"Çoxqütblü dünya": ABŞ, Çin, Rusiya, ŞƏT, BRİCS və Azərbaycan-Ermənistan arasındakı sülh
Regionda sülh və böyük güclərin maraqları
Son aylarda Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişinə dair danışıqlar xeyli intensivləşib. Vaşinqtonun vasitəçiliyi ilə bir neçə görüş keçirilib, eyni zamanda Çin rəhbərliyi Azərbaycan və Ermənistan rəhbərlərini Pekində keçirilən yüksək səviyyəli tədbirlərə və hərbi paradlara dəvət edib.
Bu paralel təşəbbüslər Cənubi Qafqazda yerli qarşıdurmanın qlobal güclərin maraq toqquşmasına çevrildiyinin də göstəricisi ola bilər. Soyuq müharibədən sonra formalaşmış “birqütblü dünya nizamı” son illərdə tədricən dəyişməkdədir.
Rusiya və Çin kimi güc mərkəzləri Qərbin hegemon təsirini tarazlamaq üçün Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) və BRİCS kimi platformalardan faydalanaraq beynəlxalq nizamı yenidən formalaşdırmağa çalışırlar.
“Azərbaycanın bu təşkilatlara marağı ancaq iqtisadi və ticarət əlaqələrini gücləndirmək üçündür”
“Reuters” yazır ki, təhlükəsizlik yönümlü ŞƏT bir zamanlar 6 üzv ölkədən ibarət idisə, son illərdə 10 daimi üzvə və 16 dialoq və müşahidəçi ölkəyə qədər genişlənib; təşkilatın fəaliyyəti təkcə təhlükəsizlik və terrorla mübarizə ilə məhdudlaşmayaraq, iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq istiqamətlərini də əhatə etməyə başlayıb.
Çin rəhbərliyi bu platformaları ideoloji cəhətdən dəstəkləyir – Sədr Si Cinpin BRİCS-i “çoxqütblü dünyanın qurulmasında sütun” adlandıraraq onun inklüziv qloballaşmanı təşviq etməkdə olan rolunu vurğulayıb.
Realda da, BRİCS bloku Misir, BƏƏ, İran, Argentina və Efiopiya kimi yeni ölkələrin qəbul edilməsi ilə genişlənərək qlobal çəkisini artırıb. Nəticədə BRİCS hazırda dünya əhalisinin təqribən yarısını və qlobal ÜDM-in 30%-ə qədərini təmsil edir. Belə bir platformanın artan əhəmiyyəti fonunda artıq 30-dan çox ölkə, o cümlədən Azərbaycan bu birliyə üzvlük niyyətini bəyan edib və ya rəsmi müraciət təqdim edib.
Bu fakt beynəlxalq sistemin getdikcə “çoxqütblü müstəviyə” keçdiyinə işarədir. Bununla belə, yerli ekspertlərin fikrincə, rəsmi Bakı bu geosiyasi proseslərə ideoloji prizmadan yox, praqmatik maraqlar baxımından yanaşır.
Siyasi analitik Elxan Şahinoğlunun sözlərinə görə, “Rusiya və Çin ŞƏT və BRİCS vasitəsilə birqütblü dünyanı ortadan qaldırmağa çalışırlar. Bu, bizim məsələ deyil. Azərbaycanın bu təşkilatlara marağı ancaq iqtisadi və ticarət əlaqələrini gücləndirməklə, üzv ölkələrin Azərbaycanın nəqliyyat imkanlarından istifadəsini təmin etməklə əlaqəlidir”.
Yəni, Bakı üçün əsas hədəf qlobal güclərin rəqabətindən geoiqtisadi dividendlər qazanmaqdır, ideoloji bloklaşmada yer almaq deyil.
Beləliklə, Cənubi Qafqazda sülh prosesi artıq təkcə region ölkələrinin deyil, böyük güclərin də maraq dairəsindədir.
Bəs supergüclərin rəqabəti bu prosesə necə təsir edir? ABŞ və Çin regionda hansı “kartlar”ı oynayır, Bakı və Yerevan bu qüvvələr balansında hansı mövqeni tutur?
Bu sualların cavabları sülh sazişinin perspektivlərini anlamaq baxımından vacibdir.
ABŞ faktoru
Vaşinqton son dövrlər Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesində fəal vasitəçi kimi çıxış edir. 2023-cü ildən etibarən ABŞ rəsmiləri iki ölkə liderləri və xarici işlər nazirləri ilə bir neçə görüş təşkil ediblər.
Xüsusən Vaşinqtonda keçirilən danışıqlar və 2025-ci ilin avqustunda ABŞ paytaxtında Azərbaycan və Ermənistan arasında ilkin sülh bəyanatının imzalanması regionda ABŞ-nin nüfuzunun artdığını göstərir. Baş nazir Nikol Paşinyanın Qərblə intensiv təmasları, o cümlədən ABŞ ilə hərbi təlimlər keçirməsi və Avropa İttifaqının Ermənistanda müşahidə missiyasını qəbul etməsi, Vaşinqtonun ona açıq dəstək verməsinə şərait yaradıb.
ABŞ-nin əsas hədəfi Cənubi Qafqazda Rusiyanın təsirini azaltmaq və regional sabitliyi möhkəmləndirməklə strateji kommunikasiyaları qorumaqdır. Bakı üçün həyati əhəmiyyət daşıyan enerji və nəqliyyat dəhlizləri eyni zamanda Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaltmaq üçün Qərbin maraq dairəsindədir. Vaşinqton da bu marşrutların təhlükəsizliyini təmin etməkdə maraqlıdır.
Məsələn, ABŞ diplomatları dəfələrlə “Zəngəzur dəhlizi”nin (Azərbaycanı Naxçıvan vasitəsilə Türkiyəyə birləşdirəcək yolun) açılmasına dəstək ifadə ediblər, çünki bu, həm regional iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirə, həm də Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı mövqelərini zəiflədə bilər.
ABŞ-nin sülh təşəbbüsləri eyni zamanda İrana və digər xarici aktorlara da mesaj xarakteri daşıyır.
ABŞ-nin dəstəyi ilə bu ilin avqustunda imzalanmış birgə bəyanatda Vaşinqton regionda “tranzit dəhlizlərin açılmasının vacibliyini” vurğulayaraq bu sahədə “hər hansı zərərli üçüncü tərəf təsirinə qarşı çıxacağını” bildirib. Başqa sözlə, ABŞ Cənubi Qafqazda iqtisadi inkişafı təşviq etməyi, təklif olunan kommunikasiya xətlərinə nəzarətdə söz sahibi olmağı və Rusiyanın (eləcə də İranın) prosesə mənfi müdaxiləsini neytrallaşdırmağı hədəfləyir.
ABŞ öz təsirini daha çox diplomatik və təhlükəsizlik müstəvisində göstərir. Vaşinqtonun vasitəçiliyi Paşinyan hökumətinə Moskvanın təmin edə bilmədiyi təhlükəsizlik zəmanətlərini Qərbdən almaq imkanı verir. Paşinyanın sözləri ilə desək, “Ermənistanın təhlükəsizliyini tamamilə bir ölkənin (Rusiyanın) ümidinə bağlamaq strateji səhv idi”, çünki Moskva nə Qarabağdakı erməni əhalisini qorumağı bacardı, nə də Ukrayna müharibəsinə görə Yerevanın müdafiə ehtiyaclarını ödəyə bilir.
Bu səbəbdən Ermənistan son dövrlərdə təhlükəsizlik sahəsində ABŞ və Avropa ilə əməkdaşlığı dərinləşdirir. Digər tərəfdən, Azərbaycan da uzun müddətdir ki, ABŞ və NATO ilə enerji təhlükəsizliyi və terrorla mübarizə kimi mövzularda tərəfdaşlıq edir. Xüsusilə Avropanın enerji tədarükünün şaxələndirilməsi məsələsində Bakı-Vaşinqton maraqları üst-üstə düşür – Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi məhz bu strateji əməkdaşlığın nümunəsidir.
Beləliklə, ABŞ bölgədə sülh sazişinin əldə olunmasını həm geosiyasi qazanclar (Rusiyanın nüfuzunun azalması), həm də iqtisadi təhlükəsizlik baxımından dəstəkləyir. Vaşinqton hesab edir ki, münaqişənin həlli Trans-Xəzər enerji və nəqliyyat layihələrini risklərdən azad edəcək, Cənubi Qafqazı Qərbə daha sürətli inteqrə edəcək.
Bunu reallaşdırmaq üçün ABŞ siyasi vasitəçilikdən (danışıqların təşkili, yüksək səviyyədə təmaslar) və məhdud hərbi yardımdan (məsələn, Ermənistana kiçikmiqyaslı təlim yardımı) istifadə edir. Nəticə etibarilə, ABŞ regionda “yumşaq güc” və diplomatik təsir rıçaqlarına arxalanaraq sülh prosesinə təsir etməyə çalışır.
Çin faktoru
Pekinin də Cənubi Qafqazdakı rolu son illərdə xeyli güclənib, lakin fərqli müstəvidə – əsasən iqtisadi və infrastruktur layihələri vasitəsilə. 2023-2025-ci illərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Çinə bir neçə səfər edib. O, Pekində keçirilən “Bir Kəmər, Bir Yol” (BRI) forumunda iştirak edib. 2025-in avqust və sentyabrında isə təşkil olunan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının zirvə görüşü və hərbi paradda fəxri qonaqlardan biri olub.
Çin özünü neytral vasitəçi kimi göstərir: rəsmi Pekin həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın ərazi bütövlüyünə hörmət etdiyini bəyan edir və münaqişədə tərəf tutmur. Buna baxmayaraq, Çin Cənubi Qafqazı böyük Avrasiya infrastruktur planlarına inteqrasiya etməyə xüsusi maraq göstərir.
Mərkəzi Asiya ilə Avropanı birləşdirən Orta Dəhliz məhz Azərbaycan üzərindən keçir və Çin üçün Rusiyadan yan keçən alternativ ticarət marşrutu kimi strateji əhəmiyyət daşıyır. 2022-ci ildə Ukraynada Rusiyanın işğal cəhdləri başlayandan sonra Orta Dəhliz vasitəsilə yüklərin axını xeyli artıb. Rusiya ərazisindən keçən ənənəvi Şimal marşrutu sanksiyalar səbəbilə etibarsız hala gəlincə, Trans-Xəzər yolu logistika şirkətləri üçün cəlbedici olmağa başlayıb. Bu tendensiya Çini Orta Dəhlizin inkişafına daha çox yatırım etməyə təşviq edir.
Çin rəhbərliyi Azərbaycanın tranzit potensialını genişləndirmək üçün konkret təşəbbüslərlə çıxış edir. Bakıya səfəri çərçivəsində Çin Kommunist Partiyasının beynəlxalq əlaqələr departamentinin rəhbəri Lyu Jiançao bildirib ki, “Azərbaycan Bir Kəmər, Bir Yol layihəsini ilk gündən dəstəkləyib” və Pekin bunun üçün təşəkkür edir. Xüsusilə, görüşlər zamanı Çin tərəfi “Zəngəzur dəhlizi”nin tikintisini vurğulayıb və onun “Avropa ilə Asiya əlaqəsini daha da gücləndirəcəyini” qeyd edib.
Lyu Jiançaonun sözlərinə görə, “Bir Kəmər, Bir Yol və Zəngəzur dəhlizinin inşası Çin ilə Azərbaycanın strateji əməkdaşlığının vacib elementləridir” və Çin şirkətləri bu dəhlizin yaradılmasında aktiv rol almalıdır.
Bu açıqlama Pekinin Zəngəzur yoluna geoiqtisadi layihə kimi baxdığının göstərcisidir. Çin bu dəhliz vasitəsilə Orta Dəhlizi qısaldaraq daha bir alternativ marşrut əldə edə bilər.
Doğrudur, Ermənistan “Zəngəzur dəhlizi”ni öz suveren ərazisinə təhdid kimi görərək “Sülh Kəsişməsi” (Crossroads of Peace) adlı alternativ bir təşəbbüs irəli sürüb. Lakin diqqətçəkəndir ki, Çin Ermənistanın da bu təşəbbüsünü rəsmən dəstəkləyib və onu BRI çərçivəsinə bağlamağa hazır olduğunu bəyan edib.
Yəni Pekin hər iki Cənubi Qafqaz ölkəsi ilə əlaqələri inkişaf etdirməkdə maraqlıdır. Əsas məqsəd bölgəni gələcəkdə bir problem mənbəyi deyil, etibarlı tranzit məkanı kimi görməkdir.
Çin bu maraqlarını həyata keçirmək üçün sərt gücdən deyil, “bir kəmər, bir yol” vasitələrindən istifadə edir.
Azərbaycanla Çin arasında son dövrdə bir sıra strateji iqtisadi sazişlər də imzalanıb. 2025-ci ilin iyulunda iki ölkə arasında hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq sənədi qəbul olunub və Çin Orta Dəhlizin inkişafına dəstək verəcəyinə dair öhdəlik götürüb. Bakı ümid edir ki, bu razılaşma nəticəsində Çin Azərbaycanda infrastruktur layihələrinə investisiyaları artıracaq, marşrutun rəqabət qabiliyyəti yüksələcək və ölkənin logistika mərkəzi kimi rolu güclənəcək.
Artıq Çin şirkətləri Azərbaycanda yeni yük limanının tikintisi, rəqəmsal iqtisadiyyat, metro xətlərinin genişləndirilməsi kimi layihələrdə iştirak təklifləri alıblar. Pekin, həmçinin, Ermənistana yumşaq gücünü göstərməyə başlayıb. Bu sentrabrda iki ölkə arasında strateji tərəfdaşlıq sazişi imzalanıb. Çin Ermənistanın da ŞƏT-də rol almasına müsbət baxdığını açıqlayıb.
Bununla belə, Çin amili hələ ki, Yerevan üçün həlledici deyil; Ermənistanın xarici ticarətində və sərmayə axınında Çinin payı məhduddur. Pekinin Yerevanla əlaqələri daha çox siyasi jestlər mərhələsindədir (məsələn, Ermənistan hökuməti Tayvan müstəqilliyinə qarşı bəyanatla Çin ərazi bütövlüyünü dəstəkləyib, Çin isə Ermənistanın suverenliyinə hörmətini vurğulayıb). Yəni, hələlik Pekin əsas oyunu Bakı cəbhəsində oynayır.
Ümumilikdə, Çin Cənubi Qafqazda “yumşaq neytrallıq” mövqeyi tutur. O, açıq şəkildə tərəf seçmədən, böyük iqtisadi təşviqlərlə hər iki ölkəni əməkdaşlığa cəlb edir. Regionda sabitliyin qorunması və kommunikasiyaların açılması Çin üçün qlobal layihələrinin tərkib hissəsidir. Bu səbəbdən Pekin sülh prosesinə zərər verəcək addımlardan çəkinir, əksinə, mümkün razılığın əldə olunmasını öz layihələri üçün fürsət kimi görür.
Çin amilinin artması Bakıya və Yerevana Moskva asılılığından qurtulmaq üçün əlavə rıçaq verir – artıq Kremlə alternativ böyük tərəfdaş mövcuddur. Bunun perspektivi odur ki, region ölkələri geosiyasi manevr imkanlarını genişləndirərək sülh naminə daha sərbəst qərarlar verə bilərlər.
Azərbaycanın mövqeyi
Azərbaycan uzun illərdir balanslı xarici siyasət yürütdüyünü deyir. Prezident İlham Əliyevin həm Rusiya və İranla, həm də Qərb və yeni yüksələn güclərlə paralel əlaqələr qurmaq strategiyası bəhrəsini vermiş kimi görünür.
Bakı multivektor siyasətini “strateji qeyri-müəyyənlik” formatında həyata keçirir, yəni heç bir qütbə tam bağlanmadan, onların arasında manevr etməklə maksimal divident əldə etməyə çalışır. Məhz bu yanaşma sayəsində Azərbaycan müxtəlif dövrlərdə fərqli güclərə yaxınlaşıb uzaqlaşaraq öz maraqlarını tarazlaya bildiyi görünür.
Məsələn, 2010-cu illərdə Azərbaycan Qərblə enerji layihələrini irəli apararkən, 2020-ci il ətrafında Moskva ilə müttəfiqlik bəyannaməsi imzalayıb (2022) və hərbi əməkdaşlığı gücləndirib. Eyni zamanda, ölkə 2022-ci ildə Rusiya-Ukrayna müharibəsinə baxmayaraq bitərəf qalıb, sanksiyalara qoşulmayıb, eyni zamanda Ukraynaya humanitar yardımlar edib. Bu “rəqs edən pendulum” siyasəti Azərbaycanın riskli ittifaqlardan yayınıb müstəqil qərar verməsinə imkan verir.
İndi isə pendulumun yeni istiqaməti Şərqə doğru hərəkət edir. Azərbaycan son bir ildə Çin və digər yüksələn iqtisadiyyatlarla əlaqələrini xeyli dərinləşdirib. 2024-cü ilin yayında Bakı ŞƏT-də statusunu dialoq tərəfdaşından müşahidəçiyə yüksəltmək üçün müraciət edib. Ardınca Azərbaycan rəsmi olaraq BRİCS-ə üzvlük üçün müraciət verdiyini açıqlayıb. Bu addımlar Azərbaycanın Rusiya-Çin liderliyindəki çoxtərəfli qurumlarda yer almağa maraq göstərdiyini nümayiş etdirir.
Bununla yanaşı, Azərbaycan hələ də Qoşulmama Hərəkatına sədrlik edir və NATO ilə fərdi tərəfdaşlıq proqramını davam etdirir. Yəni Bakı “ikili oynamaq” yox, “çoxvektorlu oynamaq” yolunu seçib. Analitiklər qeyd edir ki, İlham Əliyevin həm ABŞ, həm Avropa İttifaqı, həm Türkiyə, həm də Çin və Rusiya ilə eyni zamanda iş qurması ona danışıqlarda üstün mövqelər qazandırır. Azərbaycanın güclü tərəfi ondan ibarətdir ki, o, nə Qərbdən, nə Şərqdən tam asılı deyil – enerji resursları və geostrateji mövqeyi ona seçim imkanı verir.
Hazırda Bakı üçün əsas məsələ ABŞ və Çin kimi nəhənglərin maraqlarını ziddiyyətə çevirmədən uzlaşdıra bilməkdir. Azərbaycan Qərblə enerji sektorunda strateji tərəfdaşdır. Avropanın qaz təchizatı və İsrailin neft təminatında mühüm həlqədir. Eyni zamanda, Çin və Asiya bazarlarına çıxış üçün tranzit ölkəsidir. Bu səbəbdən Azərbaycan çalışır ki, həm Vaşinqton, həm Brüssel üçün etibarlı müttəfiq, həm də Pekin üçün cəlbedici tərəfdaş olsun.
Məsələn, Bakı Avropa ilə yeni yaşıl enerji kəməri layihəsi imzalayarkən (Xəzərdən Qara dənizə elektrik ötürmə xətti), paralel olaraq Çinlə rəqəmsal İpək Yolu layihələrində iştirak edir. Ölkənin nəqliyyat infrastrukturu – Bakı Limanı, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu həm Qərbin, həm də Çinin istifadəsinə açıqdır.
Bu balans sayəsində Azərbaycan sülh prosesində də öz maraqlarını maksimum qorumağa çalışır. Bakı bilir ki, sülh sazişi imzalanarsa, Cənubi Qafqazdakı bütün böyük oyunçular (ABŞ, Aİ, Çin, Türkiyə və s.) bundan iqtisadi dividendlər götürmək istəyəcəklər. Ona görə də Azərbaycan bu güclərin rəqabətini öz xeyrinə çevirməyə çalışır.
Məsələn, “Zəngəzur dəhlizi”nin açılması üçün həm ABŞ-dən, həm Çindən dəstək qazanmağa cəhd edir.
Bu, eyni zamanda, Moskvaya da bir siqnaldır ki, Bakı üçün alternativlər çoxdur və Kremlin təsir rıçaqları əvvəlki kimi işlək deyil.
Rusiyanın son dövrlərdə zəifləməsi də Azərbaycana əlavə manevr imkanları yaradıb. Ukrayna müharibəsi ilə əlaqədar sanksiyalar və hərbi resurs itkisi nəticəsində Moskva Cənubi Qafqazda əvvəlki qədər dominant mövqedə deyil.
2020-ci ildə Qarabağ müharibəsindən sonra regiona sülhməramlılar yerləşdirsə də, 2023-cü ildə Azərbaycan həmin qüvvələrin iştirakı olmadan Qarabağ üzərində tam nəzarəti bərpa etdi. Bu proses göstərdi ki, Kreml situasiyaya təsir edə bilmədi və faktiki olaraq geri çəkildi. Paşinyan da bunu dilə gətirərək Rusiyanın “regiondan yavaş-yavaş çıxmaqda olduğunu” vurğuladı.
Belə məqamda Bakı özünü daha sərbəst hiss edir. Azərbaycan artıq vacib qərarları (məsələn, Laçın yoluna nəzarət, Qarabağdakı silahlı dəstələrin tərksilah edilməsi) Moskvanın razılığı olmadan həyata keçirə bildi. Bu tendensiya davam edərsə, sülh sazişinin şərtlərini diktə etməkdə Azərbaycanın əli daha güclü ola bilər. Lakin eyni zamanda Bakı tamamilə Rusiya əleyhinə cəbhədə görünməməyə çalışır. Hələ də Kremllə müəyyən məsələlərdə koordinasiyanı saxlayır (məsələn, Ermənistanla sülh mətninin razılaşdırılması prosesində Moskvaya da məlumat verir).
Bu, yenə çoxvektor siyasətin tərkib hissəsidir: Azərbaycan Rusiya ilə gərginliyin kritik həddə çatmasını istəmir, çünki şimal qonşusu ilə iqtisadi-ticari əlaqələri davam edir və təhlükəsizlik balansı üçün Moskva amili tam gözardı edilə bilməz. Bütün bu incə balanslaşdırma Bakı diplomatiyasının mahiyyətini təşkil edir.
Görünüşə görə, Azərbaycanın məqsədi odur ki, ABŞ-Çin rəqabəti fonunda mümkün sülh sazişi onun suveren maraqlarını maksimum dərəcədə təmin etsin, ölkə regional mərkəzə çevrilsin, amma eyni zamanda heç bir böyük güclə açıq qarşıdurmaya girməsin.
Ermənistanın mövqeyi
Ermənistan son illərdə geosiyasi yönünü kəskin şəkildə dəyişir. Baş nazir Nikol Paşinyan hakimiyyətə Qərbə meylli islahatçı imici ilə gəlsə də, 2020-ci ilin Qarabağ müharibəsindən sonra o, bir müddət Rusiyaya arxalanmağa çalışdı. Lakin Rusiya müttəfiqliyinin gözləntiləri doğrultmaması – nə 2020 atəşkəsindən sonra Ermənistanın maraqlarını tam qoruya bilməməsi, nə də 2022-2023-cü illərdə Azərbaycanla sərhəd toqquşmalarında Yerevana dəstək verməməsi Paşinyanı yeni çıxış yolları axtarmağa sövq etdi.
2023-cü ildə Ermənistan rəhbərliyi açıq şəkildə Moskvanı tənqid etməyə başladı. Paşinyan Rusiyaya hədsiz etibarın “strateji səhv olduğunu” bildirdi və Yerevanın təhlükəsizlik alternativlərini şaxələndirəcəyini bəyan etdi. Bu fonda Ermənistan həm ABŞ, həm Avropa ilə münasibətləri istiləşdirdi, həm də regionda yeni tərəfdaşlar axtarışına girişdi.
Yerevanın Qərblə yaxınlaşması bir neçə cəhətdən özünü göstərir. Birincisi, Ermənistan 2022-ci ildən etibarən Avropa İttifaqının mülki müşahidə missiyasını öz sərhədlərində yerləşdirib və bu missiyanın mandatını 2027-ci ilə qədər uzadıb. Bu, əslində Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatından (KTMT) uzaqlaşma siqnalı idi, çünki KTMT 2021-2022 sərhəd böhranında Ermənistanı məyus etmişdi.
İkincisi, 2023-cü ilin sentyabrında Ermənistan ordusu ABŞ ilə birgə hərbi təlim keçirib. Bu, tarixdə ilk belə genişmiqyaslı ABŞ-Ermənistan təlimi idi və Moskvanın kəskin etirazına səbəb oldu.
Üçüncüsü, Paşinyan hökuməti Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin (ICC) Roma statutunu ratifikasiya etdi ki, bu da Putin kimi rus liderlərinin Ermənistana səfərinə hüquqi risk yaradır. Bütün bunlar Yerevanın Rusiya təhlükəsizlik çətirindən çıxdığına işarə idi.
Digər tərəfdən, Ermənistan Avropa və ABŞ-dən güclü siyasi-diplomatik dəstək almağa çalışır. ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının spikeri Nensi Pelosinin Yerevana səfəri, Fransa Xarici işlər nazirinin cəbhəyanı bölgələrə getməsi kimi addımlar Ermənistan ictimaiyyətində Qərbə ümidləri artırıb.
Paşinyan Brüssel formatında (Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə) aparılan sülh danışıqlarına da xüsusi önəm verib. Onun hesabına görə, Rusiya vasitəçiliyindəki danışıqlarda Kremlin öz maraqları ön plandadır, halbuki Qərb vasitəçiliyi Ermənistanın suverenliyinə daha çox hörmət göstərə bilər.
Bununla yanaşı, Ermənistan son aylarda Çinlə əlaqələri gücləndirmək istiqamətində də addımlar atır.
Bu yay Ermənistan ilk dəfə yüksək səviyyədə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına maraq göstərdiyini açıqlayıb. Xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan Pekinə səfəri zamanı Ermənistanın ŞƏT-ə üzv olmaq istədiyini bildirib. Həmin səfər çərçivəsində Çin və Ermənistan arasında diplomatik münasibətlərin yeni mərhələyə – “hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq” səviyyəsinə yüksəldilməsi qərara alınıb.
Bu ilin avqustunda Paşinyan və Si Cinpin Tianjin şəhərində (Çində keçirilən ŞƏT sammiti zamanı) görüşərək birgə bəyanat veriblər. Bu bəyanatda tərəflər bir-birinin suverenliyinə zərər verəcək addımlardan çəkinəcəyinə söz veriblər.
Bundan əlavə, Ermənistan Gürcüstan və Orta Asiya vasitəsilə Çin bazarına birbaşa çıxış üçün yeni ticarət marşrutları açmağa çalışır. Məsələn, İran vasitəsilə Hind okeanına çıxış, Orta Asiya ölkələri ilə logistika sazişləri gündəmdədir.
Bunlar hələ kağız üzərində planlardır. Lakin görünən odur ki, Ermənistan özünü qapalı mühitdən çıxarıb çoxtərəfli əlaqələr sisteminə daxil etmək istəyir.
Bütün bunlara baxmayaraq, qısamüddətli perspektivdə Ermənistan üçün Rusiya amili hələ tamamilə aradan qalxmayıb. Ölkənin təhlükəsizlik sistemi (ordunun silahları, sərhəd mühafizəsi və s.) hələ də böyük ölçüdə Moskvanın resurslarına bağlıdır.
Gümrü şəhərində yerləşən 102-ci Rusiya hərbi bazası Ermənistanın Türkiyə ilə sərhədinin qorunmasında rol oynayır. Üstəlik, Ermənistan iqtisadiyyatında (enerji, nəqliyyat sahələrində) Rusiya şirkətlərinin payı böyükdür. Buna görə Paşinyan hər nə qədər strateji baxışında “Rusiyadan uzaqlaşma”ya üstünlük versə də, praktiki olaraq tam qırılma baş vermir.
O, həmçinin bəyan edib ki, Ermənistan KTMT-dən çıxmağı planlaşdırmır, sadəcə bu təşkilatın səmərəliliyini tənqid edir. Beləliklə, Yerevan müstəqil kurs götürməyə çalışsa da, hələlik “Rusiyasız” təhlükəsizlik konfiqurasiyası tam formalaşmayıb. Paşinyan hökuməti zaman qazanaraq paralel şəkildə Qərbdən maliyyə və təhlükəsizlik, Çindən investisiya və diplomatik dəstək almaqla bu boşluğu doldurmağa can atır.
Nəticə etibarilə, Ermənistan hazırda “iqtisadi-siyasi çoxvektorluq” yolundadır: bir tərəfdən ABŞ-Aİ tandeminə inteqrasiya olmaq, demokratiya və Qərb dəyərləri platformasında legitimlik qazanmaq istəyir; o biri tərəfdən, Çin, Hindistan, İran kimi regional güclərlə əlaqələri genişləndirərək Rusiyadan asılılığı azaltmağa çalışır.
Bu mürəkkəb balansın davamı Ermənistan üçün asan deyil. Çünki ölkə daxilində hələ də Rusiyayönümlü ictimai-siyasi təbəqə mövcuddur. Eyni zamanda Qərblə əlaqələrin dərinləşməsi Moskvanın qəzəbinə səbəb olur (məsələn, ötən müddətdə Rusiya Ermənistana silah satışını faktiki dayandırıb, gömrük sahəsində problemlər yaradıb). Lakin Paşinyan hakimiyyəti sülh sazişinə nail olub sərhədləri açmaqla vəziyyəti sabitləşdirəcəyinə ümid edir. Çünki Azərbaycanla münaqişə bitərsə, Ermənistanın Rusiya “qoruması”na ehtiyacı minimuma enəcək və o, tamamilə yeni geosiyasi reallıqda – böyük güclərin investisiya və yardımları fonunda öz inkişaf yolunu müəyyən edə biləcək.
Bu, əlbəttə ki, ideal senaridir; hələ ki, Ermənistan həm Rusiya ilə körpüləri yandırmamağa, həm də yeni müttəfiqlər tapmağa çalışaraq riskli bir ip üzərində tarazlıq saxlayır.
Nəticə
Cənubi Qafqazda mənzərə belədir: Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesinin konteksti lokal çərçivədən çıxaraq qlobal rəqabət meydanına çevrilib. Bölgə artıq təkcə Bakı ilə Yerevanın nə dərəcədə anlaşacağına deyil, Vaşinqton, Moskva, Pekin və digər paytaxtların hansı strategiyanı yürüdəcəyinə görə formalaşır.
Qərbin uzunmüddətli hegemon təsirinə qarşı ortaya çıxan Çin-Rusiya tandemi Cənubi Qafqazı da çoxqütblü dünyanın bir parçası kimi görür. Digər yandan, ABŞ və Avropa buradakı münaqişənin həllini Rusiya təsirinin azalması üçün fürsət hesab edir. Belə mürəkkəb şərait sülh prosesinə həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər.
Müsbət tərəfi ondan ibarətdir ki, böyük güclərin diqqəti regionda sülhə nail olunması üçün əlavə təkan verir. İki fərqli vasitəçilik kanalı – ABŞ və Avropa Birliyi xətti, həmçinin Rusiya (və indi qismən Çin) xətti tərəfləri daha çevik davranmağa vadar edir.
Məsələn, 2023-cü ilin ortalarında həm Brüsseldə, həm Moskvanın himayəsində, həm də Vaşinqtonda intensiv müzakirələr keçirilməsi nəticəsində sülh sazişinin layihəsi xeyli irəliləmişdi. Rəqabət şəraitində vasitəçilər uğur qazanmaq üçün daha çox səy göstərirlər, bu isə nəticə etibarilə Bakı ilə Yerevanın anlaşmasına xidmət edə bilər.
ABŞ-Çin rəqabəti də bir paradoks olaraq hər ikisini bölgədə sabitliyin qorunmasında maraqlı edir – Vaşinqton Rusiyanı kənarda qoymaq üçün sülh istəyir, Pekin isə investisiyalarını təhlükəsiz mühitdə yerləşdirmək üçün. Üstəgəl, Ankara, Tehran kimi regional güclər də yeni kommunikasiya layihələrindən fayda götürməyi planlaşdırır və bu səbəbdən toqquşmaların bitməsində maraqlıdır.
Digər tərəfdən, böyük güclərin rəqabətinin riskləri də mövcuddur. Əgər sülh prosesi geosiyasi çək-çevirin alətinə çevrilərsə, o zaman substantiv məsələlər kölgədə qala bilər.
Məsələn, əgər ABŞ və Rusiya (və ya Çin) arasında gərginlik artsa, Ermənistan və Azərbaycan onlardan birinin yanında yer almağa məcbur qalarsa, sülh sazişi gecikə bilər. Belə bir senari 1990-cı illərdə müşahidə olunmuşdu – Qərb və Rusiya arasında nüfuz yarışı səbəbindən Qarabağ münaqişəsi dondurulmuş vəziyyətdə saxlanıldı.
İndi oxşar təhlükə ondan ibarətdir ki, əgər Moskva Cənubi Qafqazdan tamamilə kənarlaşdırılacağını hiss etsə, Yerevan-Bakı razılaşmasını pozmaq üçün əlindən gələni edə bilər (məsələn, bölgədəki separatçı qüvvələri dəstəkləmək, yaxud sülh müqaviləsinə mane olacaq təzyiqlər göstərmək).
Bundan əlavə, Vaşinqton-Pekin qlobal qarşıdurması kəskinləşərsə, onun dalğaları region ölkələrinin seçim qarşısında qalmasına gətirib çıxarar. Azərbaycan çalışır ki, “ikili tələ”yə düşməsin, lakin böyük güclər bəzən kiçik dövlətlərin tam neytral qalmasına imkan vermir. Belə ki, ABŞ-nin sanksiyaları, yaxud Çinlə iqtisadi asılılıq gələcəkdə Bakı üçün çətin seçimlər yaradarsa, bu, sülh prosesinə də dolaylı təsir göstərə bilər (məsələn, hansısa kommunikasiyanın hansı standartlarla və kimin maliyyəsi ilə qurulması məsələsində).
Lakin reallıq ondan ibarətdir ki, hal-hazırda həm Vaşinqton, həm Pekin Cənubi Qafqazda barışığın əldə olunmasından yana kimi görünürlər. Onların bu məsələdə maraqları toqquşmur, əksinə, müəyyən qədər üst-üstə düşür. ABŞ üçün əsas olan Rusiyanın nüfuz dairəsinin daralmasıdır ki, Ermənistan-Azərbaycan sülhü bunu təmin edir. Çin üçün əsas olan bölgədə uzunmüddətli sabitlikdir ki, investisiya və ticarət axınları təhlükəsiz olsun. Bu məqsəd də münaqişənin həlli ilə gerçəkləşir.
Ona görə də, hələlik ABŞ-Çin rəqabəti sülh danışıqlarına birbaşa əngəl yaratmayıb. Əksinə, 2025-ci ilin avqustunda Vaşinqtonda Əliyev və Paşinyanın iştirakı ilə əldə olunan ilkin razılaşmanı Çin açıq şəkildə dəstəkləyib və onu “inkişafa töhfə verən addım” kimi dəyərləndirib. Bu onu göstərir ki, böyük güclər bu konkret məsələdə konsensus tapa bilirlər.
Nəticə olaraq, Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesinin uğuru xeyli dərəcədə regional aktorların öz aralarında razılaşma qabiliyyətindən asılı olsa da, qlobal güclərin strategiyalarından da kənar deyil.
Cənubi Qafqaz artıq yalnız yerli oyunçuların deyil, dünyanın müxtəlif qütblərinin maraqlarının kəsişdiyi bir məkandır. ABŞ bölgədə demokratiya və təhlükəsizlik müstəvisində nüfuz qazanmağa çalışır, Çin iqtisadi layihələrlə möhkəmlənir, Rusiya isə itirdiklərini geri qaytarmağa çalışır. Belə şəraitdə Azərbaycan hər iki supergüclə balansı qoruyub qalib gəlmək, Ermənistan isə ənənəvi himayədarının zəifləməsindən yararlanıb alternativlər tapmaq niyyətindədir.
Sülh prosesi bu rəqabətdən həm bəhrələnə, həm də zərər görə bilər. Ümidverici hal budur ki, hazırda həm Qərb, həm Şərq Cənubi Qafqazda münaqişənin bitməsində müəyyən maraq sahibidirlər. Bu tarixi fürsətdən istifadə etmək isə ilk növbədə Bakı ilə Yerevanın siyasi iradəsinə bağlıdır. Onlar böyük güclərin maraqlarını öz maraqları ilə uzlaşdırıb davamlı sülhə nail ola bilsələr, Cənubi Qafqaz doğrudan da çoxqütblü dünyanın əməkdaşlıq meydanına çevrilə bilər. Əks halda, rəqabət girdabı yeni gərginliklər doğura bilər.
Sülhün açarı hələ ki, region liderlərinin əlindədir – böyük güclər isə həmin qapının açılmasını asanlaşdıra da bilər, çətinləşdirə də. Tarazlıq siyasəti və praqmatik diplomatiya bu mürəkkəb oyunda kiçik dövlətlərin ən güclü silahıdır.
Regionda sülh və böyük güclərin maraqları
