Yeni köhnə sərhəd: Ermənistan kəndləri niyə Azərbaycan ərazisində qalıb?

Azərbaycanla “yeni sərhəd” ikinci Qarabağ müharibəsinin nəticəsi olmaqla yanaşı Ermənistan üçün ağrılı vəziyyətdir.

2020-ci ilin payızında Dağlıq Qarabağ ətrafında yaşanan müharibədən sonra əvvəllər Ermənistanın nəzarətində olan ərazilər Azərbaycanın nəzarəti altına keçib. Nəticədə keçmiş ittifaq respublikaları arasındakı köhnə sərhəd tərəflərin yeni təmas xəttinə çevrilib.

Ermənistan paytaxtını onun qərb regionları ilə birləşdirən yolun bəzi hissələri Bakının nəzarəti altına keçib. Sərhədin yarı böldüyü kəndlərin sakinləri isə özlərini müdafiə olunmuş hiss etmirlər.

2020-ci ilin payızında Dağlıq Qarabağda vəsiyyətin gərginləşməsi Ermənistanın hər bir sakininə bilavasitə və ya dolayısı ilə təsir edib. Kimsə 44 günlük müharibə zamanı hərbi əməliyyatlara birbaşa cəlb olunub, qalanlar orduya və ya qaçqınlara kömək edib. Buna görə də müharibənin nəticələri hamını sarsıdıb, Ermənistan tərəfinin məğlub olması yalnız siyasi yox, həm də emosional böhrana səbəb olub.

Amma yenə də müharibənin fəsadları və ərazilərin itirilməsi ən kəskin təsirini ölkənin cənub regionu Sünikin sakinlərinə göstərib. Kəndlərin çoxu SSRİ dövründə olduğu kimi yenə sərhədyanı olub, çünki Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonlar Azərbaycanın nəzarəti altına keçib. Bəzi kəndlər isə Ermənistan və Azərbaycan qarasında hətta iki hissəyə ayrılıb.

• Müharibədən sonrakı həyat: Ermənistanın sərhədyanı kəndinin gənc nümayəndəsinin müsahibəsi
• Kommunikasiyaların açılması: Ermənistan üçün yeni imkanlar, yoxsa təhlükəsizliyin təhdidi?
• Həyat əvəzinə həyat: müharibədə həlak olan erməni əsgərlərinin valideynləri üçün övlad sahibi olmaq imkanı

Azərbaycana gedən yol

Ermənistanı İranla birləşdirən Qoris-Qafan yolu indi də adi rejimdə işləyir. Amma bu yolla gedib-gələn hər kəs müəyyən hissələrdə Azərbaycan ərazisindən keçməli olur.

Zaman-zaman Azərbaycan dilində Azərbaycana gələn qonaqlara “xoş gəldin” deyən və bu ölkənin Qubadlı rayonunun ərazisinə işarə edən lövhələr gözə dəyir.

Dağlıq Qarabağda böyük ərazi itkisindən sonra Ermənistan və Azərbaycan arasında növbəti yeni sərhəd yaranıb. Nəticədə Qoris-Qafan yolunun bəzi hissələri rəsmən Azərbaycan ərazisi elan edilib və burada Azərbaycan SQ-nin postları yerləşdirilib.

Yolun əvvəlində Ermənistanın sərhəd qoşunlarının əməkdaşları yoldan küçənlərin hamısına xəbərdarlıq edirlər ki, mümkün xoşagəlməz hadisələrin qarşısını almaq üçün beş kilometrlik məsafədə maşını saxlamasınlar. Amma yol yerli sakinlər üçün dərdlərin yarısıdır.

Ermənistan və Azərbaycan arasında yeni sərhəd Ermənistanın Şurnux kəndini iki hissəyə ayırıb. Yol kəndi ayıran xətt rolunu oynayır. Sağ tərəfdə qalan bütün evlər Azərbaycanın nəzarətinə keçib, sol tərəf isə Ermənistanda qalıb.

Düşmən tərəflər arasında Rusiya sərhədçiləri yerləşdirilib. Rusiya bayrağı və BTR bir növ təhlükəsizlik və sülh rəmzi və zəmanətidir.

Sərhəddə necə qorxmadan yaşamaq olar?

Şurnuxun iki hissəyə ayrıldığı bir neçə ay ərzində ciddi hadisə qeydə alınmayıb. Ən böyük mübahisə mövzusu Azərbaycan hərbçilərinin mal oğurlaması olub.

Amma bu yerlərdə sakitlik müvəqqəti ola bilər.

Cəmi 20 metr məsafədə Azərbaycan bayrağı, çadırları və hərbçilər yerli sakinlərin özlərini təhlükəsizlikdə hiss etməyə imkan vermir.

“Özüm üçün qorxmuram, cavablardan narahatam. Nədən qorxacam, 76 yaşım var, bəlkə 5 il də yaşadım”, – Şurnux sakini Armen Gevorqyan deyir.

Onun ailəsi böyük deyil – oğlu və arvadı. Onlar digər 11 ailə kimi Azərbaycan tərəfində qalan evlərini tərk etməli olublar.

Gevorqyan danışır ki, evini 2o ilə öz əllərilə tikib, demək olar ki, başa çatdırıb. Amma bir anın içində itirib:

“Əmr gəldi ki, evləri tərk edib. [Azərbaycanlılarda] silah görməmişəm. Atəş açmayıblar. Olanımın çoxunu orda qoyub çıxmalı oldum”.

Şurnuxun iki hissəyə ayrılacağı haqda kənd sakinlərinin özləri və bütün Ermənistan bilavasitə yeni sərhədin demarkasiyası ərəfəsində xəbər tutublar.

Həm insanları, həm də ekspertləri ən çox yeni sərhədin müəyyənləşdirilməsi prinsipi – 70-ci illərin sover xəritələri əsasında GPS sistemi vasitəsilə təyin edilməsi təəccübləndirib.

Sərhəddə hansı proses gedir?

Ermənistanın ombudsmeni Arman Tatoyan dəfələrlə bildirib ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında sərhədlərin yenidən nəzərdən keçirilməsi prosesi dayandırılmalı və ya yenidən nəzərdən keçirilməlidir, çünki qeyri-legitimdir:

 “Sərhədlərin demarkasiyası prosesi insan haqlarının və qanunun aliliyi prinsipinin kobud pozulması ilə həyata keçirilir. Sərhədlərin bu cür demarkasiyası regionda nəinki sülhün bərqərar olmasına yardım etməyəcək, hətta əksinə, Ermənistan və Azərbaycan xalqları arasında nifrətin qızışdırılmasına səbəb ola bilər. Bu proses insan haqlarının beynəlxalq əsaslarını pozur.

Ermənistanın dövlət sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi prosesi müharibə təhdidi şəraitində keçirilir. Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri Ermənistan xalqını soyqırım və etnik təmizləmə ilə təhdid edirlər. Azərbaycan rəhbərliyi İlham Əliyevin ardınca Ermənistan vətəndaşlarının ləyaqətini təhqir edir və milli nifaqı təhrik edir. Sərhədlərin demarkasitası zamanı peşəkar yanaşma yoxdur, əvəzində isə GPS kimi qəbulolunmaz mexanikiyanaşma tətbiq edilir”.

Ombudsmen dinc sakinlərin bilavasit yaxınlığında Azərbaycan SQ postlarının olmasını və Azərbaycan hərbçilərinin vaxtaşırı müxtəlik çatlı silahlardan atəş açmalarını yolverilməz hesab edir.

Arman Tatoyan başqa bir vacib məsələni də qaldırır – sərhədyanı vilayətin sakinlərinin uzun illər istifadə etdikləri örüş yerlərinə və tarlalara artıq çıxışları yoxdur.

Bütün bu problemlər haqda insan haqları müdafiəçisinin ATƏT-in qüvvədə olan sədrinə, Avroba Şurası və BMT-nin baş katiblərinə, AİHM-nin sədrinə, ATƏT-in Azərbaycan və Ermənistan üzrə həmməruzəçilərinə, bir sıra ölkə ombudsmenlərinə müraciət məktubunda da deyilir.

Bununla yanaşı Ermənistanın baş naziri bildirib ki, ölkələr arasındakı yeni sərhəddə baş verənlər demarkasiya və delimitasiya prosesi deyil, sadəcə müəyyən sərhəd nöqtələrinin lokasiyasıdır. Və bu, ölkənin cənub regionunun – Sünikin sakinlərinin təhlekəsizliyinin təmin edilməsi üçün həyata keçirilir.

Beynəlxalq hüquq üzrə ekspert Levon Gevorqyan vəziyyəti belə izah edib:

“Beynəlxalq hüquqda dövlət əmlakının kadastrı mövcud deyil. Yəni dövlətlər hansısa beynəlxalq təşkilata, məsələn, BMT-ə daxil olanda bu beynəlxalq təşkilatlar dövlətlərin mövcud sərhədlərini təsdiq etmir. Müvafiq olaraq, dövlətlər ancaq bir halda – qarşılıqlı razılıqla beynəlxalq səviyyədə tanınan sərhədə sahib ola bilərlər”.

Hər hansı məsələlərin, o cümlədən də sərhədlərin razılaşdırılması üçün Ermənistan və Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlər isə hələlik yoxdur.

Şurnux sakinləri öz problemləri haqda

İki hissəyə ayrılan ancaq Şurnux kəndi deyil, həm də dənddəki bir neçə evdir. Laura Tovmasyan tövləsinin üçdə ikisini itirib. Sərhəd düz onun fərdi evinin ərazisindən keçir. Beləliklə onun ailəsi sözün həqiqi mənasında iki ölkə arasında ayrılma xəttində qalıb:

“Hazırda onlar bizi narahat etmirlər. Sərhədi keçmirlər. Bircə hal istisna olmaqla, bir dəfə hərbçilər bizim evə gəlib çay istəmişdilər. Onlarla bir nəfər vardı, bütün bunları videoya çəkirdi. Suallar verirdilər, nə qədər pensiya alırıq, sonra Azərbaycanda bu videonu yaydılar”.

Belə halların qarşısını almaq üçün Ermənistanın sərhəd qoşunları kənd məktəbində yerləşib. Ermənistan və Azərbaycan postları bir-birində on-iyirmi metr məsafədə yerləşir. Şəbəkələrdə iki ölkə hərbçilərinin bir-biri ilə danışdığını əks etdirən çox sayda videolar var.

Hər hansı hadisəni tamamən istisna etmək və kəndin qalan hissəsinə öz haqlarını təsdiqləmək üçün bələdiyyə hakimiyyəti kəndin mərkəzində böyük Ermənistan bayrağı və xaç quraşdırıb.

İndi kəndin yuxarı hissəsində eyni tipli evlərdən ibarət yeni məhəllə tikilir. Orada evlərini itirən 12 ailə məskunlaşacaq. Beləliklə, yerli hakimiyyət insanları burada saxlamağa və kəndin boşalmasına imkan verməməyə ümid edir.

Bundan sonra nə olacaq?

Şurnuxdakı sakitlik aldadıcı ola bilər. Sakinlər anlayırlar ki, Qarabağda vəziyyət gərginləşərsə, onlar da atəş altında qala bilərlər. Amma bütün mümkün təhlükələrə baxmayaraq, hələlik ancaq bir ailə kəndi tərk edib.

“İnsanlar burada qalmaq niyyətindədir. Amma hamının ürəyində qorxu var. Bilmirsən ki, düşmənin növbəti addımı nə olacaq. Amma şəxsən bizim ailəmiz, mənim məktəbdə işləyən oğlum, biz Şurnuxqa qalmaq niyyətindəyik. 30 ildir burada yaşayırıq və öz evlərimizi tərk etmək istəmirik. Biz sərhədimizdə möhkəm dayanmışıq”, – Laura Tovmasyan deyir.

Ermənilər və azərbaycanlılar belə yaxın məsafədə yaşaya bilərlərmi? Uzun illərin düşmənliyindən sonra bu çətindir, hərçənd, vəziyyət insanları potensial təhleükəyə göz yummağa məcbur edə bilər. Amma məsələn, Şurnux sakini Armen Gevorqyan deyir ki, azərbaycanlılarla birgə dinc həyatı təsəvvür etmir:

“Bəlkə onlarla yaxınlaşa biləcək ermənilər ola bilər, mən bacarmayacam. Mən onların yaxşı tanıyıram, 20 il Bakı-Yerevan istiqamətində reys sürücüsü işləmişəm”.

Digər problemlər haqda

Şurnux bilavasitə sərhəddə yerləşən yeganə yaşayış məntəqəsi deyil. David Bek, Vorotan kəndləri də Azərbaycanın bilavasitə yaxınlığında yerləşir. Əgər Şurnuxda vəziyyət ümumilikdə sakitdirsə, digər yerlərdə vaxtaşırı təhlükəli hadisələr baş verir.

Məsələn, yerli sakinlər bildiriblər ki, Qoris-Qafan yolunda, David Bek kəndi yaxınlığında Azərbaycan hərbçiləri Ermənistan nömrəli maşını daşa tutublar.

“Bu hadisə Sünikdə təhlükəsizlik zonasının yaradılması haqda Ermənistanın ombudsmen ofisinin konsepsiyasının aktuallığını təsdiqləyir. Sünik vilayətindəki kəndlərin qonşuluğunda, icmalararası yolda Azərbaycan hərbçiləri, lövhələri və bayraqları olmamalıdır”, – bu hadisədən dərhal sonra Ermənistanın insan haqları müdafiəçisi Arman Tatoyan bildirib.

Amma Azərbaycan hərbçiləri sadəcə Ermənistan kəndlərinin yaxınlığında deyil, həm də Ermənistanın cənubundakı ən böyük yaşayış məntəqələrindən biri olan Qafan şəhərinin aeroportunun yaxınlığında yerləşir.

Sərhədlərin demarkasiyası hələ olmalıdır, amma bu proses çətin ki, vəziyyəti dəyişəcək. Problemli hissələrdə gələcək hadisələrin qarşısını almaq üçün Ermənistan böyük ehtimalla yeni yol çəkməli olacaq.

Sünik vilayətində vəziyyət az-çox sakitdir, hələ ki, Qarabağda atışma yoxdur.

Mediaşəbəkənin dəstəyilə