“Hekayənin sonu”, yoxsa “yeni başlanğıc”? Azərbaycanlı iqtisadçının düşüncələri

JAMnews

Bakı

Azərbaycan iqtisadiyyatı qarşısında çağırışlar

Azərbaycan iqtisadiyyatının enerji sektorundan və enerji resurslarının ixracından asılılığı ölkə qarşısında qeyri-neft sektorunun şaxələndirilməsi və inkişafı üçün böyük çağırışlar qoyur. Bu, ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq bütün səviyyələrdə müzakirə olunur. Amma rəqəmlər dönməz şəkildə sübut edir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı demək olar ki, tamamilə bu sektordan asılıdır və hələ heç bir islahatlar vəziyyəti dəyişə bilməyib.

JAMnews Azərbaycanın yaxın perspekdə qarşısında dayanan əsas çağırışların səbəblərini şərh edən iqtisadçı-ekspert Fərid Mehralızadənin analitik şərhini oxucuların diqqətinə çatdırır.

“Son günlər, daha dəqiq desək, Xankəndidə Azərbaycan bayrağı qaldırıldıqdan sonra ölkədə ictimai müzakirələr maraqlı forma alıb. Xüsusilə rəsmi medainın ritorikası Fukuyamanın “tarixin sonu” konsepsiyasını xatırladır.

Əlbəttə, Azərbaycanın öz ərazi bütövlüyünü bərpa etməsi çox böyük hadisədir və Ermənistanla münaqişənin birdəfəlik həlli ölkə üçün yeni imkanlar açır. Amma Qarabağ problemini həll etməklə ölkənin bütün problemlərinin başa çatdığını düşünmək çox böyük yanlışdır.

Hələ də Azərbaycanla bağlı ciddi çağırışlar qalmağa davam edir. Məncə, post-münaqişə dövründə ictimai müzakirələrin əsas istiqamətlərindən biri kimi iqtisadi inkişaf həm hökümətin, həm də onun opponentlərinin əsas gündəm maddəsi olmalıdır.

Bakı qalib gəldi, ermənilər Qarabağı tərk edir. Sonra? Bütün münaqişə tərəflərinin baxışı

İndən belə necə olacaq, insanlar nə gözləyirlər? JAMnews jurnalistləri bütün münaqişə tərəflərindəki vəziyyəti əks etdirməyə çalışıblar

İqtisadi məsələlərlə bağlı əsas çağırışları aşağıdakı başlıqlar altında toplamaq olar:

Enerji keçidi

Enerji keçidi prosesi Rusiya-Ukrayna müharibəsindən sonra daha da sürətlənib. Bir çox inkişaf etmiş ölkələr alternativ enerji mənbələrinə investisiyaları daha da artırıb və bu səbəbdən enerji keçidi – ənənəvi enerji daşıyıcılarının hökmran mövqeyini itirməsi prosesi daha da sürətlənib. Bu proses başa çatanda ənənəvi enerji daşıyıcılarına tələb azalacaq və bu da öz növbəsində enerji resurslarının daha az gəlir gətirməsinə səbəb olacaq.

Digər tərəfdən, Azərbaycanın neft hasilatı da ilbəil azalır. 2012-2022-ci illər ərzində Azərbaycanın illik neft hasilatı 30 faizə yaxın azalıb və azalma tendensiyası davam edəcək. Nə qədər son illərdə qeyri-neft sektorunun inkişafından danışsaq da, hələ də ölkəni ixracının 90, büdcə gəlirlərinin 50 faizi neft-qaz sektoru hesabına formalaşır.

İnsanlar arasında nə qədər “neftin pulu xalqa çatmır” fikri yayğın olsa da, büdcədən maaş və ya pensiya alan insanların aldığı hər iki manatdan biri neft-qaz gəlirləri hesabına təmin edilir.

Sabah-birigün bu gəlirlər azalanda başımızın çarəsinə necə baxacağıq? Ölkənin qeyri-neft ixracından əldə etdiyi gəlir idxalın yarısına belə bəs etməyəcək qədərdir. Bu baxımdan, həm hökümətin büdcə öhdəliklərini icra etməsi üçün, həm də manatın məzənnəsi üçün hazırda enerji gəlirləri həlledici rol oynayır.

Dünya Bankının Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə bağlı apardığı uzunmüddətli artım simulyasiyasına görə, “Azərbaycanda əhalinin artım tempi azalmaqda və əhali yaşlanmaqdadır. Ölkə karbohidrogen ehtiyatlarının tükənməsi ilə üzləşir. Aktivlərin şaxələnməsi lazımi səviyyədə deyil və qeyri-neft/qaz sektorunun artıma töhfəsi məhduddur”. Həmin simulyasiyaya görə, hökümət yuxarıdakı problemləri həll etməsə, 2024-2050-ci illərdə Azərbaycanın orta illik iqtisadi artımı 0.5% təşkil edəcək. Bu isə, ən yaxşı halda yerimizdə saymağımız deməkdir.

Azərbaycan və Balkan ölkələri bir-birini nə ilə cəlb edir? Bakıdan təhlil

CSSC analitik mərkəzinin ekspertləri rəsmi Bakının bu regiona marağını obyektiv və praqmatik amillərlə əlaqələndirirlər

İctimai vəsaitlərin effektiv xərclənməsi

2024-cü ilin büdcə layihəsindən aydın olur ki, gələn il dövlət büdcəsindən dövlət borcu ilə bağlı 1.92 milyard manat ayrılıb. Yəni, büdcə xərclərinin 5%-i sadəcə dövlət borcu ilə bağlıdır. Həmin vəsaitin 1.1 milyard manatı sadəcə dövlət borcu ilə bağlı faiz ödənişləridir.

2024-cü ildə büdcədən dövlət borcu ilə bağlı ödəniləcək məbləğ ölkənin səhiyyə xərclərindən daha çoxdur.

Hazırda Azərbaycanda ictimai vəsaitlərdən effektiv istifadə hər zamankından daha vacibdir. Bunun üçün isə ilk növbədə həmin vəsaitlərin xərclənməsində şəffaflıq və hesabatlılıq təmin edilməlidir. Bu baxımdan digər bir vacib məsələ də, qərarların qəbulunda iştirakçılıqdır. İctimai vəsaitlərin hara xərclənməsi qapalı qapılar arxasında deyil, maraq qruplarının iştirakçısı olduğu ictimai müzakirələrlə müəyyənləşdirilməlidir.

Əmək bazarı və beyin köçü

Dünya Bankının Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə bağlı araşdırmasında deyilir ki, son dövrlər iş yerlərində rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi sabit şəkildə artmaqdadır. Bu baxımdan, artıq qlobal bazarlarda rəqabət aparmaq üçün aşağı xərcli işçi qüvvəsinə sahib olmaq yetərli deyil. Daha dayanıqlı iqtisadi inkişafa sahib olmaq üçün ixtisaslı işçi qüvvəsinin inkişafına ciddi tələb var. Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə bağlı əsas çağırışlardan biri məhz ixtisaslı kadr çatışmazlığır.

Bu problemi ortadan qaldırmaq üçün ölkənin təhsil sistemində ciddi dəyişikliklərə ehtiyac var. Azərbaycanda təhsilin keyfiyyətinin müasir tələblərə adekvat olmamasını həm şagirdlərin daxili imtahan nəticələri, həm də azərbaycanlı şagirdlərin qatıldığı beynəlxalq qiymətləndirmələr sübut edir.

İxtisaslı kadrların azlığı ilə yanaşı, ölkədən beyin axınının sürətlənməsi problemi biraz daha kəskinləşdirir. Bu il təkcə mənim tanıdığım və indi düşünəndə ağlıma gələn 16 nəfər gənc və ixtisaslı kadr ölkədən birdəfəlik gedib. Bu insanlar niyə Azərbaycanı tərk edir? Bu tendensiyanı dəyişmək üçün nələri dəyişməliyik?

Azərbaycanda üzümçülük və şərabçılıq məmur kölgəsində inkişaf edir

Azərbaycan üzümçüləri ölkədə üzümçülük və şərabçılığın inkişafına əsas maneə kimi aşağı alış qiymətlərini və inhisarçılığı göstərirlər

Gəlir və sərvət bərabərsizliyi

İndiyə qədər Azərbaycanda ictimaiyyətə bəlli olan bəzi rəqəmlər ölkədə gəlir və sərvət bərabərsizliyinin çox yüksək olduğunu göstərir. Məsələn, ölkədəki torpaqların yarısı torpaq sahiblərinin 10 faizinə, banklardakı əmanətlərin yarısına yaxını, əmanətçilərin 1 faizinə məxsusdur.

Bu bərabərsizliyin əsas səbəbi ölkədə biznes mühitində rəqabətin yaxşı səviyyədə olmaması ilə bağlıdır. Bu baxımdan, bu suala cavab tapmaq lazımdır ki, bizə hansı biznes modeli daha sərfəlidir, iri holdinqlərin mərkəzdə olduğu model yoxsa kiçik və orta sahiblarlığın ön planla olduğu model?

Daha bir vacib məqam xarici investisiyalardır. Azərbaycana yatırılan investisiyaların 80%-ə yaxını enerji sektoru ilə bağlıdır. Qeyri-neft sektorumuz niyə xarici investorlar üçün cəlbedici deyil?

Sosial siyasət

Sosial siyasətin çox kompanentləri var, amma düşünürəm ən vaciblərindən biri pensiyaçılardır.

Təkcə bir fakta baxmaq kifayətdir. 2017-ci ildən bəri ölkədə 65 yaşdan yuxarı əhali sayı 30% artıb, ancaq, eyni dövr ərzində Azərbaycanda yaşa görə pensiya alanların sayı 10% aşağı düşüb.

Hazırda Azərbaycanda pensiya sistemi heç cəlbedici deyil.

Nəzərə almaq lazımdır ki, yaşa görə əmək pensiyası və müavinət alanların sayı 1 milyona yaxındır. Yəni, ölkədə pensiya sistemindəki boşluqlar 1 milyona yaxın insanın sosial rifahına təsir edir. Bu baxımdan, ölkədə normal pensiya sistemi qurulması çox vacib müzakirə mövzusu olmalıdır.

Su çatışmazlığı

Bir çox beynəlxalq araşdırmaya görə Azərbaycanda dünyada su çatışmazlığından ən çox əziyyət çəkən ölkələrdən biri olacaq və bu proses artıq başlayıb.

Azərbaycanda su resurslarının məhdud olmasına baxmayaraq ölkədə suyun üçdə biri itkiyə gedir və suvarmada müasir suvarma sistemlərinin payı 5%-dən azdır. Belə bir şəraitdə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək və ekoloji miqrasiyanın(böhranın) qarsısını almaq üçün nələr etməliyik?

Başlıqların və sualların sayını artırmaq olar. Yəni, kifayət qədər çox mövzuda çoxlu açıq suallar və həllini gözləyən məsələlər var. Ona görə də, indi yaşadığımız vəziyyəti “tarixin sonu” kimi deyil, “yeni başlanğıc” kimi qiymətləndirməkdə fayda var.