Ermənistan-Azərbaycan: sülh sazişi yolunda əsas maneələr
Qarabağ üzrə üçtərəfli bəyanat
İkinci Qarabağ müharibəsində hərbi əməliyyatların dayandırılması və uzun sürən münaqişənin sülh yolu ilə həllinin əsas konturları haqda üçtərəfli bəyanatın imzalanmasının tezliklə iki ili tamam olacaq.
Əlbəttə ki, Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya liderləri tərəfindən 2020-ci il noyabrın 9-dan 10-a keçən gecə imzalanan bu bəyanat ən başından hansısa yekun, hüquqi cəhətdən məcburi sənəd olmağa iddialı ola bilməzdi. Bu sənəd çox kritik şərtlərdə, çox gərgin vəziyyətdə tərtib olunub və buna görə də hüquqi nöqteyi-nəzərdən kifayət qədər “çiydir”. Atəşkəs haqda 1994-cü il 12 may tarixli faks razılaması kimi bu da daha çox “centlmen razılaşmasıdır” və tərəflər maddələri müxtəlif cür yozur.
Bununla belə, beynəlxalq hüquqda ümumi qəbul olunmuş “Razılaşmalara əməl etmək lazımıdır” («Pacta sunt servanda») prinsipi var ki, bu da BMT Nizamnaməsində, Beynəlxalq Sazişlər Hüququ haqda Vyana Konvensiyasında və digər sənədlərdə öz əksini tapıb.
Aydınlaşdırmağa çalışaq, görək bu razılaşmanın hansı maddələri yerinə yetirilib, hansılar yetirilməyib və niyə.
Maddələrin üzərindən keçək, amma əvvəlcə bir qeyd etmək məcburiyyətindəyəm: mən “Dağlıq Qarabağ” (DQ) terminindən istifadə edəcəyəm, baxmayaraq ki, Azərbaycan hakimiyyəti belə bir ərazi vahidinin olmadığını bildirir, hərçənd İlham Əliyevin imzaladığı üçtərəfli bəyanatın mətnində də bu termin dörd dəfə yer alıb. Beləliklə:
“1. 2020-ci il 10 noyabr Moskva vaxtı ilə saat 00.00-dan etibarən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasında tam atəşkəs və bütün hərbi əməliyyatların dayandırılması haqda elan olunur. Bundan sonra “Tərəflər” adlandırılacaq Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası tutduqları mövqelərdə dayanırlar”.
Yerinə yetirilməyib.
“Tam” atəşkəs baş tutmayıb. Adətən olduğu kimi tərəflər atəşkəsin pozulmasına görə məsuliyyəti bir-birinin üzərinə qoyur. Amma həm DQ-nin özündə (Fərrux yüksəkliyi), həm də Ermənistan-Azərbaycan sərhədində dəfələrlə atəşkəs razılaşmasının pozulması faktdır.
Nəticədə Azərbaycan qoşunları öz mövqelərini möhkəmləndirib, Ermənistan mediasının məlumatına əsasən, 2022-ci ilin sentyabrında hətta 7 kilometr məsafədə Ermənistan ərazisinə daxil olub. Yəni “öz mövqelərində qalmaq” şərti də yerinə yetirilməyib (bunun səbəbləri isə artıq başqa mövzudur).
2. Ağdam rayonu 2020-ci il noyabrın 20-ə qədər Azərbaycan Respublikasına qaytarılmalıdır.
Yerinə yetirilib.
İndi əsas problem – “Qafqazın Hiroşiması” (ifadə Tom de Vaalındır) necə bərpa olunacaq? Hökumətin öz layihələri var və bu layihələr ağdamlıların ürəyincə deyil, amma bu artıq sülh dövrünün gündəmidir.
3. Dağlıq Qarabağda təmas xətti boyunca və Laçın dəhlizi boyunca Rusiya Federasiyasının atıcı silahlarla, 90 zirehli texnika, 380 ədəd avtomobil və xüsusi texnika ilə təchiz olunmuş 1960 hərbçidən ibarət sülhməramlı kontingenti yerləşdiriləcək.
Yerinə yetirilib.
Düzdür, Rusiya kontingentinin (bilərəkdən “sülhməramlı” yazmıram) şəxsi heyətinin tərkibinə və hərbi texnikasının sayına nəzarət edə bilmir, amma görünənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, hələlik RF-nin onların sayını artırmaq kimi istəyi yoxdur. Başqa problemləri çoxdur.
4. Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingenti erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılmasına paralel olaraq yerləşdirilir. Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingentinin ərazidə qalma müddəti Tərəflərdən birinin müddət bitməmişdən 6 ay əvvələ qədər bu maddənin tətbiqinin dayandırılması niyyətini bildirmədiyi təqdirdə avtomatik növbəti 5 il müddətinə uzadılmaq şərtilə 5 ildir.
Əsas əngəllərdən ikisi məhz buradadır. Tərəflərdən hər biri “erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılması” ifadəsini özünəməxsus yozur. Ermənistan bu ifadənin altında öz mütəmadi ordusunu nəzərdə tutur və artıq çağırışçıları DQ-a göndərməmək və qalnalarını da oradan çıxarmaq öhdəliyi götürüb.
Azərbaycan isə bütün erməni silahlı dəstələrinin, o cümlədən də “Artsax Müdafi Ordusu”nun demilitarizasiyasında israr edir. Əsas arqument: “Axı mətndə Ermənistan SQ yox, “erməni silahlı qüvvələri” yazılıb”.
Bu maddə hələ yerinə yetirilməyib.
Amma bu, sülh sazişinin imzalanması yolunda Azərbaycanın bir, hətta birinci tələbidir.
Rusiya kontingentinin mandatının uzadılmasına gəlincə, 2025-ci ilə hələ üç il qalıb. O vaxta qədər Ukrayna müharibəsinin fonunda regionda geosiyasi vəziyyət kəskin dəyişə bilər (bir də yaxşı Azərbaycan məsəli var “o vaxta qədər ya xan ölər, ya eşşək”).
5. Tərəflərin razılaşmalara əməl etməsinə nəzarətin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədilə atəşkəsə nəzarət üzrə sülhməramlı mərkəz yaradılır.
Ən qəribə maddə. Sanki yerinə yetirilib.
Amma iki il müddətində heç kim Ağdam rayonunda yerləşən bu Rusiya-Türkiyə monitorinq qrupundan nə bir informasiya, nə bir press-reliz görüb. Hətta ofisin lap yaxınlığında yerləşən Fərrux yüksəkliyi uğrunda döyüşlər getdiyi zaman da onlar susurdular. Bilmirəm, bəlkə onların mandatı belədir. Ümid edirəm ki, faydaları var.
6. Ermənistan Respublikası 2020-ci il noyabrın 15-ə qədər Kəlbəcər rayonunu, 2020-ci il dekabrın 1-ə qədər isə Laçın rayonunu Azərbaycan Respublikasına qaytarır. Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqəni təmin edəcək və bu zaman Şuşa şəhərindən keçməyəcək Laçın dəhlizi (eni 5 km olan) Rusiya Federasiyası sülhməramlı kontingentinin nəzarətində qalır.
Tərəflərin gəldiyi razılığa əsasən, yaxın üç ildə Laçın dəhlizi üzrə Dağlıq Qarabağ və Ermənistan arasında əlaqəni təmin edəcək yeni marşrutun inşaat planı müəyyən ediləcək, bunun ardınca bu marşrutun mühafizəsi üçün Rusiya sülhməramlı kontingentinin dislokasiyası dəyişəcək.
Azərbaycan Respublikası Laçın dəhlizi üzrə hər iki istiqamətdə vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verir.
Yerinə yetirilib.
Kəlbəcər qaytarılıb, ləngimə ilə olsa da, dəhliz bir qədər cənuba doğru olsa da, planlaşdırıldığından daha əvvəl inşa edilib.
Burada da “dəhliz” termini ilə bağlı fikir ayrılığı var. Ermənistan əvvəldən Laçın dəhlizinin Azərbaycan ordusunun nəzarətində olmamasını nəzərdə tuturdu. Amma bu zaman aydın deyil ki, DQ-nin statusu müəyyən edilməyibsə, dəhliz hara aparır.
Dislokasiya yerinin dəyişdirilməsi uğurla həyata keçirilib, “marşrut” cənuba sürüşdürülüb, Laçın və Zabux kəndindən yan keçir. Yenə də tamamilə Rusiya kontingentinin nəzarəti altındadır.
7. Məcburi köçkünlər və qaçqınlar BMT Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının nəzarəti altında Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonların ərazisinə qayıdır.
Yerinə yetirilməyib, hətta hazırlıq şləri də başladılmayıb.
Azərbaycan artıq “Böyük qayıdış” planının reallaşdırılmasına başlayıb, məcburi köçkünlərdən ibarət ilk qrupu Zəngilan rayonunun Ağalı kəndinə yerləşdirib, UNHCR ilə heç bir məsləhətləşmə olmadan.
Razılaşmaya əsasən, bu maddə sadəcə azərbaycanlı məcburi köçkünləri yox, Şuşa, Hadrut və yaxın kəndlərdən qaçan erməniləri də əhatə etməlidir. MBT hələ ki, qaçqınların qayıtması məsələsində iştirak etməməsini heç cür şərh etmir və UNESCO-nun tarixi abidələrin qorunmasının vacibliyi haqda bəyanatı ilə kifayətlənir.
8. Hərbi əsirlərin, girovların və digər saxlanan şəxslərin və həyak olanların cəsədlərinin dəyişdirilməsi həyata keçirilir.
Yerinə yetirilməyib.
Hələ də Azərbaycanda onlarla “saxlanılan şəxs” var. Rəsmən 33 nəfərin olduğu etiraf edilir, Ermənistan tərəfinin məlumatına əsasən, onların sayı 80-ə yaxındır. Onlar nə zaman və hansı şəraitdə əsir düşüb – diskussiya mövzusudur, amma Azərbaycan vaxtaşırı olaraq “saxlanlan şəxs”ləri hissə-hissə qaytarır, bu isə onlardan sövdələşmə zamanı arqument kimi istifadə olunduğundan xəbər verir.
9. Regionda bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri açılacaq. Ermənistan Respublikası Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları və Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında hər iki istiqamətə vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin maneəsiz hərəkətinin təşkili məqsədilə nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə zəmanət verir. Nəqliyyat əlaqəsinə nəzarəti Rusiya FTX Sərhəd Xidməti orqanları həyata keçirir.
Tərəflərin razılaşmasına görə, Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycanın qərb rayonları ilə birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşası təmin ediləcək.
Yerinə yetirilməyib.
Sülh müqaviləsi yolunda başqa bir maneə. Əliyev Azərbaycana Meğridən Naxçıvan eksklavına gedən eksterritorial dəhlizin verilməsini gözləyirdi.
Ermənistan tərəfi bundan qəti imtina etdiyi zaman Azərbaycan İranla Araz üzərində iki körpünün inşası haqda memorandum imzaladı. Yəni Azərbaycan sanki kommunikasiyaların açılmasında o qədər də israrlı deyil və regionda BÜTÜN yolların açılması daha çox Ermənistan və RF-nin marağındadır.
Bütün bu neqativlərin fonunda müsbət siqnallar da var. Çox inanmaq istəyirəm ki, oktyabrın 6-da Aİ sədri Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə Praqadakı görüş və birgə bəyanat sülh razılaşmasına yeni impuls verəcək. Amma bununla bağlı media və sosial şəbəkələrdə müşahidə olunan eyforiya, məncə, zamansız və əsassızdır.
Tərəflərin “bir-birinin ərazi bütövlüyünü” tanıması birbaşa yox, BMT Nizamnaməsinə və Müstəqil Dövlətlər Birliyinin yaradılması haqda Alma-Ata bəyannaməsinə istinadən qeyd olunub. BMT Nizamnaməsinin tanınması ərazi iddialarından imtina demək deyil. Yaponiya və Rusiya, Hindistan və Pakistan, BMT üzvü olan bir çox ölkələr onun nizamnaməsini tanıyır, amma bir-birinə qarşı ərazi iddiaları da var. Alma-Ata bəyannaməsində isə “ərazi bütövlüyünü” tanımaqla yanaşı “sarsılmaq öz müqəddaratını təyinetmə hüququ” da yazılıb.
Başqa bir pozitiv siqnal Ermənistan-Azərbaycan sərhədi boyu Avropa İttifaqının vətəndaş missiyasıdır. Burada əsas təhlükə Rusiyanın mümkün qısqanc reaksiyası və orada artıq KTMT-nin hərbi qüvvələrini yerləşdirmək niyyəti ola bilər.
Məqaləni pessimist notlarla bitirmək istəmirəm, amma təəssüf ki, 2025-ci il “dedlaynı” ərəfəsində, biz Rusiya kontingenti ilə bağlı qərar qəbul etməli olduğumuz zaman növbəti, göründüyünə görə artıq həlledici hərbi əməliyyatların yaşanacağını istisna etmirəm.
