნდა მოიხსენებოდეს:

„მაგრამ საბოლოო გადაწყვეტილებას სომხეთის ხალხი მიიღებს. პოლიტიკურ ძალებს აქვთ საკუთარი არგუმენტები — როგორც მომხრე, ისე მოწინააღმდეგე. ეს ჩემი პოლიტიკური პოზიციაა,“ — აღნიშნა მან.

სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა, იანვრის ბოლოს შვეიცარიაში სომხურ დიასპორასთან შეხვედრისას, ისტორიის გადახედვის საჭიროებაზე ისაუბრა:

„ჩვენ უნდა დავუბრუნდეთ სომეხთა გენოციდის ისტორიას. უნდა გავიაზროთ, რა მოხდა და რატომ მოხდა. როგორ აღვიქვით ეს და ვის მეშვეობით? როგორ მოხდა, რომ 1939 წელს სომეხთა გენოციდი დღის წესრიგში არ იდგა, ხოლო 1950 წელს უკვე გაჩნდა?“ — განაცხადა მან.

პრემიერის ამ განცხადებებმა სომხურ პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ სივრცეში მწვავე რეაქცია გამოიწვია. ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრები ფაშინიანს გენოციდის უარყოფის პროცესის „დასაწყისში“ დაადანაშაულეს, ხოლო საპარლამენტო ოპოზიციამ მის განცხადებებს „თურქული დღის წესრიგის“ მომსახურება უწოდა.

გენოციდის მკვლევარმა სურენ მანუკიანმა აღნიშნა, რომ პრემიერის მიერ დასმულ კითხვებზე აკადემიურმა წრეებმა პასუხები დიდი ხნის წინ გასცეს:
„ეს იგივეა, როგორც ვინმე დღეს განაცხადოს, რომ საჭიროა ნიუტონის კანონების გადახედვა — იქნებ მექანიკა ასე არ მუშაობსო.“

მანუკიანის შეფასებით, ფაშინიანი ცდილობდა მიანიშნოს, თითქოს სომეხთა გენოციდის აღიარების საკითხი საბჭოთა კავშირმა წამოაყენა. თუმცა მკვლევარი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ საბჭოთა ეპოქაში გენოციდზე საუბარი აკრძალული იყო და ეს თემა მხოლოდ სტალინის გარდაცვალების შემდეგ გახდა დასაშვები.

საერთაშორისო შეფასება და უსაფრთხოების კონტექსტი

გენოციდების პრევენციის ლემკინის ინსტიტუტმა პრემიერის განცხადებები „საშიშად“ შეაფასა — განსაკუთრებით იმ ფონზე, როდესაც რეგიონში მზარდი გეოპოლიტიკური მუქარები სომხეთის სუვერენიტეტს უქმნის საფრთხეს:

„ფაშინიანის არაზუსტი განცხადებები უგულებელყოფს ათწლეულების განმავლობაში დაგროვებულ სამეცნიერო მტკიცებულებებს — მათ შორის თურქი, გერმანელი, ბრიტანელი, ამერიკელი და სომეხი ისტორიკოსების მიერ ჩატარებულ კვლევებს. ეს აფერხებს სამართლიანობისთვის მიმდინარე ბრძოლას და აჩენს გეოპოლიტიკურ რისკებს — განსაკუთრებით არცახელი სომხების გენოციდის ფონზე, რომელსაც აზერბაიჯანი ახორციელებს, და იმ საფრთხეებთან ერთად, რაც სომხეთს ემუქრება.“

პრემიერის განმარტება

საზოგადოებრივი კრიტიკის ფონზე ფაშინიანმა განმარტება გააკეთა და აღნიშნა, რომ იგი არ ცდილობდა ისტორიული ფაქტის ეჭვქვეშ დაყენებას:

„სომხეთში გენოციდის უარყოფა სისხლის სამართლის დანაშაულად ითვლება. ჩემი მიზანი იყო არა ფაქტის უარყოფა, არამედ იმ ფორმულის განხილვა, თუ როგორ ვიგებთ და აღვიქვამთ ამ მოვლენას.“

კომენტარი

სომხურ-თურქული დიალოგი 2022 წლის იანვარში პირველად გადავიდა საგნობრივ ფაზაში — რუსეთში სპეციალური წარმომადგენლების შეხვედრით. თუმცა მას შემდეგ გლობალური ვითარება მნიშვნელოვნად შეიცვალა: დაიწყო რუსეთ-უკრაინის ომი, გამწვავდა დაპირისპირება რუსეთსა და დასავლეთს შორის.

პოლიტიკური ანალიტიკოსი აკოპ ბადალიანი მიიჩნევს, რომ ამ კონტექსტში გენოციდის საერთაშორისო აღიარების თემა არ არის კრიტიკული, თუ გვერდით გადადებენ შიდა დაპირისპირებას. თუმცა, მისი თქმით, პრობლემა სხვა რამეშია:

„პრობლემა თავად იმ რიტორიკაშია, რომელსაც ქვეყნის პირველი პირი იყენებს. რატომ გაჩნდა ასეთი მიდგომა? იქნებ გენოციდის თემა ჩვენს წინააღმდეგ ზეწოლის ინსტრუმენტად იქცა? სწორედ ასეთი კითხვების წამოწევა და მათზე საუბარი პრობლემატურია“, — აცხადებს ბადალიანი.

მისი შეფასებით, მსგავსი ნარატივების ტირაჟირება სახელმწიფოს უმაღლესი ხელისუფლების მხრიდან ქმნის „ლეგიტიმურ გარემოს თურქული უარყოფის ხელშესაწყობად“.

სუბიექტურობის დაკარგვის საფრთხე

ბადალიანი სერიოზულ საფრთხეებზე საუბრობს. მისი თქმით, სომხეთი ისედაც შეზღუდული რესურსებით ოპერირებს, და თუ დაკარგავს თავის საგარეო პოლიტიკურ „კოზირებს“, მათ შორის გენოციდის საკითხზე მტკიცე პოზიციას, ეს ქვეყანას კიდევ უფრო დაასუსტებს:

„თუ ჩვენ ვკარგავთ იმ ფაქტორებს, რომლებიც სომხეთს სუბიექტურად წარმოაჩენენ საერთაშორისო ასპარეზზე, ვკარგავთ პოლიტიკურ ძალაუფლებასაც. სწორედ ამ დროს იზრდება იმ მოთამაშეების გავლენა, რომლებიც ჩვენს გარშემო მოქმედებენ“, — ამბობს ანალიტიკოსი.

ბადალიანს არ ეპარება ეჭვი, რომ ერევნის პოზიციის ცვლილება ან პირდაპირი, ან არაპირდაპირი ზეწოლის შედეგია — ანკარის მხრიდან.

„ეს არის ან შანტაჟი, ან სავაჭრო პროცესი. ორივე შემთხვევაში თურქეთი ცდილობს სომხეთს თავისი დღის წესრიგი მოახვიოს თავს — როგორც სამხედრო-პოლიტიკური მუქარებით, ისე რეგიონული უსაფრთხოების საკითხების გამოყენებით“, — აღნიშნავს ის.

მისი თქმით, ეს ზეწოლა შეიძლება უკავშირდებოდეს არა მხოლოდ სომხურ-თურქულ დიალოგს, არამედ სომხურ-აზერბაიჯანულ მოლაპარაკებებსაც, „რადგან აზერბაიჯანი თურქეთის ინსტრუმენტის ნაწილია“.