Türkiyədə iqtisadi böhran - polis çörəyin qiymətini tənzimləyir
Türkiyə lirəsi uzun müddət durmadan dəyərdən düşəndən sonra son həftələrdə bir qədər möhkəmlənməyə başlayıb. Bu proses həm yerli əhali üçün, həm də qonşu ölkələr, o cümlədən də iqtisadiyyatı Türkiyədən xeyli asılı olan Qafqaz respublikaları üçün sevindirici olub.
Amma ekspertlər məyusluqla qeyd edirlər ki, Türkiyədə iqtisadi böhranın sona çatdığını demək üçün hələlik ciddi əsas yoxdur.
• Türkiyə Ərdoğanla Gülən arasında
• Türkiyə lirəsinin ucuzlaşması Cənubi Qafqaz ölkələrinin iqtisadiyyatına necə təsir edəcək?
• İstanbul – sultanların və prezidentlərin fövqündə olan şəhər
Rəcəb Tayyib Ərdoğan iqtidarı ölkənin gerçəkdə iqtisadi böhran yaşamadığını, bunun sadəcə ABŞ və şəxsən prezident Donald Trampın maxinasiyaları ilə bağlı olduğunu iddia etməkdədir.
Ölkə müxalifəti isə əmindir ki, Türkiyənin hazırkı durumunun tək səbəbi Ədalət və İnkişaf Partiyası hökumətinin 16 illik səriştəsiz fəaliyyətidir.
Dolların ucuzlaşması və lirənin dəyərlənməsini müşayiət edən olay
Oktyabrın 12-də İzmir 2-ci Ağır Cinayətlər Məhkəməsi amerikalı keşiş Endryu Branson haqda 3 il müddətinə azadlıqdan məhrumetmə qərarı çıxardı. O, 2016-cı il iyulun 15-də, Türkiyədə dövlət çevrilişi cəhdindən dərhal sonra həbs olunmuş və ABŞ xeyrinə casusluqda ittiham edilmişdi.
İlkin istintaq müddətində həbsdə qaldığı zaman nəzərə alınaraq, Branson məhkəmə zalındanca azadlığa buraxıldı. O, dərhal xüsusi təyyarə ilə əvvəlcə Almaniyaya, oradan isə Vaşinqtona yollandı və Ağ Evdə Donald Trampla görüşdü.
Onun gələr-gəlməz Donald Trampla görüşməsi təsadüfi deyil. 17 aprel 2018-ci ildə Tramp Twitter səhifəsində Bransonun müdafiəsinə həsr olunmuş paylaşım etmişdi:
“Birləşmiş Ştatlarda gözəl centlmen və xristian lideri olan paster Endryu Branson Türkiyədə səbəbsiz yerə mühakimə və təqib olunur. Onlar onu casus adlandırırlar, amma mən ondan daha artıq casusam. Ümid edirəm ki, ona gözəl ailəsinin yanına qayıtmağa imkan verəcəklər”.
Trampın bu bəyanatından sonra Türkiyədə iqtisadi böhran daha da dərinləşməyə başladı, lirənin məzənnəsi bir az da düşdü.
Donald Tramp həbsdə olan keşiş Endryu Bransonla bağlı ən son ana qədər Türkiyə hökumətinə mesajlarını davam etdirirdi. Ərdoğanın cavabları isə müsbət nəticəni yubadırdı. Amma onun ilk zamanlardakı “bu fağır (Ərdoğan özünü nəzərdə tutaraq – red.) bu kürsüdə olduqca, o terrorçunu bizdən ala bilməzsiniz” qəti sözlərini daha sonra “Türkiyədə azad məhkəmə quruluşu var, qərarı onlar verəcək” kimi daha təmkinli çıxışları əvəz etdi.
İki həftə əvvəl açıqlanan məhkəmə qərarından sonra isə Bransonun ölkəsinə qayıtması ilə eyni zamanda Türkiyədə dollar nisbətən dəyərdən düşdü: 6,07-dən 5,61-ə qədər.
• Şərh. Niyə Tramp heç kimə etibar etmir?
• İsrailin müdafiə naziri Gürcüstanda və Azərbaycanda olub. O, niyə Ermənistana getməyib?
• Gürcüstan vətəndaşları Avropada – vizasız və sığınacaqsız
Hər şey necə başladı?
Məhz Trampın Branson məsələsini gündəmə gətirməsi ərəfəsində – 2018-ci ilin aprelində Türkiyə tarixində ilk dəfə dolların məzənnəsi 4 lirəni aşdı. Bununla birlikdə siyasi gündəm də qaynamağa başladı.
Türkiyədə növbəti seçkilərə hələ bir ildən çox vaxt qalırdı. Amma Ərdoğan növbədənkənar parlament və prezident seçkiləri keçirmək qərarına gəldi. İyunun 24-də baş tutan seçkilər onun üçün yetərincə müsbət nəticə verdi.
Ölkədə gedən bu siyasi hadisələri dolların qəfil və kəskin yüksəlişi müşayiət edirdi. Mayda artıq məzənnə 4,50 lirəyə çatdı.
Siyasi avtoritarlığın iqtisadiyyata təsiri
AK Parti hökumətinin ilk vaxtlarda izlədiyi liberal iqtisadi siyasət nəticəsində 2008-ci ildə dolların məzənnəsi 1,15 lirə səviyyəsində idi.
Amma getdikcə daha avtoritar görünməyə başlayan Ərdoğan Türkiyədə iqtisadi gedişlərin siyasi gedişlərdən ayrıla bilməyəcəyi bir mühit yaratdı.
Məhz Ərdoğanın özü 30 may 2013-cü il tarixində başlayan “Gezi Parkı” etirazları ilə dolların məzənnəsinin yüksəlişini əlaqələndirmişdi. Baxmayaraq ki, o zaman dolların məzənnəsi 1 ay içində ciddi dəyişməmişdi – 1,85-dən 1,92-yə yüksəlmişdi.
Bununla da Ərdoğan ölkə tarixində yeni səhifə açmış oldu. Artıq Qərbin gözündə Türkiyə Aİ-yə qoşulmağa çalışan, kürd məsələsini həll edən, liberal iqtisadiyyatlı bir dövlət deyil, avtoritar rejimli Yaxın Şərq dövlətlərindən birinə çevrilmişdi.
24 iyun tarixində Türkiyə bir daha Ərdoğana prezidentliyi, “Cümhur ittifaqı”na (Ədalət və İnkişaf Pariyası ilə MHP-nin ittifaqı) isə parlamentin əksəriyyətini verəndə dolların məzənnəsi 4,70 lirə idi.
Nisbətən sakit keçən post-seçki dövrünə baxmayaraq, 2018-ci il avqust ayının başlaması ilə Türkiyədə iqtisadiyyat 2001-ci ildən sonra ən böyük böhranı yaşamağa başladı.
Türkiyədə dolların yüksəliş xronologiyası
Avqust ayında ABŞ Türkiyənin daxili işlər naziri Süleyman Soyluya və ədliyyə naziri Abdülhamit Gülə sanksiyalar qoymuşdu. Səbəbi isə, yenə də keşiş Endryu Bransonun həbsi idi.
Donald Tramp eks-prezident Barak Obamanın xarici siyasətinin üstündən xətt çəkib İrana yeni sanskiyaların tətbiqini elan etdi. Ərdoğan keçmişdə Obamaya demiş olduğu sözləri xatırlatdı: “mən İrana qarşı sanksiyalara qoşulsam, xalqıma təbii qazı necə verəcəyəm?”
1 avqust tarixində dolların məzənnəsi artıq 5 lirəni keçdi. Lakin bu səviyyədə də çox qalmadı.
Avqustun 9-da prezident Ərdoğan Rizə vilayətində keçirdiyi mitinqdə dedi:
“Onların dolları varsa, bizim də allahımız var”.
Bu arada dollar bahalaşmağa davam edir və 1 dollar artıq 5, 95 lirəyə çatmışdı.
Avqustun 10-da prezident Ərdoğan bu dəfə Bayburt vilayətində belə dedi:
“Yastığının altında dolları, avrosu, qızılı olan varsa, getsin, banklarda hesab açsın”.
Elə həmin gün Ərdoğanın çıxışı bitən kimi kürəkəni və yeni hökumətdə maliyyə və xəzinə naziri təyin olunmuş Berat Albayrak yeni iqtisadi proqramı açıqlamaq üçün televiziyaya çıxdı. Albayrak danışmağa başlayanda 6,04 lirə olan dolların məzənnəsi 50 dəqiqə sonra, çıxış bitəndə artıq 6,30 lirə idi.
Eyni vaxtda ABŞ prezidenti Donald Traşmp Türkiyə ilə ticarətdə aliminium və dəmirin gömrük vergisini yüksəltdiyini elan etdi. Bununla da məzənnə artıq 6,40-a yüksəldi.
13 avqustda isə ABŞ prezidenti Donald Tramp Türkiyəyə satılmalı olan F-35 tipli təyyarələrin çatdırılmasını təxirə salan bir qərara imza atdı.
İki gün sonra isə Ərdoğan xalqı ABŞ-ın texnologiya məhsullarını almamağa, alternativlərə – Koreya, Yaponiya məhsullarına yönəlməyə çağırdı. Bu boykot çıxışından əlavə, ABŞ-dan idxal olunan alkoqol və tütün məhsullarına da əlavə gömrük vergisi tətbiq olunmağa başladı.
Bu hadisələrdən sonra, sentyabrın 13-də nisbətən sabitləşən dolların məzənnəsinə Türkiyə Mərkəzi Bankı müdaxilə etdi. Uçot dərəcəsi 17-dən 24-ə yüksəldi.
Bununla da Türkiyə Argentina və Surinamdan sonra uçot dərəcəsinin ən yüksək olduğu üçüncü ölkəyə çevrildi.
Mərkəz Bankının bu qərarından dərhal sonra dollar məzənnəsi düşməyə başladı və sentyabrı 6,05 lirə ilə tamamladı.
Casusluqda ittiham edilən amerikalı keşişin azad edilməsi isə Mərkəzi Bankın qərarından sonra dolların məzənnəsinə ən çox təsir edən ikinci amil oldu. Valyuta nisbəti 5,95 lirədən hazırkı dəyərinə – 5,64 lirəyə qədər endi.
Lirənin möhkəmlənməsi iqtisadi böhranın sonudurmu?
Ekspertlər buna inanmır. Dolların 6, hətta 7 lirədən hesablanması ilə təyin olunmuş avqust qiymətləri dəyişməyib, inflyasiya rəqəmləri sabit qalır.
Oktyabrın 1-də üçüncü dəfə qiymət artımı elan olunmuş təbii qazın dəyərində azalma baş verməyib. İyul ayına nisbətdə onun dəyəri adi vətəndaşlar üçün 30%, zavodlar üçün isə 48% yüksəlib.
Üstəlik sadəcə bu sahədə yox, bütün sahələrdə yüksək qiymətlər öz sabitliyini qoruyur. Ərdoğan və iqtidaryönlü çevrələr bunu ticarətlə məşğul olan şəxslərin opportunizm həvəsi ilə əlaqələndirirlər.
Hətta dövlət opportunistlikdə günahlandırdığı şəxslərə qarşı rəsmi mübarizəyə başlayıb. Ölkənin bütün bölgələrində polislər çörək satan müəssisələrə nəzarət edir. Elan olunmuş sabit qiymətdən – 1,25 türk lirəsindən artıq qiymət qoyan satıcıları cəzalandırırlar.
Daxili işlər naziri Süleyman Soylu bütün icra hakimiyyətləri başçılarına müraciət edərək qiymətlərin aşağı salınması ilə bağlı qərar çıxarmalarını tələb edib.
Polis dəstəyilə inflyasiya ilə mübarizə uğurlu ola bilərmi?
İqtisadçı ekspert Uğur Gürses deyir ki, əgər dövlət hüquq-mühafizə orqanları vasitəsilə azad bazar sisteminə müdaxilə edərsə, onda istehsal dayanacaq, qıtlıq başlayacaq.
Ekspert Selva Demiralp isə hesab edir ki, şirkətlərin istehsal xərci azalmadıqca məhsulun qiymətinin azalmasını tələb etmək böhranı daha da dərinləşdirəcək. İnflyasiya ilə mübarizə üçün bu yox, pul və maliyyə siyasətinin düzgün tənzimlənməsi lazımdır.
Müxalifət də polis üsulu ilə inflyasiyaya qarşı mübarizə proqramını sərt tənqid edir. Məsələn, “İYİ Parti”nin sədri, son prezident seçkilərində prezidentliyə namizəd Meral Akşener bildirib ki, “açıqlanan inflyasiya ilə mübarizə proqramı əslində inflyasiya ilə yox, sahibkarlarla mübarizə proqramıdır”.
