Ermənistana qarşı pressinq: Bakı nə istəyir, Rusiya nə gözləyir? Yerevandan şərh

2020-ci il ikinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi transformasiya edib və Ermənistan ərazilərinə qədər genişlənib. Tərəflər hər hansı həll yolundan daha da uzaqlaşıblar, danışıqların köhnə formatı dondurulub, yeni formatlar isə bütün tərəflərin maraqlarına cavab vermir. Ermənistan və Azərbaycan arasında nə baş verir?

Qafqaz İnstitutunun direktoru, politoloq Aleksandr İsgəndəryan Qarabağ problemi ətrafındakı vəziyyət və ümumilikdə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi haqda.

• Bakıdan şərh: “Ermənistanla sülh sazişi Qarabağ problemini həll etməyəcək”
• Gorus-Qafan yolunda Ermənistan sakinləri üçün Azərbaycan gömrüyü. Nə baş verir? Şərh
• Ermənistanda müharibədən sonrakı bir il: analiz, nəticələr, gözləntilər

Formatlar kastinqi

“Qarabağda 2020-ci ilin payız müharibəsindən sonra ATƏT-in Minsk Qrupunun fəaliyyəti dondururlub [ikinci Qarabağ müharibəsinə qədər sülh danışıqları bu formatda aparılıb — JAMnews]. Bununla yanaşı “üçtərəfli format” (Ermənistan-Rusiya-Azərbaycan) və Türkiyənin “3+3” kimi yeni formatlar da yaranıb.

ATƏTin MQ-nun həmsədr ölkələri [Rusiya, AB və Fransa] dəfələrlə münaqişənin müzakirəsini davam etdirməyin vacibliyi haqda bəyan ediblər. Yeni formatlardan fərqli olaraq, Minsk Qrupunun böyük təcrübəsi, ənənələri və texniki vasitələri var.

İndi kastinq gedir. MQ öz fəaliyyətini yenidən başlatmağa, Minsk prosesini reanimasiya etməyə çalışır. Bu ehtimal var və kiçik də deyil, həm də ən azı ictimai səviyyədə Qarabağ probleminin artıq mövcud olduğunu qəbul etmədiyini bildirən Azərbaycanın mövqeyinə baxmayaraq.

Hər halda MQ-nin bərpası bütün həmsədrlərə və Ermənistana lazımdır.

Azərbaycana lazım deyil, amma bu beynəlxalq formatdan çıxmaq istidarında da deyil – orada hər halda ciddi ölkələr təmsil olunur.

Azərbaycanın bütün elədikləri MQ-nın ünvanına qəzəbli və nəzakətsiz sözlər səsləndirməkdən ibarətdir. Həmsədrlər Bakıya gəlir, Əliyev kameralar qarşısında uzun və qəzəbli çıxış edir, sonra isə qapalı qapılar arxasında bir neçə saat onlarla danışıqlar aparır.

Mən bunu MQ-nin bərpa olunacağına dair ciddi arqument kimi dəyərləndirirəm. Belə bir perspektiv var və çox realdır”.

Qarabağ münaqişəsi

“Həmsədrlər Qarabağın statusunun müzakirəsinin vacibliyi haqda bildirirlər, amma bu sözlə məhz nəyi nəzərdə tutduqlarını dəqiqləşdirmirlər. Mahiyyətcə status və müstəqillik və ya Azərbaycanın tərkibindən çıxmaq – bunlar müxtəlif şeylərdir. Status dedikdə həm Üqarabağın müstəqilliyini, həm də mədəni muxtariyyət statusunu, dil hüquqları statusi, ərazi muxtariyyəti statusu, geniş muxtariyyət statusu və sairə anlamaq olar.

Əliyev deyir ki, məsələ həll olunub, amma məsələ həll olunub demək və məsələnin real olaraq həll olunması müxtəlif şeylərdi.

Qarabağ problemi harada idisə, orada da qalıb.

Azərbaycanın özününkü hesab etdiyi ərazidə bu gün Bakı hakimiyyətinə tabe olmayan insanların yaşadığı torpaq sahəsi mövcuddur.

Bu ərazidə başqa valyuta dövriyyədədir, insanlar başqa dildə danışır, onların başqa pasportları var, onlar Bakının tanımadığı Qarabağ Respublikasını elan ediblər. bu problemlə gec, ya tez nəsə eləmək lazım gələcək.

Bakının iki variantı var: ya bu insanları öldürməli, yaxud deportasiya etməlidir, müharibə nəticəsində ələ keçirdiyi ərazilərdə olduğu kimi, ya da bu mövzuda danışmağa çalışmalıdır.

Hələ ki, Rusiya sülhməramlıları oradadır, Azərbaycan insanları məhv edə bilməz. Danışmaq isə istəmir. Müvafiq olaraq məsələ havada asılı qalıb, amma sonsuza qədər bu cür davam edə bilməz”.

Rusiyanın mövqeyi

“Ermənistan-Azərbaycan problemi kontekstində Rusiyanın sırf Qarabağ problemi ilə məşğul olan Minsk Qrupu formatı ilə bilavasitə bağlı olmayan vəzifələri çoxdur.

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi Qarabağ problemindən daha genişdir.

Rusiya Ermənistan-Azərbaycan sərhədilə [mübahisəli ərazilər var, vaxtaşırı hərbi toqquşmalar vaş verir], Sünik “dəhlizilə” [Azərbaycanı eksklavı Naxçıvanla Ermənistan ərazisi vasitəsilə birləşdirəcək yol] və sairə ilə bağlı problemlərlə məşğul olmalı olur. Ruslar da istəyirlər ki, belə kəskin problemlər indi həll olunsun.

Qarabağda bir qədər fərqli problemdir. Orada vətəndaşların fiziki sağ qalmaq, təchizat, kommunikasiya və s. problemi var. Rusiya bu məsələləri indi həll edir ki, daha sonra, buna yanaşmaq mümkün olanda status məsələsi ilə məşğul olsun”.

“3+3” formatı

“Onu işə salmaq mümkün olmayacaq. Hətta onu işə salsalar, hansısa bəyanatlar səsləndiriləcək və ya memorandum imzalayacaqlar. Eyni zamanda Rusiya və Gürcüstanın, Türkiyə və İranın, Ermənistan və Azərbaycanın iştirak etdiyi format apriori işləyə bilməz.

“3+3” Türkiyə formatıdır. İlk dəfə bu haqda söhbətlər 2008-ci il Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən dərhal sonra danışmağa başlayıblar.

Bu, Cənubi Qafqazda Türkiyənin təsirini institutlaşdırmaq cəhdidir. De-fakto bu, artıq baş verib.

Türkiyə Azərbaycanda və Gürcüstanda yaxşı təmsil olunub, əsasən iqtisadi və mədəni həyatda (yumşaq güc). Qarabağ müharibəsindən sonra isə Türkiyə regionda  təhlükəsizlik sahəsində də təmsil olunub. Türklər bu formatla bunu rəsmi qeyd etmək, Qafqazı öz təsir zonasına çevirmək istəyir.

Amma burada tərəflərin maraqları sadəcə fərqlənmir, tamamən ziddir. Rusiyanın nöqteyi-nəzərindən format “3+3” yox, “3+5” olmalıdır. Çünki Rusiya Cənubi Qafqazda 3 yox, Abxaziya və Cənubi Osetiya da daxil olmaqla 5 dövlət tanıyır. Buna Türkiyə və ya İranın necə baxacağı maraqlıdır.

Bundan başqa, “3+3” formatında Xəzər problemi bütün ölkələrin probleminə çevrilir. Ermənistan da Xəzər hövzəsilə, Türkiyə ilə münasibətlərlə bağlı və sairə problemləri həll edəcək? Bu haqda necə ciddi danışmaq olar?

Bundan başqa, Rusiyanın vəzifəsi bu regionda Qərbin mövqeyinə rəğmən öz təsirini təsdiqləməkdir. Gürcüstanın oriyentasiyası məhz qərbyönlüdür. İranın vəzifəsi xarici qüvvələrin, xüsusən də İsrail və Amerikanın təsirini istisna etməkdir. Bir sözlə, bu formatda ziddiyyətlər o qdər çoxdur ki, o, işləyə bilməyəcək”.

Ermənistan təzyiq altındadır

“İndi Ermənistanda baş verənlər, elmdə “aşağı intensivli münaqişə” adlanır. Azərbaycan ermənilərə təzyiq göstərir:

• Diskurslu – Əliyev durmadan Qarabağın olmadığını, problemin həll olunduğunu təkrarlayır;
• Diplomatik – Azərbaycanın Ermənistanla diplomatik münasibətləri olmadığı üçün üçüncü ölkələr vasitəsilə;
• Kommunikasiya sahəsində – Ermənistanın blokadası həmişə mövcud olub, amma indi daha da dərinləşib;
• Torpaqda hərbləşdirilmiş formada təzyiq – may ayında Azərbaycan SQ Ermənistanın suveren ərazisinə soxulandan və onu özlərinki elan edəndən baş verir”.

Azərbaycan nəyə nail olmağa çalışır?

“1. Bakı Ermənistanı dəhlizi (Ermənistanın cənubundan keçən Azərbaycan və Ermənistan arasında eksterritorial yol) açmağa məcbur edir, bu yolda təhlükəsizliyin ermənilər tərəfindən təmin edilməməsi şərtilə.

Qarabağ üzrə üçtərəfli bəyanatda tərəflər kommunikasiyaların açılması haqda razılaşıblar. Amma bu o deməkdirmi ki, sabah mən maşına oturub Bakıdan Dərbəndə gedə bilərəm? Bütün yol boyu mənim təhlükəsizliyimi kim təmin edəcək? Və ya bu o deməkdirmi ki, erməni biznesmen öz yük maşınlarını yükləyib Stavropola Gəncədən gedə biləcək?

Bu ciddi deyil. Belə çıxır ki, kommunikasiyaların açılması ancaq bir tərəfə – Azərbaycana aiddir. O da istəyir ki, onun avtomobilləri və qatarları bu yolda dayanmasın və Ermənistanın rəsmi şəxsləri tərəfindən onlara baxış keçirilməsin. Ermənistan tərəfi isə ancaq yolların açılmasında israr edirvə burada tərəflər arasında ciddi ziddiyyət var.

Bu, iqtisadi yox, siyasi anlamlı məsələdir. Azərbaycanın Naxçıvana İrandan yolu var. Azərbaycandan Türkiyəyə dəmiryolu xətti (Axalkalaki-Qars) də var, üstəlik də bu xətt demək olar ki işləmir, çünki onların bu relslərlə daşımağa heç nələri yoxdur. Azərbaycandan Türkiyəyə real olan gedən neft və qazdır, onlar da Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri ilə çox yaxşı göndərilir. Prinsipcə Azərbaycana başqa heç bir yol lazım deyil.

Azərbaycanın bu tələbi 2020-ci il 9 noyabr üçtərəfli bəyanatına ziddir. Azərbaycan deyir ki, gəlin yolları açaq və eyni zamanda Ermənistan ərazisindəki, Ermənistandan Ermənistana gedən yolları bağlayır.

Əslində Azərbaycan yolların açılmasını istəmir, bir konkret eksterritorial yolun açılmasını istəyir, bu da Ermənistanın maraqlarına ziddir. Başqa məsələdir ki, buna qarşı durmaq üçün onun resursları yoxdur.

2. Azərbaycan Ermənistanı Qarabağla birlikdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyan sənədi imzalamağa vadar etmək istəyir ki, Bakı bunu daxili auditoriyaya təqdim edə bilsin.

3. Azərbaycan qələbəsinə bonus olaraq bacardığı qədər pay qoparmağa çalışır”.

Rusiyanın qırmızı cizgisi

“Ermənistanla sərhəddə baş veriənləri genişmiqyaslı müharibə adlandırmaq olmaz, məhz buna görə də Moskva müdaxilə etmir. Prinsipcə, Rusiyanın regionda mövcudluğuna görə bu müharibə baş vermir.

Sərhəddə baş verənlər Rusiyanın iştirak etdiyi formatdır, amma onun erməniləri müdafiə edəcəyini və ya ermənilərin tərəfində döyüşəcəyini gözləmək lazım deyil. Rusiya elədiyini eləyir və onun addımları Türkiyənin Azərbaycana münasibətdə addımlarından fərqlənir.

Türkiyə-Azərbaycan maraqları vahiddir. Ermənistanla Rusiyanın maraqları isə müxtəlifdir, onlar hardasa üst-üstə düşür, hardasa yox.

RF-nin marağındadır ki, Ermənistan-Azərnaycan sərhədində risklər miimuma endirilsin, eskalasiya olmasın və hər dəfə Moskvaya zəng vurmasınlar, çünki Moskva bu məsələlərlə bilavasitə məşğul olmalıdır.

Ermənistana da sakit sərhəd lazımdır. Bu sərhədin haradan keçməsinin isə Rusiyanın vecinə deyil.

Ermənistan və Azərbaycan arasında beynəlxalq səviyyədə tanınan sərhəd heç vaxt olmayıb. Və Rusiya bu münaqişəni torpaqdan danışıqlar masasına transformasiya etməyə çalışır, amma alınmır. Çünki Azərbaycanın maraqları fərqlidir, Rusiya isə öz maraqlarını Ermənistan naminə qurban verməyəcək.

Bu məsələdə Rusiyanın qırmızı cizgisi genişmiqyaslı müharibədir, aşağı intensivlik elementləri yoxdur. Amma genişmiqyaslı müharibə zamanı da Rusiyanın öz qırıcılarını havaya qaldırıb, Bakını bombalayacağını gözləmək lazım deyil”.