"Qəhrəmanların canı ağrımır": müharibə iştirakçıları niyə psixoloqa getmir?
Qarabağ müharibəsi iştirakçılarına psixoloji yardım
Müşahidələrimdən, başqalarının danışdıqlarından və şahid olduqlarımdan yola çıxaraq bu qənaətə gəlmişəm ki, müharibə iştirakçılarının əksəriyyəti psixoloji dəstək almaqdan ya çəkinir, ya da hansısa səbəbdən bunu etmirlər. Bu yazımda həmin səbəbləri sorğulmağa çalışacam.
Zənnimcə, ilk səbəb budur ki, Azərbaycanın iqtisadi vəziyyətinin müharibə iştirakçılarının bütün qayğıyalarını təmin edə biləcək halda olmaması, qazilərin, onların yaxınlarının və şəhid ailələrinin peşəkar psixoloji dəstək almağa çox sonralara saxlanılacaq məsələ kimi baxmalarına gətirib çıxarır. Bu şəxslər ilkin olaraq tibbi və iqtisadi ehtiyaclarını ödəməyə çalışırlar və buna görə də, tələbləri daha çox bu yöndə olur.
İkinci və məncə ən zəruri məsələ isə, müharibənin qəhrəmanlaşdırdığı şəxslərin və bu prosses boyunca passiv iştirakçı olan yaxınlarının psixoloji əzabları dilə gətirməyin ayıb olduğunu düşünmələridir.
Müharibə, döyüş o şəxsləri qəhrəmanlaşdırır. Qəhrəman obrazı isə çox halda şəxsin və yaxınlarının üstünə bu qəhrəmanlıqla fəxr etmək kimi böyük bir məsuliyyət qoyur.
Yəni şəxslər bu qəhrəmanlığa görə travmalarını, qorxularını, ağrılarını ifadə edə bilmirlər. Çünki qəhrəman odda yanmaz, suda batmaz, hər şeyə sinə gərən və bütün bunları çox rahatlıqla edən obraz kimi təqdim edilir (militarist propaqanda bunu aşılamağa çalışır).
Müharibə iştirakçılarının çıxışlarında bunu çox rahatlıqla müşahidə edə bilərsiniz: bədən üzvlərini itirmiş olsalar da, dəhşətli yaralar almış, əsirliyə düşmüş olsalar da, bütün bunlardan bəhs edərkən bu çətin şeyləri çoxdan aşmış və heç bir problemi yoxmuş kimi danışırlar.
Bir qazinin video müsahibəsi var idi, ayaqlarını itirmişdi, lakin çox rahat danışırdı. Jurnalist ağlamağa başladı və həmin qazi ona dedi ki, “əgər ağlamağa davam etsəniz, mən sizi qovacam. Heç kimə mənim üçün ağlamağa icazə vermirəm”.
Hələ müharibə dövründə türk jurnalist çəkiliş edərkən azərbaycanlı əsgərdən vəziyyəti soraqlayanda həmin əsgərin “korkmuyoruz, nabarod qızışıyoruz” ifadəsi Azərbaycan tərəfi üçün yumorla yanaşı, qəhrəmanlıq simvoluna çevrilmişdi. Eyni zamanda topu atıb geriyə çox güclü çevrilən əsgər obrazı da.
Bütün bu qəhrəmanlaşdırma, simvola çevirmə müharibə iştirakçılarını hər zaman o ruhda qalmağa məcbur edir. Lakin reallıq budur ki, insanlar müharibədən qayıtdıqdan sonra əvvəlki həyatlarına çox zaman rahat adaptasiya ola bilmirlər.
Müharibədə sağ qalmaq üçün qorxunun üstünə getmiş, onu müvəqqəti dəf etmiş ola bilərlər; yanlarında can verən dostlarının, əsgər yoldaşlarının yasını tutmağa macal tapmaya, bu haqda uzun-uzadı düşünməyə bilərlər. Lakin qayıtdıqdan sonrakı zaman dilimi onlara müharibədə yaşadıqlarını bir-bir xatırladır. Bu xatırladıqları ilə hər kəs bir cür başa çıxmağa, müdafiə olunmağa çalışır.
Bəzən bu müdafiələr bir müddət sonra post-travmatik stress pozuntusu, panik atak, təşviş və s. kimi müşahidə edilə bilən hallara təkan verir. Təəssüf ki, başa çıxmaq cəhdi çox halda uğurlu olmur və yaşadıqları ağrı-acı yaxınları ilə münasibətlərinə də sirayət edə bilir. Ailə üzvləri, münasibətdə olduqları adamlar da baş verən bu dəyişikliyi hər zaman başa düşməsə də, çox zaman nə qədər ağır olsa da, buna öyrəşməyə çalışırlar.
Buna görə psixoloji dəstək almağı isə yazıqlıq, acizlik kimi qavrayırlar və yazıqlığı, acizliyi qəhrəman obrazına yaraşdırmadıqları üçün bundan imtina edirlər. Eləcə də həyat yoldaşı, oğlu, sevgilisi müharibə iştirakçısı olan qadınlar onlara da sirayət edən bu ağrı-acıdan mütəxəssisə danışmağı çox halda şikayət etmək kimi gördükləri üçün ərlərinə, oğullarına, atalarına hörmətsizlik kimi dəyərləndirirlər.
Ötən il bir evdə yaşadığı yaxını I Qarabağ Müharibəsində iştirak etmiş bir şəxs seansa gələndə belə bir ifadə işlətmişdi: “Anam illərlə deyirdi ki, atan belə əsəbi adam deyildi, bizi qorumaq üçün iştirak etdiyi müharibənin təsiridir və yəqin ki, qısa müddətdə keçib gedəcək. Bu haqda gileylənmək doğru olmaz, ona nəsə demə, xətrinə dəymə”.
İllər əvvəl psixoanalitik Fariz Səmədov leksiyalarının birində “insan özünü analiz edib sağalda, kömək edə bilərmi?” sualımıza cavab olaraq demişdi ki, “idmançı nə qədər ağırlıq qaldırsa da, özünü qaldıracaq gücü yoxdur və ümumiyyətlə, bu, fiziki olaraq mümkün deyil”.
Eləcə də insan nə qədər güclü, iradəli olsa da, qəhrəman olsa da, onun da psixoloji dəstəyə ehtiyacı olmasından təbii heç nə yoxdur.
Ona görə də, psixoloji yardım məsələsini normallaşdırmaq dövlətlərin borclarından biridir, məncə. Çünki söhbət minlərlə insanın həyatından və onların qurduğu əlaqələrin təhlükəsizliyindən, cəmiyyətdən gedir.
Bu hekayə “Trayektoriya” media layihəsinin bir hissəsidir. Layihə Cənubi Qafqazda münaqişənin həyatlarına toxunduğu insanlardan bəhs edir. Bütün Cənubi Qafqazdan olan müəlliflər və redaktorlarla işləyir və münaqişələrin heç birində tərəflərdən heç birini dəstəkləmir. Bu səhifədəki materiallara görə müəlliflər məsuliyyət daşıyır. Əksər hallarda toponimlər müəlliflərin cəmiyyətlərində qəbul olunduğu kimi istifadə edilir. Layihə Avropa İttifaqının dəstəyilə GoGroup Media və International Alert təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.
