Məcburi köçkünlər Qarabağa qayıdır. İki fərqli hekayə
Qarabağdan məcburi köçkün azərbaycanlılar
“Uşaqlığımız dağlarda, meşələrdə keçib. Yaşıdlarımla tez-tez sıldırım qayalara çıxar, günümüzü Laçının ən ucqarlarında keçirərdik. İndi də şəhərə o hündürlüklərdən necə fərəhlə baxmağımız xatirimdədir. Elə bil şəhərin xəritəsini beynimizə qazıyırdıq…”.
İlqar Mahmud 1968-ci ildə Laçının Şamkənd kəndində doğulub. İndi isə Dərgənül qəsəbəsində yerləşən yarımtikili binalardan birində həyat yoldaşı və oğlu ilə birgə yaşayır.
- Bakı-Sumqayıt-Bakı qatarında keçən həyatlar
- “Təhlükəli iş olsa da, işsizlikdən yaxşıdır”. Süpürgəçi qadınların güzəranı
- “Gəlin cinayətin adını ənənə qoyaq”. Niyə Gürcüstanda erkən nikah problemini həllini tapmır?
Deyir, atası həkim, anası tibb bacısı olub. O, məktəb yaşına çatanada ata-anası ilə birgə Laçın şəhərinin mərkəzinə köçüb. Orta təhsilini də burada alıb.
Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Laçın işğal edilən günədək İlqar Mahmud ailəsilə birgə orada yaşayıb.
“Laçından insanları çıxarmaq üçün maşın tapa bilmirdim”
Danışır ki, işğaldan öncəki son günləri camaatı şəhərdən çıxarmaq üçün maşın axtarmağa sərf eləyib. Qorxurmuşlar ki, Xocalı hadisələri Laçında da təkrarlanar. Amma digər ərazilərdə də təxliyyə davam edirdi, odur ki, maşın tapmaq çətin idi. Təhlükəsiz ərazilərdən cəbhə bölgəsinə getmək istəyənlər də çox deyildi.
“Dostumla Bakıya gedib nə qədər sürücüyə pul təklif elədik ki, gedək Laçından dinc sakinləri çıxaraq, heç biri razı olmadı. Axırda çarəsiz qalıb Maştağadan Abasqulu adında bir avtobus sürücüsünə yalandan dedik ki, Ələtə toya gedəsiyik. 500 manata razılaşdı. Amma etiraf eləyə bilmirəm ki, Laçına getməliyik. Yolboyu da oğlana Laçından, müharibədən filan danışmışam ki, görüm nə tövr danışır. Ələtə çatana yaxın dedim ki, buralıqdakı kafelərin birində saxla çörək yeyək. Getdik bir yerdə oturduq. Açıb dedim ki, bəs, biz Laçına getməliyik. Əvvəl razılaşmadı. Dedi ki, evdə xəstəm var, məndən başqa dərman aparanı yoxdur, özüm gedə bilmərəm. Amma avtobusunu verdi bizə. Eləcə sürdük Laçına. Camaat özünü avtobusa necə atdısa, içəri iynə ucu boyda işıq düşmürdü”, – həmin günü yenidən yaşayırmış kimi danışdıqca səsi titrəyir.
İlqar həmin avtobusla bacardığı qədər çox adamı Laçından çıxarır, özü də ailəsilə birgə Bakıya gəlir. Bundan sonra onun və ailəsinin məcburi köçkünlük həyatı başlayır.
“Çox çətin idi bizim üçün. Ev yox, eşik yox. Adicə bir dəst yorğan-döşək belə gətirə bilməmişdik özümüzlə. İndi qaldığımız yarıtikiliyə köçənə qədər aylarla kirayələrdə yarı ac, yarı tox yaşadıq. Amma nə bir qohumun, nə də bir məmurun qapısını döyüb yardım, ev istəmədim. Uşaqlar çörəkpulu alırdı, o xaric”, – deyə köks ötürür.
28 il sonra Laçında
İkinci Qarabağ müharibəsinin sonunda Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan liderlərinin imzaladıqları bəyanata əsasən Ermənistan tərəfindən ərazilərin boşaldılması sənəddə nəzərdə tutulmuş qrafik üzrə həyata keçirilib. Həmin qrafikə görə dekabrın 1-də Laçın rayonu Azərbaycanın nəzarəti altına qayıdıb.
Beləliklə İlqar bəy doğulub-böyüdüyü torpaqlara 28 il sonra yenidən gedə bilib.
“Birinci evimizi ziyarət elədim. Gördüm ki, evin yerində torpaq, daş-kəsək qalıb, amma bünövrəsindən tanıdım. İndi ağlım kəsmir ki, həmin evi təzədən tikib bizə qaytaralar”, – deyə Laçından çəkdiyi şəkilləri göstərir.
O, indi Laçına tez-tez gedib-gəlir. Orada başqa yerliləri ilə birgə arıçılıqla məşğuldur. Günü uşaqlıqda olduğu kimi Laçının ucqarlarında keçir. Arı pətəklərini doğma rayonunun ən səfalı yerlərində saxlayır.
İndi ən böyük arzusu ən gözəl illərinin keçdiyi bu yerlərə birdəfəlik qayıtmaq, doğma evini bərpa edib, yenidən həmin evdə yaşamaqdır.
“Laçına qayıdandan sonra bir də əmin oldum ki, Bakı mənə heç vaxt yapışmayıb. Özümü orada həmişə turist kimi hiss eləmişəm. Gözləyirəm ki, biz laçınlıları nə vaxt öz yurd-yuvalarımıza köçürəcəklər. Ömrümün qalan illərini elə orada, doğulub-böyüdüyüm torpaqlarda keçirmək istəyirəm. Amma ermənilərlə yenidən birgə yaşamaq ideyasına qarşıyam. Düşünürəm ki, bu baş versə müharibələr yenidən təkrarlanacaq. 20-30 ildən sonra ermənilərin yenə ərazi iddialarına qayıdacaqlar. Dediklərimin əsası keçmişdə yaşadıqlarımızdır, əksilə bağlı kim nə əsas göstərə bilər? Belə bir numunə yoxdur”, – deyə fikrini tamamlayır.
“Elə bilirdim, sadəcə kəndlər növbə ilə gedir, indi də bizim növbəmizdi”
Amma heç də bütün qarabağlılar yenidən həmin ərazilərdə yaşamaq üçün can atmırlar. Azər Seyidov da belələrindəndir.
O, 1986-cı ildə Cəbrayıl rayonunun Yuxarı Nüsüs kəndində doğulub. Cəbrayıl rayonu işğal ediləndə cəmi 7 yaşı vardı. Buna görədir ki, ora ilə bağlı xatirələri çox azdır.
“Cəbrayılın işğal olunduğu vaxt yadımdadır. Bir ay sonra məktəbə başlayacaqdım. Atam rayonun mərkəzindən o vaxt az tapılan rəngli karandaşlar almışdı mənim üçün. Elə o karandaşların həvəsinə məktəbə gedəcəyim günü sayırdım.
Sonra heç başa düşmədim necə yır-yığışa başladı camaat ki, bəs, kənddən çıxırıq, ermənilər gəlir. O vaxt evdə elə bütün gün işğal olunan rayonlardan, kəndlərdən danışırdılar. Yəni, o vaxt kənddən çıxanda bunu “getmək üçün bizim növbəmizdir” kimi anlayırdım, qorxulu bir şey kimi yox. Əsasən evdəki kiçik və qiymətli əşyaları yığıb, kəndən çıxan yük maşınlarından biri ilə yola düşdük”, – Azər yaddaşını təzələməyə çalışırmış kimi aramla danışır.
Cəbrayıl və Füzuli rayonları eyni gün – 1993-cü ilin 23 avqustunda işğal edilir. Bu iki rayon birinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində Ermənistanın nəzarəti altına keçən son ərazilər idi.
Rəsmi məlumata əsasən, ərazilərin itirilməsi nəticəsində o zamankı Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ətraf yeddi rayondan məcburi köçkün düşmüş 600 minə yaxın insan Bakı da daxil olmaqla Azərbaycanın müxtəlif şəhər və rayonlarına üz tutub. Onların əksəriyyəti evini tərk edərkən ən zəruri əşyalarını belə götürə bilməyib. İlk on il ərzində məcburi köçkünlərin böyük hissəsi çadır şəhərciyində, məktəb, bağça kimi inzibati binalarda, yataqxanalarda, yarımçıq tikililərdə yerləşdiriliblər. Daha sonrakı mərhələdə onların evlə təmin edilməsi prosesi başlanıb.
Paytaxtda sıxlıq olduğu üçün Azərin atası ailəsini Bakıya aparmır, o zamanlar Yardımlı rayonununda yaşayan əsgərlik yoldaşının evinə sığınırlar.
“O kişini ikinci dəfə idi görürdüm. Bir dəfə bir il qabaq bizim evə qonaq gələndə, bir də indi biz onun balaca evinə köçəndə. Ailəsi-uşağı yox idi deyə onun evinə atam, anam, mən və kiçik bacım yerləşə bildik. Atam dülgər idi, fəhləlik də edirdi. Qazancımız, güzəranımız pis deyildi. Sonralar atamın o dostunun bizim ev-eşik yiyəsi olmağımıza çox köməyi dəydi, yaman xeyirxah adam idi”, – Azər onun barəsində gülümsəyərək danışır.
Azər bura köçəndən bir il sonra başladığı orta təhsilini elə Yardımlı rayonunda başa vurur. Amma sonradan ali təhsil almağa can atmır. Rayonda iş imkanları az, dolanışıq çətin olduğundan 2000-ci illərdə Bakıya üz tutur. Atasından dülgərlik öyrənsə də, bu sənətə marağı olmur. Bakıda maşın təmir sexlərindən birində işləməyə başlayır. Elə o vaxtdan da burada qalır.
“Cəbrayılın azad edilməsinə çox sevindim, düşünürəm ki, atamın ruhu rahatlıq tapıb”
İndi Bakının Yasamal rayonu ərazisində kirayədə yaşayır. Deyir ki, Cəbrayılın işğaldan azad olunduğu xəbərini eşidəndə çox sevinib. Amma daha çox atasına görə.
“Atam 2017-ci ildə rəhmətə getdi. Ürəyi xəstə idi, əlimizdən gələn qədər müalicə eləsək də, xeyri olmadı. Ölən günədək Cəbrayıldan danışırdı. Elə ona görə Cəbrayılın azad olunması xəbərinə çox sevindim. İndi ruhu sakitlik tapıb deyə düşündüm. Məni Qarabağla bağlayan yeganə şey atamın ora olan həsrəti idi. Başqa nə bir xatirə, nə bir doğmalıq. Özümü bilən vaxtlarım Yardımlıda, sonra da Bakıda keçib. Ona görə də indi mənim üçün Qarabağa köçməklə, istənilən başqa rayona köçək arasında heç bir fərq yoxdur”, – Azər deyir.
O, həm də Qarabağda yaşayışın nə vaxt tam bərpa ediləcəyi, həmin ərazilərə icazə ilə gedib-gəlməyin nə vaxt yığışdırılacağını, orada iş-güc imkanlarının necə olacağını təsəvvür edə bilmir. Ona bütün bu sualların cavabı uzaq gələcək kimi görünür. Odur ki, gələcəyini indi yaşadığı şəhərdə – Bakıda qurmaqda israrlıdır.
“Yəqin ki, qarabağlıların hamısı geri qayıtmayacaq. Nə qədər də olmasa başqa şəhərlərdə, başqa evlərdə kök salmışıq. 30 il az müddət deyil. Yenidən yurd-yuvalarımızı dəyişmək bəziləri üçün çox çətin, mənim kimi başqa şəhərdə boya-başa çatan adam üçün isə mümkünsüzdır”.
