Gürcüstanda oliqarx İvanişvilinin qeyri-rəsmi hakimiyyəti özünü necə göstərir? Nümunələr
Bidzina İvanişvilinin Gürcüstanda qeyri-rəsmi hökmranlığı
Oliqarx və milyarder Bidzina İvanişvilinin Gürcüstanın qeyri-rəsmi hökmdarı olması haqda yerli və beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları, siyasətçilər və ekspertlər tərəfindən tez-tez danışılır.
JAMnews “Transparency International Georgia” təşkilatının araşdırmasına əsaslanaraq onun qeyri-rəsmi hakimiyyətinin bir neçə əlamətinə nəzər salıb. Nəticələri Gürcüstan Sosial Ədalət Mərkəzinin proqram direktoru, hüquqşünas Quro İmnadze şərh edib.
Bidzina İvanişvili hakim “Gürcü arzusu” partiyasının yaradıcısıdır. 2012-2013-cü illərdə baş nazir vəzifəsini tutub. Bundan sonra o, siyasətdən getdiyini elan edib. Lakin sonra 2018-ci ildə rəsmi olaraq partiyaya “qayıdıb”. Təxminən üç ildən sonra yenidən siyasətdən “birdəfəlik getdiyini” bəyan edən məktub yayıb. Əslində isə bu, yenə baş vermədi, bunu Gürcüstanın siyasi həyatında yaşanan bir çox faktlar təsdiqləyir.
Kadrlarla bağlı vacib qərarlar mütləq İvanişvili ilə razılaşdırılır
Gürcüstanda qeyri-rəsmi hökmdar Bidzina İvanişvilinin razılığı olmadan heç bir ciddi siyasi qərar qəbul edilə bilməz. Qərar qəbul edərkən konstitusiya institutlarına – parlamentə və nazirliklərə məhəl qoyulmur.
Bu, xüsusilə baş nazirlərin gəliş-gedişində özünü büruzə verir.
Nümunələr:
● İrakli Qaribaşvili (indiki baş nazir) əvvəllər də bu vəzifədə olub və 2015-ci il dekabrın 23-də qəfil istefa verib. İvanişvili təsdiqləyib ki, Qaribaşvili istefa verməzdən əvvəl onunla məsləhətləşib.
● Digər keçmiş baş nazir Giorgi Kvirikaşvili də 13 iyun 2018-ci ildə kifayət qədər qəfil istefa vermişdi. O, qərarını “İvanişvili ilə fundamental məsələlərdə fikir ayrılığı” ilə izah etmişdi. Halbuki həmin vaxt İvanişvili heç bir dövlət vəzifəsində çalışmırdı və adi vətəndaş idi.
● Növbəti baş nazir Mamuka Baxtadzenin 2019-cu il sentyabrın 2-də getməsi də gözlənilməz oldu. O, istefasını qeyri-adi bir şəkildə elan etdi – Facebook səhifəsində nəhəng bir yazı dərc etdi. Baxtadze yazmışdı: “Gürcüstanda strateji inkişaf modeli yaradılıb, o, həyata keçirilib və mən […] bu mərhələdə öz missiyamı başa çatmış hesab edirəm”. İvanişvili daha sonra ona “mədəni gedişinə” görə təşəkkür edib.
● Giorgi Qaxaria 18 fevral 2021-ci ildə etiraz olaraq istefa verən yeganə baş nazir idi və buna səbəb kimi İvanişvili komandası ilə fikir ayrılıqlarını göstərmişdi. O, həmçinin bildirib ki, istefaya getməzdən əvvəl Gürcüstanın qeyri-rəsmi hökmdarı ilə əlaqə saxlamağa çalışıb, lakin nəticəsi olmayıb. Bu zaman da İvanişvili heç bir dövlət postu tutmurdu.
İvanişvilinin yüksək rütbəli məmurları şəxsən vəzifəyə təyin edib vəzifədən azad etməsi faktını çox vaxt məmurların özləri ilə müsahibələrdən də öyrənmək olur.
Hökumətin keçmiş və ya indiki üzvləri tez-tez birbaşa deyirlər ki, kadrlarla bağlı qərarlar birbaşa İvanişvilinin iştirakı ilə veriləcək.
Məsələn, 2018-ci ildə iqtisadiyyat naziri olmuş Giorgi Kobulia bəzi məsələlərdə İvanişvili ilə fikirlərində onunla razılaşdığını demişdi. Həmin vaxt İvanişvili artıq baş nazir deyildi. Kobulianın sözlərinə görə, işdən çıxarılmazdan əvvəl İvanişvili ilə görüşüb.
İrakli Qaribaşvili bildirib ki, Giorgi Qaxariya “Bidzina İvanişvilinin etibarına əsasən” əvvəlcə biznes ombudsmanı, sonra iqtisadiyyat naziri, daha sonra daxili işlər naziri, ən sonda isə baş nazir təyin edilib.
Məmurların qərarlarına müdaxiləni Bidzina İvanişvilinin özü də dəfələrlə təsdiqləyib. O bildirib ki, “onunla məsləhətləşdikləri hallar olur”.
İvanişvili deyib: “Əlbəttə, mən bunda iştirak etmişəm, amma bu o demək deyil ki, orduya və polisə kimisə cəlb etmişəm. Sadəcə məsləhət vermişəm, hansılar ki, nəzərə alınmaya da bilərdi”.
“Komandaya bir neçə dəfə təkrar etdim: məndən heç bir irad gözləməyin, bu baxımdan tamamilə azad olacaqsınız”.
Hökumət qeyri-rəsmi idarəçiliyin mövcudluğunu inkar edir, lakin keçmiş baş nazir Bidzina İvanişvilinin xüsusi rolunu daim vurğulayır və gizlətmir ki, partiyanın təsisçisindən tez-tez onun rəyi soruşulur, o cümlədən mühüm kadr qərarları qəbul edilərkən.
Quro İmnadze: Qeyri-rəsmi hökumət şəraitində siyasi məsuliyyət məsələsi praktiki olaraq qaldırılmır. Biz idarə heyətinin konkret əməllərinə görə kimin məsuliyyət daşıdığını bilirik, lakin onların istefasını tələb edə bilmərik. Hətta mövcud formal liderlər də real qərar qəbul edənlər deyillər. Məsələn, biz baş nazirin istefasını tələb etsək, bilirik ki, bu, sıfır effekt verə bilər – köhnə baş nazir yenisi ilə əvəz olunacaq.
Əsas vəzifələrə İvanişvili ilə şəxsən əlaqəli olan şəxslər təyin olunur
Son illərin təcrübəsi göstərir ki, Gürcüstanda yüksək rütbəli siyasətçilərin aydın siyasi və ya partiya təcrübəsi yoxdur, onlar yalnız Bidzina İvanişviliyə yaxınlıq dərəcəsinə görə təyin olunurlar.
Nümunələr:
● Ölkənin hazırkı baş naziri İrakli Qaribaşvili 2004-cü ildən İvanişvilinin “Kartu” şirkətində işləyib. İvanişvili müsahibəsində bildirib ki, Qaribaşvili ona biznes tərəfdaşları ilə münasibətlərdə kömək edib, məsələn, bir dəfə vertolyot alıb.
“Formula TV”-nin əldə etdiyi eksklüziv videoda İvanişvilinin Bermud məhkəməsində İsveçrə bankı ilə çəkişməsi zamanı verdiyi distant ifadəsində ölkənin baş nazirindən şəxsi katibi kimi sitat gətirməsi, onun məktublar göndərməsi, biznes nümayəndə heyətləri ilə görüşməsi, pul köçürmələri və s. haqda danışdıqları əks olunub.
İvanişvilinin sözlərinə görə, Qaribaşvili onun üçün avtoritet olmayıb. O, həmçinin deyir ki, Qaribaşvilinin nə hüquqi, nə də maliyyə təhsili var.
● Gürcüstanın digər baş naziri (2015-2018) Giorgi Kvirikaşvili də İvanişvilinin “Kartu Bank”ında yüksək vəzifələrdə çalışıb.
● Hazırkı daxili işlər naziri Vaxtanq Qomelauri əvvəllər İvanişvilinin mühafizə xidmətinin rəhbəri olub.
● Keçmiş baş prokuror Şalva Tadumadze İvanişvilinin şəxsi vəkili olub.
● Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin rəhbəri Qriqol Liluaşvili əvvəllər Bidzina İvanişviliyə məxsus bir sıra şirkətlərdə – “Kartu-Bank”, “Burji” MMC və başqalarında rəhbər vəzifələrdə çalışıb.
● Keçmiş infrastruktur nazirləri Maia Tskitişvili və Nodar Cavaxişvili də “Kartu”da yüksək vəzifələrdə çalışıblar.
● Keçmiş iqtisadiyyat və maliyyə naziri və baş nazirin keçmiş müavini Dmitri Kumsişvili Bidzina İvanişviliyə məxsus “Kartu Bank” ASC-nin direktoru olub.
● Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin rəhbəri Anzor Çubinidze əvvəllər Bidzina İvanişvilinin mühafizə xidmətinin rəisi işləyib.
Bunun müqabilində İvanişvili mütəmadi olaraq hökumət üzvlərindən və ya hakim partiyanın nümayəndələrindən ictimai təşəkkür və təriflər alır.
Quro İmnadze: “İnsanlar siyasi və ya peşəkar təcrübəyə görə deyil, oliqarxla əlaqələrə görə mühüm vəzifələrə təyin olunduqda, bu, qeyri-rəsmi idarəçiliyə, həmçinin ölkədə qərarların açıq prosedur və üsullarla yox, şəxsi maraqlardan asılı olduğu üçün proqnozlaşdırılması mümkün olmayan meyarlarla qəbul edildiyini göstərir.
İrimiqyaslı layihələr
Ekspertlər hesab edirlər ki, qeyri-formal idarəçiliyin ən bariz təzahürlərindən biri İvanişvilinin bütün Gürcüstanda həyata keçirdiyi irimiqyaslı layihələrdir.
İlk növbədə, bu, təbii ki, Quriyada Qara dəniz sahilində dendroloji parkın tikintisidir ki, bu park salınan zaman Qara dənizin müxtəlif yerlərindən çoxəsrlik nəhəng ağaclar qoparılıb kiçik Şekvetili şəhərciyinə daşınıb. İvanişvilinin iqamətgahı oradadır. Bu parkın tikinti prosesi ilə bağlı beynəlxalq mediada çoxlu məqalələr yazılıb, sənədli film çəkilib.
Çoxsaylı faktlar, tədqiqatlar, jurnalist araşdırmaları, şahid ifadələri İvanişvilinin bu parkın yaradılması istiqamətində gördüyü işlərin miqyasını və layihənin həyata keçirilməsində bütün dövlət maşınının necə iştirak etdiyini göstərir.
“Tbilisi panoraması” paytaxt layihəsi də analoji miqyasdadır. Otel kompleksi “Azadlıq” meydanında, Tabori dağında və Sololaki silsiləsində tikilir. Bəzi obyektlər kanat yolu ilə birləşdiriləcək. İvanişvilinin sözlərinə görə, bu otellər “yüksək rütbəli və imkanlı” qonaqlar üçün nəzərdə tutulub. Layihən mədəni irs üçün təhlükə yaratdığını bildirən vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin əksəriyyəti tərəfindən tənqid edilib.
Bundan əlavə, Bidzina İvanişvili Abastumanidə genişmiqyaslı tikintiyə başlayıb, burada o, vərəm dispanserinin keçmiş binasını və onun ətrafındakı ümumilikdə 24.000 kvadratmetrə qədər torpaq sahəsini alıb.
Transparency International Georgia: İvanişvilinin bu şəxsi layihələri dövlətin istənilən səviyyəsində hər hansı prosedur, qayda və ya qanuna tamamilə məhəl qoyulmadığının və qeyri-formal idarəetməyə cavabdeh olan Bidzina İvanişvilinin şəxsi maraq və istəklərinə uyğunlaşdırıldığının yaxşı nümunəsidir.
Quro İmnadze: “Əgər sıradan bir iş adamı belə bir layihə həyata keçirmək istəyirsə, müxtəlif dövlət qurumlarından, xüsusən də Şəhər Şurasından və ya İqtisadiyyat Nazirliyindən bu cür dəstəyə ümid edə bilməz”.
Parlament respublikasında formal parlament
Ekspertlər qeyd edirlər ki, parlament icra hakimiyyətinə nəzarət funksiyasını tamamilə itirib və bunun əsas səbəbi qeyri-rəsmi idarəçilikdir. Hakim partiyanın deputatları, eləcə də icra hakimiyyətinin üzvləri İvanişvilinin təsiri altındadır.
Bunun bariz nümunəsi İvanişvilinin parlamentdə proporsional seçki sistemi ilə bağlı etdiyi “hiylə” idi:
Xalq etirazı nəticəsində İvanişvili 2020-ci ildə keçiriləcək parlament seçkilərinin tam proporsional olacağına söz vermişdi, lakin məsələ gündəmə gələndə və parlament qanun layihəsinin lehinə səs verməli olduqda, hakim partiyanın bir neçə üzvü onun əleyhinə səs verdi.
Quro İmnadze: “Biz üsyançı adlanan deputatları gördük, onların əksəriyyətinin qanunvericilik təşəbbüsünə qədər parlamentdə vəzifəsi yox idi. Onlar sanki birdən qərara gəldilər ki, hakim komandanın özünün təşəbbüsü ilə irəli sürülmüş qanun layihəsinin əleyhinə çıxsınlar. Bu “üsyan”ın məqsədi məhz qeyri-rəsmi sifarişin yerinə yetirilməsi idi”.
“Cənab Bidzinaya təşəkkürlər” – hakimiyyət komandasında İvanişvili kultu
İvanişvilinin komandasının üzvləri onu “Müdrik”, “Qrossmeyster”, “Pele”, “Unikal şəxsiyyət” adlandırır, həmçinin “onun siyasətə gəlişi və siyasətdən getməsi prosesinin siyasi xeyriyyəçilik aktı olduğunu” bildirirlər.
Dügər nümunələr
İrakli Qaribaşvili, baş nazir: “Bidzina İvanişvili gürcüləri heç vaxt unutmayan ən böyük xeyriyyəçidir”.
Lado Kaxadze, deputat: “O, öz həyatı ilə ordendən daha çoxuna layiqdir”.
David Matikaşvili, deputat: “Bidzina İvanişvilinin xeyriyyəçilik fəaliyyəti artıq bütün dünyada tanınır”.
Laşa Natsvlişvili, baş prokurorun keçmiş müavini: “İstəsək də, istəməsək də Bidzina İvanişvili bu hökumətin valideynidir. Bidzina İvanişvili bu hökumətin sıralarındadır”.
Çay Tsulukiani, mədəniyyət naziri: “Kiçik bir ölkədə nəinki xalqın, hətta dövlət qurumlarının da arxalana biləcəyi elə bir adamın olması çox vacibdir. Hər bir vətəndaş ona və ailəsinə xüsusi minnətdarlığını bildirir”.
Eliso Bolkvadze, deputat: “Bidzina İvanişvili “Şərəf” ordenindən qat-qat artığı ilə mükafatlandırılmağa layiqdir. Əgər sizə maraqlıdırsa, məncə ölkədə mövcud olan bütün medallarla təltif olunmalıdır”.
Tornike Rijvadze, Acarıstan hökumətinin başçısı: “Bidzina indiyə qədər tanıdığım ən görkəmli, cəsarətli və vətənpərvər gürcülərdən biridir”.
Quro İmnadze: “Məmurların gündəlik qəbul etdikləri kontekst və qərarları nəzərə alsaq, bu ritorika onların Bidzina İvanişviliyə qeyri-rəsmi tabe olduğunu təsdiqləyir. Bu ritorikaya qeyri-rəsmi təsir xüsusilə böhranlar zamanı nəzərə çarpır. Məsələn, seçkilər öncəsi İvanişviliyə xüsusi diqqət yetirilir. Hakim komanda İvanişvilini dəstəkləməklə öz legitimliyinə haqq qazandırmağa çalışır. Bu ritorikadan çıxış edərək, onların legitimliyinin mənbəyi xalq deyil, Bidzina İvanişvilidir”.
“İcra hakimiyyəti tamamilə bir nəfərin təsiri altındadır”
“Transparency İnternational” bildirir ki, İvanişvilinin Gürcüstanda qeyri-rəsmi hakimiyyəti bir çox başqa sahələrdə, o cümlədən məhkəmə sistemində özünü büruzə verir. Təşkilat belə nəticəyə gəlir ki, “bu gün Gürcüstan hökumətinin icra hakimiyyəti tamamilə bir nəfərin təsiri altındadır”.
“Parlament nəzarətinin zəifliyi və hakim partiya ilə məhkəmə sisteminə tam nəzarət edən nüfuzlu hakimlər qrupu arasında qeyri-rəsmi razılaşmaya görə icra hakimiyyəti demokratik təmkin və balans mexanizmlərini sıradan çıxarıb.
İllərdir heç bir rəsmi dövlət vəzifəsi tutmayan və cəmiyyət qarşısında cavabdeh olmayan Bidzina İvanişvili Gürcüstanın əsas dövlət qurumlarını, o cümlədən formal olaraq müstəqil qurumları öz biznes maraqlarına və şəxsi təhlükəsizliyinə xidmət üçün uğurla səfərbər edə bilib”, – hesabatda deyilir.
