Minsk Qrupu olmasa, Ermənistanı və Azərbaycanı sülhə kim aparacaq?
Qarabağ münaqişəsində Minsk Qrupunu kim əvəz edəcək?
1990-cı illərin əvvəllərində birinci Qarabağ müharibəsindən sonra formalaşan ATƏT-in Minsk Qrupunun vasitəçilik formatı indi dağılmaq ərəfəsindədir.
Bu formatda Rusiya, ABŞ və Fransa uzun müddət bir komanda kimi çalışdılar. Lakin daha sonra Rusiyanın Qərblə geosiyasi qarşıdurması səbəbindən uzun müddət boş qaldı.
Hərçənd bu, sülhməramlı vakuum yaratmadı. Çünki Avropa Birliyi Ermənistanı Azərbaycanla barışdırmaq istiqamətini səylərini kəskin surətdə gücləndirdi.
Bu isə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində əsas vasitəçi roluna iddia edən Rusiya rəhbərliyinin çaşqınlığına səbəb oldu.
Geosiyasi düşmənçilik gələcək sülh müqaviləsinin “xaç atası” rolu uğrunda Rusiya ilə Qərb arasında rəqabətə səbəb ola bilər.
Minsk Qrupunun sonu?
ATƏT-in Minsk Qrupu 2020-ci ilin payızında regionu dəyişdirən müharibədən sonra “ölümcül vəziyyətə” düşdü.
O vaxtdan Ermənistan qurumun “reflesh”inə israr edir. Amma Azərbaycanda bunu eşitmək belə istəmirlər. Bakının fikrincə, münaqişə bitib və nizamlanacaq heç nə yoxdur.
Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev aprelin 22-də Dünya Azərbaycanlılarının V Qurultayında çıxış edərkən “Rusiya ilə Ukrayna arasında baş verən hadisələrdən sonra” bu formatın faktiki olaraq ləğv olunduğunu bəyan edib.
Həmin gün Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Əliyevə etiraz edib. O, hökumət iclasının açılış çıxışında ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılması ilə bağlı deyilənləri “əsassız” adlandırıb.
Ermənistanda hakimiyyətin təklifi ilə bu mövzu ətrafında mürəkkəb və emosional müzakirələr aparılıb.
- Qarabağın statusu – hansı perspektivlər və variantlar mövcuddur? Bakıdan baxış
- Yox olmuş dəmiryolu və Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi
- Şərh. Müharibə olmasaydı
Buradakı bir çox ekspertlər deyirlər ki, “Minsk formatının ləğvi Qarabağın müstəqilliyinin tanınması perspektivlərini kölgədə qoya bilər”, çünki tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası öz səsini beynəlxalq ictimaiyyətə məhz onun vasitəsilə çatdırıb.
Aprelin 18-də Paşinyan Rusiyada səfərdə idi. Əvvəlki günlərdə isə ATƏT-in Minsk Qrupunun Rusiya, Fransa və Amerikalı həmsədrləri Ermənistana səfər ediblər.
Bu, Yerevanda müəyyən nikbinlik yaratdı. Paşinyan daha sonra vurğulayıb ki, “hətta Ukrayna hadisələri kontekstində də həmsədrlər işləyir, regiona səfərlər edir və Qarabağ nizamlanmasının təşviqi ilə bağlı siyasi müstəvidə öhdəliklərini müəyyənləşdirirlər”.
Beynəlxalq Böhran Qrupunun analitiki Olesya Vartanyan deyir ki, Ermənistan Minsk Qrupunun formatının saxlaması ilə bağlı israrını davam edəcək.
Birincisi, ona görə ki, bu, Qarabağ hakimiyyəti ilə həmsədrlər arasında birbaşa əlaqə üçün yeganə beynəlxalq mexanizmdir.
İkinci arqument ondan ibarətdir ki, “Minsk prosesi çərçivəsində Qarabağın subyektivliyi və onun öz müqəddəratını təyinetmə iddialarının tanınmasının vacibliyi vurğulanıb”, – Vartanyan JAMnews-a müsahibəsində bildirib.
Amma yenə də görünən odur ki, Minsk formatını əvvəlki şəkildə dirçəltmək mümkün olmayacaq.
Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov aprelin 7-də Moskvada erməni həmkarı ilə danışıqlardan sonra keçirilən mətbuat konfransında Fransa və ABŞ-ı Minsk Qrupunu faktiki olaraq ləğv etməkdə ittiham edib.
Bir neçə gün sonra Moskva həmsədr statusunu dəyişdi. İqor Xovayev Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərin normallaşmasına yardım edən xüsusi nümayəndəsi təyin edilib.
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi həmçinin Azərbaycanın irəli sürdüyü əsas prinsiplər və Yerevanın onlara konstruktiv reaksiyası əsasında müzakirələrə fəal qoşulub.
Sülh prosesinin parçalanması və ya Minsk Qrupunu kim əvəz edəcək?
Bir tərəfdən Vaşinqton və Paris, digər tərəfdən isə Moskva sülhməramlı öhdəliklərindən rəsmən imtina etməyiblər. Lakin əməkdaşlığa maraq göstərmirlər.
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin xüsusi nümayəndəsi Mariya Zaxarova aprelin 21-də keçirdiyi brifinqdə Brüsseli “məşhur Rusiya-Azərbaycan-Ermənistan arasında ən yüksək səviyyədə əldə edilmiş razılaşmaların predmetini və ötən il ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin təklif etdiyi gündəliyi mənimsəməyə çalışmaqda” ittiham edib.
Olesya Vartanyanın fikrincə, ATƏT-in Minsk Qrupunun işinin bərpası məsələsini qəti şəkildə qaldırmaq məhsuldar olmayacaq – bu, demək olar ki, qurumun mövcudluğunun sonuna gətirib çıxaracaq.
“Bunu regiondakı və xaricdəki bütün rəsmilər və diplomatlar başa düşür. Buna görə də yaxın vaxtlara qədər heç kim bu barədə ictimai şəkildə fikrini açıqlamırdı.
Dağlıq Qarabağda son eskalasiya 2020-ci il müharibəsindən sonra ilk hadisə idi ki, həmsədrlər bu haqda birgə bəyanat yaymadılar. Əvəzində iradlar, müraciətlər oldu. Fikrimcə, bu, hazırkı vəziyyətin kövrəkliyini göstərir”, – Olesya Vartanyan deyir.
Britaniyanın “Conciliation Resources” təşkilatının Qafqaz proqramının direktoru, britaniyalı politoloq Lourens Broers deyir ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh prosesi indi parçalanır.
“Bu vəziyyətdə ayrı-ayrı geosiyasi oyunçular ayrı-ayrı məsələlərə görə üzərlərinə məsuliyyət götürəcəklər:
● Rusiya sülhməramlıları Qarabağda olduğundan təhlükəsizlik məsələsində monopoliyaya malikdir.
● Minsk Qrupu Qarabağın statusu məsələsinə cavabdeh olacaq, çünki bu mövzuda danışıqlar aparmaq mandatı təkdir.
● Avropa İttifaqı isə iki dövlət, Ermənistan və Azərbaycan arasında, xüsusilə texniki və iqtisadi məsələlərdə sülh prosesinin himayədarı kimi çıxış edir”, – Lourens Broers JAMnews-a bildirib.
Heç yoxdan yaxşıdır
“Avropalı vasitəçilərin indi etdikləri birbaşa hərbi qarşıdurmadan qaçmaq üçün Ermənistanla Azərbaycan arasında və Dağlıq Qarabağın özündə kövrək sülhü saxlamaq səhdləridir”, – Olesya Vartanyan hesab edir.
“Ermənistan bu işdə iştirak etməyə hazırdır. İlk növbədə ona görə ki, yeni müharibə ehtimalını azaltmaq üçün danışmaq lazımdır. Xüsusən də postsovet məkanında yaşanan belə çətin zamanda.
Burada Rusiyanın da birbaşa marağı var – ilk növbədə o, öz qüvvələrini və resurslarını Ukraynadan başqa digər ərazilərə səpələməkdən çəkinməlidir”, – Olesya Vartanyan deyir.
Britaniyalı jurnalist, “Qara bağ” kitabının müəllifi Tomas de Vaal Minsk Qrupunun varisinin meydana çıxmasını istisna etmir. O deyir ki, danışıqlar prosesi sahibsiz vəziyyətdə qala bilməz.
Qarabağ münaqişəsində Minsk Qrupunu kim əvəz edəcək?
“Düşünürəm ki, hamı bu mexanizmin varisinin meydana çıxmasını gözləyir – ola bilər ATƏT-in tərkibində, ola da bilər başqa beynəlxalq təşkilatın. Bu vacibdir, çünki Minsk mexanizmi artıq işləməsə belə, onun böyük təcrübəsi var. Onun 28 illik fəaliyyəti sadəcə yoxa çıxa bilməz,” – de Vaal JAMnews-a bildirib.
Çətin suallardan biri antaqonist geosiyasi mərkəzlər tərəfindən təklif edilən bir-birindən fərqli sülh prosesi təşəbbüslərinin necə bir araya gətirilməsidir.
Bu mərkəzlərin öz ziddiyyətlərini Qarabağ nizamlanmasına yönəltmələri riski də var.
“Bu, çox böyük riskdir, vəziyyət müxtəlif geosiyasi oyunçuların münaqişə tərəflərinə rəqabət aparan sülh təşəbbüsləri təklif etdiyi 1990-cı illərə qayıdır.
Sonra Rusiya, İran və Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi (indiki ATƏT) münaqişənin həlli üçün öz variantlarını təklif etdilər. Bu, çox acınacaqlı prosesdir və Ukraynadakı müharibəni nəzərə alsaq, çox böyük narahatlıq doğurur”, – Broers hesab edir.
Tomas de Vaal indiki şəraitdə Qarabağla bağlı Rusiya və Qərbin təşəbbüsləri arasında rəqabətin yaranmasını təbii hesab edir:
“Məsələn, Bakı və Yerevan Brüsseldə Ermənistanın Sünik bölgəsi vasitəsilə Zəngilandan Naxçıvana kommunikasiyaların bağlanması barədə razılığa gələ bilərlər. Lakin bu, 9 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanatda razılaşdırıldığı kimi, orada Rusiya sərhədçilərinin olmasını nəzərə almır.
Ona görə də bir müddət sonra onlar Moskvada fərqli danışıqlar aparmalı olacaqlar.
Belə çıxır ki, Bakı və Yerevan Brüssellə Moskva arasında danışıqlar aparmalıdır. Bu, ideal vəziyyət deyil, amma heç olmamasında yaxşıdır”.
Rusiya liderliyini qoruyacaq?
Olesya Vartanyannın fikrincə, Qərb vasitəçilərinin fəallaşması o demək deyil ki, onlar Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması prosesində Rusiyanın aparıcı roluna etiraz etmək istəyirlər. “Qərbdə heç kim bunu mübahisələndirmir və Qarabağ istiqamətində Moskvaya süni problemlər yaratmağa hazırlaşmır. Orada Moskva ilə koordinasiya və mümkün əməkdaşlıq imkanları tapmağa çalışacaqlar”, – o deyir.
Lourens Broers də Rusiya və Qərb arasında “rəqabət”lə bağlı nisbətən nikbindir:
“Qarabağ münaqişəsi həmişə geosiyasi mübarizə riskinin aşağı olması ilə seçilib, çünki münaqişə tərəfləri Aİ və ya NATO-ya daxil olmağa can atmırlar. Gürcüstanda və ya Ukraynada olduğu kimi geosiyasi rəqabətin bu cür tətikləyiciləri burada yoxdur. Ümid edək ki, olmayacaq da.
Bundan əlavə, Qərb nizamlanma prosesində mütləq üstünlük əldə edə bilməyəcək, çünki Cənubi Qafqaz onun təsirinin periferiyasıdır”.
Bununla belə, Broers hesab edir ki, Rusiya əlavə risk kimi vəziyyətə mənfi nəzarəti saxlamağa cəhd edə bilər: “Əgər münaqişə tərəflərinə öz iradəsini tətbiq edə bilməsə, digər xarici aktorların təşəbbüslərinə mane olması mümkündür”.
Ermənistan və Rusiya liderləri Nikol Paşinyan və Vladimir Putinin aprelin 19-da Moskvada keçirdikləri görüşdən sonra yaydıqları bəyanatda ATƏT-in Minsk Qrupunun təcrübəsinin vacibliyinə istinad edilir.
“Moskva özünü Minsk prosesinin qarantı kimi göstərməyə başlaya bilər, hansından ki onun nöqteyi-nəzərinə görə ABŞ və Fransa artıq imtina edib. Ancaq bunun uğur qazanacağı şübhəlidir”, Lawrence Broers hesab edir.
Bu hekayə “Trayektoriya” media layihəsinin bir hissəsidir. Layihə Cənubi Qafqazda münaqişənin həyatlarına toxunduğu insanlardan bəhs edir. Bütün Cənubi Qafqazdan olan müəlliflər və redaktorlarla işləyir və münaqişələrin heç birində tərəflərdən heç birini dəstəkləmir. Bu səhifədəki materiallara görə müəlliflər məsuliyyət daşıyır. Əksər hallarda toponimlər müəlliflərin cəmiyyətlərində qəbul olunduğu kimi istifadə edilir. Layihə Avropa İttifaqının dəstəyilə GoGroup Media və International Alert təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.
