Müharibə, şoraba və fətir: evlərini tərk edən qarabağlıların həyatı haqda
Hərbi əməliyyatlar başlayandan Dağlıq Qarabağ sakinlərinin bir hissəsi evlərini tərk etməyə məcbur olub və daha təhlükəsiz yerlərdə, o cümlədən də Ermənistanda məskunlaşıblar. Təcili qaçmalı olduqları üçün çoxları evlərini əyinlərində nə varsa, onunla tərk ediblər.
Onların bir hissəsi Qarabağın özündə sığınacaq tapıb, bir hissəsi Ermənistana köçüb. Burada onları qohumları, tanışları, bəzi hallarda isə tanımadıqları insanlar qəbul edib. Kimsə mehmanxanalarda yerləşib, onları burada nəinki qəbul ediblər, həm də bütün ehtiyaclarını təmin ediblər.
Ermənistanda köçkünlərin problemlərini indi yalnız hakimiyyət yox, həm də yerli sakinlər həll etməyə çalışırlar. Artıq nələrəsə nail olunur.
Təfərrüatlar: bu insanların problemlərini kim və necə həll edir və indən belə nələr olacaq?
•Yerevanda kilsə zəngləri çalır və könüllülər Qarabağa müharibəyə hazırlaşır. Video
Nə qədər insan köçüb?gees?
Dağlıq Qarabağ ombudsmeni Artak Beeqlaryanın hesablamalarına görə “Azərbaycan tərəfinin məqsədyönlü hücumları nəticəsində 90 minə yaxın sakin öz evlərini tərk etməli olub”. Bu rəqəm həm daxili köçkünləri (yəni Qarabağda daha təhlükəsiz yaşayış məntəqələrinə köçənlər), həm də müvəqqəti olaraq Ermənistanda məskunlaşanları əhatə edir.
Statistika idarəsinin məlumatına əsasən, 2019-cu il yanvarın 1-ə olan vəziyyətə görə Qarabağda təxminən 148 min insan yaşayırdı. Yəni əhalinin 60 faizi evlərini tərk edib.
Amma Qarabağda rəsmi evakuasiya elan olunmayıb. İnsanlar müstəqil şəkildə, öz təşəbbüsü ilə köçür – Ermənistanın Əmək və Sosial Məsələlər Nazirliyinin mətbuat katibi Sona Martirosyan deyib.
Müvafiq olaraq, Ermənistana köçən Dağlıq Qarabağ sakinlərinin sayı ilə bağlı dəqiq statistika yoxdur. Əsasən onlar qohumlarının və tanışlarının yanında yerləşir. Özləri mənzil kirayələyən ailələr də var.
Biznes yardım əlini uzadıb
Qohumu, tanışı olmayan, evində qəbul edəcək biri olmayan köçkünlər mehmanxanalarda və pansionatlarda yerləşdiriliblər, müəssə sahibləri özləri onları qəbul etməyə hazır olduqlarını bildiriblər.
Ermənistanın Əmək və Sosial Məsələlər Nazirliyi bu prosesi sadəcə koordinasiya edir – bu təşkilatların ünvünlarını toplayır və yaşamaq üçün yerə ehtiyacı olan insanları onlara yönləndirir.
“Bütün bunlar fərdi qaydada edilir, hökumət biznesləri məcbur etmir ki, insanları yerləşdirsinlər. Bu, onların təşəbbüsüdür”, – nazirliyin mətbuat katibi bildirib.
Qarabağdan mütəşəkkil şəkildə yalnız qocalar evlərinin sakinləri, axşam məktəbinin şagirdləri və psixiatrik xəstəxananın pasiyentləri çıxarılıb və onlar Ermənistanda müvafiq müəssisələrdə yerləşdiriliblər.
Dəstək mərkəzi
Ermənistan hakimiyyəti Yerevanda Qarabağ köçkünləri üçün dəstək mərkəzi yaradıb. Onlar burada qida və yataqla təmin olunur, daha sonra isə Əmək və Sosial Məsələlər Nazirliyinin məlumatlar bazasında olan konkret ünvanlarda müvəqqəti yaşayış yerlərinə yerləşdirilirlər.
Dəstək Mərkəzində daima müxtəlif qurumların nümayəndələri olur, onlar insanların konkret ehtiyacları haqda informasiya toplayırlar. Onlarla sosial işçilər və psixoloqlar işləyirlər, uşaqlara xüsusi diqqət yetirilir. Onlar yerli məktəblərə və uşaq bağçalarına göndərilirlər.
Təhsil Nazirliyinin mətbuat katibi Ofeliya Kamavosyanın sözlərinə görə, bütün Ermənistan məktəbləri buraya gələn uşaqların üzünə açıqdır. Onların yeni yaşayış yerlərinə yaxın olan məktəbə yaxınlaşmaqları kifayətdir, heç bir sənədsiz və məhdudiyyətsiz parta arxasına əyləşə bilərlər.
Könüllülər şəbəkəsi
Yelri sakinlərin hər biri bacardığı kimi köçkünlərə yardım etməyə çalışır. Onlar ərzaq, paltar və dərman toplayırlar, öz imkanları ilə onların yerləşdirilməsi məsələsini həll etməyə çalışırlar.
Könüllülərin fəaliyyəti əsasən sosial şəbəkələrdə koordinasiya edilir, nə kömək lazım olduğu haqda elanlar burada yayılır.
“İnsanlar Ermənistana əyinlərində nə varsa, onunla gəliblər – kimi xalatda, kimi nazik paltarda, kimi şəpiklə, buna görə də ilk növbədə bu insanların paltar və qida ilə təmin olunmasıdır. Üstəlik, bir çox ailələr özləri də yaxşı yaşamayan adamların yanında məskunlaşıblar.
Köçkünlərin çoxu isə yaşlı insanlardır və onların dərmana ehtiyacları var. Həm də köçkünlər evində yaşadıqları insanlara yük olmaq istəmirlər, buna görə də indi onlar üçün bu yardımı təşkil etmək vacibdir”, – Yerevan sakini, könüllü Yelena Şuvayeva-Petrosyan deyir.
Nana Martirosyan hələ Qarabağda hərbi əməliyyatlar başlamazdan əvvəl Ermənistana Moskvadan gəlib. Döyüşlər başlayandan sonra Yerevanda qalmaq qərarına gəlib və dostları ilə birlikdə Qarabağdan köçən ailələrə kömək etməyə başlayıb.
Müharibənin ilk günlərindən gənclər köçkünlərə kömək etmək üçün vəsait toplamağa başlayıblar. Onların çağırışına müxtəlif ölkələrdə olan dostları da hay verib və lazımi şeylərin alınması üçün pul göndərirlər. Könüllülər isə əyləncələri və oyunları da unutmurlar, teatr tamaşaları təşkil edir, uşaqlar üçün pulsuz film nümayişləri təşkil edirlər.
“Mən bilmirəm fondlar nə zaman işə düşəcək, çox güman ki, onlar ailələrəyardım göstərəcəklər, amma bu insanlara kömək məhz bu gün lazımdır”, Nana deyir.
İş şəklində yardım
Nana Martirosyanın siyahısında Qarabağdan gələn 500 ailə var. Bunlar əsasən yaşlılar, qadınlar və uşaqlardır. Bu ailələrdə məhz qadınlar pul qazana bilir və onlar artıq işə başlayıblar.
Könüllülər bu qadınları yardım etməyə hazır olan sahibkarlarla əlaqələndiriblər. İndi onlardan kimi atelyedə tikiş tikməyi öyrənir, işləyir və maaş alır, kimi restoranda şoraba hazırlayır, kimi məşhur göyərtili Qarabağ fətirləri – jenqəlov ats bişirir.
Biznesmenlər onların işlərindən əldə olunan pulla elə onların özlərinə maaş ödəyirlər, qalan məbləği isə digər köçkünlərə yardım üçün verirlər.
Mehmanxanalarda, baş evlərində və pulsuz təqdim olunan mənzillərdə yaşayanlar da verilən sığınacağa görə minnətdarlıq olaraq nəsə eləməyə çalışırlar. Məsələn, ənənəvi Qarabağ yeməkləri bişirirlər. Satışdan əldə olunan gəliri onlar yaşadıqları müəssisələrə verirlər. Məsələn, Dilicandakı “Over” mehmanxanasında Qarabağdan köçən qadınlar hər gün 1000 fətir – jenqəlov ats bişirirlər.
Heç nədən şəxsi biznes
Müharibədən əvvəlki həyatında Armine Aqabekyan Stepanakertdə mərkəzi bazarda işləyib, məşhur göyərtili Qarabağ fətirləri bişirib.
Sentyabrın 27-ə onun turistlərdən böyük sifarişi vardı, buna görə də bütün gecəni işləməli olub.
“Sifarişşin dalınca heç kim gəlmədi, çünki səhər tezdən şəhəri bombalamağa başladılar və sifarişçi turistlər dərhal Ermənistana gediblər”, – Armine danışır.
Bir müddət sonra işə çıxmaq təhlükəli olub. Stepanakert sakinləri bombardmandan evlərin zirzəmilərində gizlənməyə başlayıblar. Hər gün vəziyyət gərginləşməyə başlayıb. Səkkizinci gün şəhər 5-6 saat fasiləsiz bombalanıb.
“Səhhətim qəfil pisləşdi, ərim maşın tapdı və məni şəpiklə Yerevana göndərdi. Burada bir-iki dəfə mənə yardım kimi ərzaq gətiriblər, buna görə mən lap pis oldum. Mən hansı vəziyyətə düşmüşəm? İndi mən belə yaşayacam?” – Armine fikrə gedib.
Həmin vaxt o, belə qərara gəlib ki, hansısa işə başlasın, pul qazansın. Özü haqda və ideyası ilə bağlı Facebook-da yazıb – insanlar da səsinə səs verib, yerlə bağlı kömək ediblər ki, yaxşı bacardığı işi görsün – bişirsin.
“Bir dənə jenqılov ats fətirinin qiyməti 600 dramdır [bir dollardan bir qədər artıq], amma çoxları daha çox ödəyir – kimi 1000, kimi 5 min, hətta 10 min dram [20 dollar] verənlər də olur. Müəyyən məbləği özümə xərcləyirəm, qalanını isə ordumuza dəstək olmaq üçün Ümumerməni fonduna köçürürəm. Bilmirsən ki, müharibə nə zaman bitəcək, bizə isə həm özümüzü dolandırmaq, həm də də əsgərlərə kömək etmək lazımdır”, – o deyib.
Yerevan restoranında Qarabağ şorabası
İrina Oborina qarabağlı oğlana ərə gedib və 2017-ci ildə Slavyanskdan Stepanakertə köçüb. Əri hərbçidir, zabitdir, dörd övladları var.
Sentyabrın 27-də səhər İrina bazara getməyə hazırlaşırmış, amma partlayış səsləri eşidib, mərmi partladığını anlamayıb.
“Mən təsəvvür eləmirdim ki, belə şey mümkündür. Mənə elə gəldi ki, bu fişəngdir. Amma qoşumla birlikdə balkondan yüksələn tüstünü görəndə, o dedi ki, bu müharibədir – stepanakertlilərə bu səslər birinci müharibədən tanışdır”.
Tam üç gün İrina uşaqlarla və digər rayon sakinləri ilə birlikdə sığınacaqda qalıb. Daha sonra əri onu uşaqlarla birlikdə Yerevana göndərib, orada isə onlara tanımadıqları ailə öz evlərində sığınacaq verib.
“Üstümüzdə nə vardısa, evdən elə çıxdıq, özümüzlə nə paltar, nə ayaqqabı götürdük. Burada xeyirxah insanlar bizə sığınacaq verdilər, paltar verdilər. Mən elə bugün Stepanakertə qayıdardım, əgər ərim gəl desəydi. Mən ondan çox nigaranam, elə olur ki, iki sutka ondan xəbər olmur. Zəng vuranda isə necə olduğunu soruşuram, həmişə deyir ki, normaldır”.
İndi İrina Yerevanda “Mer tun” restoranında işləyir. Bu restoran qarabağ qadınlarının hazırladıqları şoraba ilə məşhurlaşıb – həyatlarını da belə təmin edirlər.
Gələcək planlar
Qarabağdan gələnlər daima qayıdacaqları haqda danışırlar, baxmayaraq ki, hərbi əməliyyatlar hələ də davam edir.
“Heç kim bilmir ki, müharibə nə zaman bitəcək və bu insanlar evlərinə qayıdacaq, buna görə də bəzi sosial məsələlər, onların ərzaqla, paltarla, gigiyena vasitələri ilə təminatını onların məskunlaşdıqları icmalar öz üzərlərinə götürüblər”, – Əmək və Sosial Məsələlər Nazirliyinin mətbuat katibi Sona Martirosyan deyib.
Hökumət qarabağlılara sığınacaq verən ev sahiblərinə və şirkətlərə kommunal xərclərin ödənməsi üçün müəyyən məbləğ ödəmək niyyətindədir.
Dövlət Məşğulluq Xidməti isə müharibədən sonra Dağlıq Qarabağa getmək və inşaat, bərpa işlərində iştirak etmək arzusunu bildirən insanların məlumatlar bazasını hazırlayır. Artıq 600 nəfər qeydiyyatdan keçib.
Qafqaz İnstitutunun elmi işçisi Qrant Melikyanın fikrincə, Ermənistanın vəziyyətin öhdəsindən nə dərəcədə gələcəyi insanların öz evlərinə nə qədər uzun müddət qayıda bilməyəcəyindən asılı olacaq.
Onlar müvəqqəti yerləşdikləri yerlərdə nə qədər çox qalsalar, böyük ehtimalla onlara hər hansı status vermək və müvafiq təminat ayırmaq lazım gələcək.
“Amma bəli, aydındır ki, problemlər olacaq. Ermənistan onsuz da dərin iqtisadi böhran içində idi, indi isə müharibə üzündən də böyük iqtisadi ziyan çəkir.
Müvafiq olaraq, köçkünlərin təminatı əlavə yük olacaq. Amma bu insanları atmaq olmaz və vəsait tapılacaq. Diaspora qaçqınlar üçün humanitar proqramlarla kömək edəcək, o cümlədən də köçkünlərin təminatı və onların yaşayış yerlərinin yaxşılaşdırılması həyata keçiriləcək”, – ekspert hesab edir.
