Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası. “Bu fantastikadır!”
Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası
Azərbaycan hakimiyyətinin təklifləri niyə skeptizm doğurur?
Bir günlük “lokal antiterror tədbirləri” (Azərbaycanda üçüncü Qarabağ müharibəsi rəsmən belə adlanır) Azərbaycanın Qarabağ regionunda qeyri-qanuni erməni silahlı qruplaşmalarının tam darmadağın edilməsi ilə başa çatdı.
Çoxları, elə mən özüm də güman edirdim ki, mümkün müharibə haqda məlumat sadəcə blefdir, Azərbaycan Rusiya “sülhməramlılarına” qarşı çıxmayacaq və 2020-ci il 10 noyabr bəyanatının atəşkəs haqda ilk bəndini pozmayacaq.
Amma bu baş verdi və nəticələri də göz qabağındadır. Qarabağ ermənilərinin nümayəndələri üç il dirəşəndən sonra silahı yerə qoymağa və region əhalisinin gələcək taleyilə bağlı Azərbaycan hakimkiyyətilə əməkdaşlığa razı olduqlarını bildirdilər.
Regionun xüsusi statusu haqda artıq söhbət getmir.
- “Peşəkarca və ən qısa müddətdə” Bakıdan şərh
- Azərbaycanda “müharibə əleyhdarı” fəalların həbsi
- “Bu etnik təmizləmə deyil”. Bakıdakı ekspertlər antiterror əməliyyatının nəticələri haqda
Bəs niyə Azərbaycan keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin inzibati mərkəzi Xankəndinin bir addımlığında dayandı? Niyə “Xankəndi bizimdir!” şüarı ilə öz bayrağını şəhərin mərkəzinə sancmadı?
İnkar etməyəcəyik ki, Azərbaycan hakimiyyəti idealda Qarabağı ermənilərsiz geri qaytarmaq istəyərdi. İnsan haqları, iqtisadi, humanitar və digər iddiallarla bağlı başağrısı kimə lazımdır ki? Üstəlik ölkənin qalan hissəsində dominant xalqın nümayəndələrinin də eyni hüquqları çox da təmin edilmirsə.
Amma artıq 21-ci əsrdəyik və artıq çoxdan separatçılar və onları xaricdən dəstəkləyənlər gözlənilən “etnik təmizlik” haqda car çəkirlər. Bu şəraitdə Azərbaycan hakimiyyəti, zənnimcə, nəzəri cəhətdən doğru addım atdı və Qarabağ ermənilərini Azərbaycanın qalan hissəsinə reinteqrasiyaya dəvət etdi.
Başlanğıc üçün Azərbaycan hakimiyyəti bütün qanunsuz silahlı dəstələrə silahı yerə qoymağı təklif edib. Bu, anlaşılandır və doğrudur. Prezident Əliyev xalqa müraciətində söz verib ki, Qarabağ ermənilərinin bütün hüquq və azadlıqları təmin ediləcək: “Onların bütün hüquqları təmin ediləcək – təhsil hüquqları, mədəniyyət hüquqları, din hüquqları, munisipal seçki hüquqları”.
Bu da gösəl səslənir.
Əliyev çıxışında xüsusi qeyd edib ki, sözünün ağasıdır, “mənim sözüm mənim imzamdır”.
Buna qədər Azərbaycan hökuməti Vergi Məcəlləsinə düzəliş edib, bütün Qarabağ və Şərqi Zəngəzur (keçmişdə işğal edilmiş ərazilər) rezidentlərini 1 yanvar 2023-cü ildən etibarən 10 il müddətinə vergidən azad edib.
Bu, Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul edən ermənilərə də şamil olunur.
Prezident Əliyev “antiterror tədbirləri” başlamazdan bir ay əvvəl könüllü şəkildə silahı yerə qoyan separatçılara amnistiya tətbiq ediləcəyinə söz verdi. Xarici siyasət üzrə prezident köməkçisi Hikmət Hacıyev “bir günlük müharibə” bitəndən sonra amnistiya təklifini təkrarladı və əlavə etdi ki, amnistiya birinci Qarabağ müharibəsi zamanı hərbi cinayətlər törədənlərə şamil edilməyəcək. (Yeri gəlmişkən, bu potensial cinayətkarların siyahısı hələ də dərc olunmayıb).
Bu da normal təklifdir. Şimali İrlandiyada da, Balkanlarda da keçmiş döyüşçülərə amnistiya tətbiq edilib.
O zaman gözlənilən reinteqrasiya ilə bağlı skepsis nədən qaynaqlanır?
Ən başlıca səbəb – Qarabağ erməniləri Azərbaycan hakimiyyətinə inanmır.
Özümü bir anlıq onların yerində təsəvvür etdim və anladım ki, mən də inanmazdım. Bu, təbii insani reaksiyadır.
Hələlik Azərbaycan hakimiyyəti etimadın bərpasına doğru kiçik addımlar atır, amma hələ çox qısa zaman keçib və etimadsızlıq dərəcəsi çox yüksəkdir. Yaxın zamanda burada ciddi dəyişikliklər gözləmək çətindir.
İkincisi, aydın deyil ki, bu insanların təhlükəsizliyini kim və necə təmin edəcək. Rusiya sülhməramlıları? Deməli, onların mandatını qeyri-müəyyən müddətə uzatmaq lazım olacaq (Putin də elə buna nail olmağa çalışır).
Amma son hadisələr də göstərdi ki, Rusiya sülhməramlılarına ümid etmək təhlükəlidir.
Üçüncüsü, hüquqi məsələlər. Azərbaycan konstitusiyasında ikili vətəndaşlıq nəzərdə tutulmayıb və Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul etmək üçün mütləq Ermənistan pasportundan imtina etmək lazımdır. Bu addımı atmağa nə qədər insan hazırdır? Axı onları xalq düşməni elan edəcəklər.
Dördüncüsü, mədəniyyət və təhsil sahəsindəki problemlər. Qarabağda uşaqlar və gənclər hansı dərsliklərlə təhsil alacaqlar? Aydındır ki, riyaziyyat və kimya ilə bağlı problem olmayacaq, bəs tarix necə olsun?
Azərbaycanda erməni dilində dərsliklər yoxdur, hətta təcili tərçümə və çap təşkil olunsa belə, məzmun necə olacaq, axı Ermənistandakı dərsliklərlə daban-dabana ziddir? Müvəqqəti olaraq Rusiya dərsliklərindən istifadə etmək olar, amma yenə də Rusiya.
Düşünürəm ki, orduda xidmət problemini güzəştə gedərək həll etmək olar.
Tarixdə hansısa regionun sakinlərinin orduda xidmətdən azad edildiyi (özləri xidmətdə israr etmədikləri halda) presedentlər olub.
Çağırış yaşında olan Qarabağ erməniləri mühəndis qoşunlarında xidmət edə, müharibə dövründə dağılmış şəhərləri və yolları bərpa edə bilərlər.
Nəhayət, prezident Əliyevin bələdiyyə idarəetməsilə bağlı vədi haqda. Bu gün Azərbaycanda bələdiyyələr ən səlahiyyətsiz qurumlardır, icra hakimiyyətinin əlavəsi kimi bir şey.
Amma hakimiyyətin yerli idarəetmə üçün bələdiyyələrə böyük səlahiyyətlərin veriləcəyi konstitusiya islahatlarına hazırlaşdığı haqda şayiələrə dolaşır.
Bu təklifi ictimai müzakirəyə çıxarmaq, Qarabağ və digər regionaların nümayəndələrini dinləmək və onların təkliflərini layihəyə daxil etmək yaxşı olardı. Amma hələlik bu, “torbada pişik” məsələsidir.
Deyilənləri ümumiləşdirəndə, şəxsən mən düşünürəm ki, Qarabağın erməni əhalisinin Azərbaycan cəmiyyətinə reinteqrasiyası planları hələlik fantastikadır.
Böyük əksəriyyət getmək qərarı verəcək, əsasən özünü Ermənistan və ya Rusiyada realizə edə bilməyəcək qocalar qalacaq.
Amma gələcək razılaşmalarda mütləq repatriasiya hüququnun əks olunması yaxşı olardı. Müəyyən zaman keçəndən sonra getdiyi yerdə adaptasiya ola bilməyən və geri qayıtmaq istəyənlərə yaşayış yeri, iş və tam sosial paket də daxil olmaqla bütün zəmanətlər verilməlidir.
