İki il nə sülh, nə müharibə: üçtərəfli sənəd möhkəmlik sınağından keçir
Ermənistan: Azərbaycan sülh müqaviləsi nədən əldə edilir?
Hər müharibə və daha geniş eskalasiyadan sonra Ermənistan, Azərbaycan və Rusiya liderlərinin 2020-ci il 9-10 noyabrda qəbul etdiyi Dağlıq Qarabağda atəşkəs haqda bəyanat regionda sülh quruculuğu üçün təməl qismində möhkəmliyini itirir.
İkinci Qarabağ müharibəsindən iki il sonra bu sənədin maddələrinin yerinə yetirilməsi tempi əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyib.
Rusiya faktiki olaraq münaqişədə əsas moderator rolunu itirib, onun diqqəti Ukrayna müharibəsinə ypnəlib. Regionda sülh gündəmini Brüssel irəlilətməyə çalışır. Ermənistan və Azərbaycan isə yeni müharibə astanasında var-gəl edir.
Ermənistan-Azərbaycan: sülh müqaviləsi nədən asılıdır?
2020-ci il üçtərəfli bəyanat hələ də Yerevan və Bakıda müxtəlif cür yozulur.
- Azərbaycanda hələ də erməni əsirlər saxlanılır, baxmayaraq ki, Bakı əsirlərin dəyişdirilməsi prosesinin başa çatdığını bəyan edir.
- Bakı Ermənistan SQ-nin Qarabağdan çıxarılmasına israr edir, Yerevan isə bildirir ki, bu öhdəliyini artıq yerinə yetirib.
Tərəflər dəhlizlərin və nəqliyyat yollarının statusu ilə bağlı mübahisələrə girişib və hətta bəyanatda qeyd olunan “bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin” açılmasına yaxınlaşmayıblar da.
Nə yerinə yetirilib?
İmzalanandan dərhal sonra bəyanatın yerinə yetirilməsi dinamik templərlə davam edirdi.
Doqquz maddədən altısı qoyulmuş müddətdə yerinə yetirildi: atəşkəs, Rusiya sülhməramlı kontingentinin Qarabağın bir hissəsində və Laçın dəhlizi boyu yerləşdirilməsi, Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonların Azərbaycana təhvil verilməsi.
Daha bir maddə Azərbaycan SQ-nin güc təzyiqindən sonra vaxtından tez yerinə yetirildi – Laçın dəhlizindən marşrut dəyişdirildi və orada yerləşən erməni əhalinin yaşadığı yaşayış məntəlqələri Azərbaycanın nəzarətinə verildi.
Ermənistan-Azərbaycan: sülh müqaviləsi nədən asılıdır?
- Ermənistan-Azərbaycan: sülh sazişi yolunda əsas maneələr
- 13-14 sentyabrda Ermənistan-Azərbaycan sərhədində müharibə niyə baş verdi? Altı versiya
- “Cənubi Qafqaz Federasiyası”: müzakirənin mənası varmı?
Hərbi əsirlər və qaçqınlar
Tərəflər sənədin yeddinci maddəsinə hələ heç keçməyiblər. Orada qaçqınların və məcburi köçkünlərin BMT Qaçqınlar üzrə Ali Komissar İdarəsinin nəzarəti altında Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlara qayıtması nəzərdə tutulub.
Üçtərəfli bəyanatın ləngiməsi hərbi əsirlərin, girovların və digər saxlanılan şəxslərin və həlak olanların cəsədlərinin dəyişdirilməsi maddəsindən başladı.
Yerevanın nöqteyi-nəzərindən bəyanatda qeyd olunan “hamını hamıya” prinsipinə əməl edilməyib, çünki Bakı “əsirlərin sayı ilə bağlı nə danışıq tərəflərinə, nə də beynəlxalq ictimaiyyətə dürüst məlumat vermir”.
Bu proses faktiki olaraq qırıldı, 2020-ci ilin dekabrında, yəni atəşkəsdən ay yarım sonra Hadrut rayonunda 60 nəfərdən çox erməni hərbçi və mülki vətəndaş əsir götürülməsi ilə “homeopatik dozalar”la irəliləməyə başladı.
Ermənistan bunu üçtərəfli bəyanatın pozulması kimi dəyərləndirdi. Amma Azərbaycan onları “diversant” adlandırır və müvafiq maddələrlə mühakimə edib.
Müharibədən praktiki olaraq iki il sonra hərbi əsirlərin qaytarılması məsələsi hələ də aktuallığını saxlayır.
Münaqişə tərəfləri arasında Azərbaycanda saxlanan erməni əsirlərlə bağlı da konsensus yoxdur.
Azərbaycanda 80-ə yaxın erməni əsir saxlanılır – sentyabrın 27-də Avropa İnsan Haqları Məhkəməsində erməni əsirlərin hüquqlarını təmsil edən Siranuş Saakyan bildirib. Bakı isə bu rəqəmi rəsmən təsdiqləmir.
“13-14 sentyabr Ermənistan-Azərbaycan sərhədində münaqişənin eskalasiyasına qədər Azərbaycanda rəsmən 33 əsir qalırdı, sentyabrda onlara 20 nəfər də əlavə olunub”, – o izah edib.
Bir neçə gün sonra ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Azərbaycan 17 erməni hərbçini Ermənistana qaytarıb.
Görünür ki, zamanla əsirlər sırf humanitar məsələdən Azərbaycanın əlində danışıqlarda siyasi məqsədlərinə çatmaq üçün Ermənistana təzyiq alətinə çevriliblər.
2021-ci ilin noyabrında və 2022-ci ilin sentyabrında sərhəddə yaşanan gərginlik zamanı Ermənistan ərazisində əsir düşən əsgərlərin Azərbaycanda saxlanılmasını başqa cür izah etmək çətindir.
Yalnız Ermənistan və Azərbaycan liderlərinin avqustun 31-də Brüsseldə, Ermənistanın Təhlükəsizlik Şurasının katibi ilə Azərbaycan prezidentinin köməkçisinin sentyabrın 28-də Vaşinqtonda görüşlərindən sonra (görüşün yekununda prosesdə irəliləyiş olduğu bəyan edilmişdi) beş erməni əsirin qaytarılması da bir daha bu fərziyyəni təsdiq edir.
Ümumilikdə Azərbaycandan indiyə qədər 168 erməni əsir qaytarılıb.
Tranzit yollar mübahisə predmeti kimi
Üçtərəfli bəyanatın sonuncu, 9-cu maddəsində qeyd olunan nəqliyyat kommunikasiyalarının açılması Ermənistan və Azərbaycan arasında ən mübahisəli məsələlərdən birinə çüvrilib.
Azərbaycan mütəmadi olaraq Ermənistanı özünün Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə əlaqə üçün Ermənistanın Sünik rayonundan keçən nəqliyyat marşrutunun yaradılması üzrə öhdəliklərindən yayınmaqda günahlandırır. Prezident İlham Əliyev 2021-ci ilin aprelində AzTV-ə müsahibəsində hətta Ermənistan bunu könüllü etməzsə, “Zəngəzur dəhlizi”ni zor gücünə açmaqla hədələdi.
2021-ci ilin dekabrında isə Azərbaycan lideri “Zəngəzur dəhlizi”nin hüquqi rejimini Ermənistanı Dağlıq Qarabağla birləşdirən və Rusiya sülhməramlılarının nəzarətində olan Laçın dəhlizi ilə bərabərləşdirməyi tələb etdi.
Azərbaycanın tələbi nəqliyyat və dəmiryolu əlaqələrinin eksterritoriallıq əlamətləri ilə açılmasını “qırmızı xətt” hesab edən Ermənistan üçün qətiyyən qəbuledilməzdir.
Bu yaxınlarda Vladivostokun erməni icması ilə görüşü zamanı baş nazir Nikol Paşinyan Ermənistan ərazisindən Azərbaycana dəhliz təqdim olunmasını istisna edib, amma bildirib ki, Bakı üçün yol açmağa hazırdır.
“Çox aydın demək istəyirəm ki, Ermənistan ərazisindən heç kimə dəhliz verməyəcəyik. Amma biz yol açacağıq və bunu istənilən an etməyə hazırıq. Biz Azərbaycana təkliflərimizi vermişik”, – TASS ondan sitat gətirib.
Tərəflər kommunikasiyaların hansı variantlarını təklif edirlər?
“Azərbaycan üçün günü sabah kommunikasiyanı açmağa hazırıq” təklifləri avqustun 18-də Milli Təhlükəsizlik Xidməti tərəfindən dərc olunan layihədə detallı göstərilib.
MTX sərhəddən keçid üçün üç yeni məntəqənin yaradılmasını təklif edir:
- Azərbaycanın Kəlbəcər rayonu ilə sərhəddə Sotk kəndində,
- Azərbaycanın Qubadlı rayonu ilə sərhəddə Karauncda,
- Azərbaycanın eksklavı Naxçıvanla sərhəddə Yerasx icmasında.
Bu arada Azərbaycan diqqətini özünün regional blokun açılması düsturuna cəmləyib – Ermənistanın İranla sərhədi boyunca yerləşən Ermənistanın Meğri şəhəri vasitəsilə, tərəflər artıq dəmir yolunun çəkilməsi ilə bağlı razılığa gəliblər.
Yerevan dəmir yolu xəttini avtomobil marşrutlarından ayırır, çünki onların bir bölgədə birləşməsində İranla sərhədi bağlamaq təhlükəsini görür. Ermənistanla sərhədini bağlamaqdan da qorxan İranın narahatlığı bundan irəli gəlir.
Müharibədən iki il sonra Moskvanın vaxtaşırı iddia etdiyi kimi, “üçtərəfli sazişlərin tam və ciddi şəkildə yerinə yetirilməsi” perspektivi getdikcə qeyri-müəyyənləşir.
Bu müddət ərzində bu mövzuya yeni mövzular, xüsusən də sərhədin delimitasiyası və demarkasiyası və sülh müqaviləsinin bağlanması əlavə olunub. Hər iki mövzu müxtəlif məkanlarda – Brüsseldə və Moskvada paralel müzakirə olunur.
2021-ci ilin dekabrından Moskvanın diqqəti Ukraynaya yönəldiyi üçün Avropa İttifaqı eksklüziv sülhməramlı roluna iddia edir və bu, oktyabrın 6-da Praqada dördtərəfli görüşdə əlavə olaraq təsdiqlənib.
Ancaq demək olmaz ki, iki danışıqlar platformasının paralel işləməsi və ya Aİ-nin fəallığı tərəfləri sülhə yaxınlaşdırıb və daha az problemlərə gətirib çıxarıb.
Hələlik isə əksinədir. Ziddiyyətlərin kəskinliyi artır, sülh danışıqları zorakılıq aktları ilə növbələşir. Azərbaycanın Ermənistana Bakının şərtləri ilə sülh müqaviləsi bağlamaq üçün təzyiqləri də artır. Delimitasiya isə güc tətbiq etməklə borderizasiyaya çevrilir.
Ermənistan: Azərbaycan sülh müqaviləsi nədən əldə edilir?
