Bakı qalib gəldi, ermənilər Qarabağı tərk edir. Sonra? Bütün münaqişə tərəflərinin baxışı
Qarabağda vəziyyət necə olacaq?
Qarabağ münaqişəsi bitdi? Bu sual ətrafında yalnız Azərbaycan və Ermənistan cəmiyyətlərində düşünmürlər. Bakı qələbəsini qeyd edir, Qarabağ erməniləri öz evlərini tərk edirlər, kimsə vətəni ilə həmişəlik vidalaşır, kimsə yenidən qayıdacağına ümid edir.
İndən belə necə olacaq, insanlar nə gözləyirlər? JAMnews jurnalistləri bütün münaqişə tərəflərindəki vəziyyəti əks etdirməyə çalışıblar.
- Tanınmamış “DQR” 1 yanvar 2024-cü ildən özünü buraxır
- Azərbaycan məhkəməsi Ruben Vardanyanı həbs etdi
“Şübhəsiz tarixi hadisədir”. Azərbaycanda Qarabağda baş verənlər haqda nə danışırlar?
Müəllif Hüseyn İsmayılbəyli
2024-cü il yanvarın 1-də Qarabağdakı separatçı rejim faktiki olaraq fəaliyyətini dayandıracaq. 32 ildən artıq müddətdə postsovet məkanında ən qədim millətlərarası münaqişə – Qarabağ münaqişəsi başa çatacaq.
Bundan sonra nə olacaq? Ermənilərin heç olmasa bir hissəsi Qarabağda qalacaqmı? Onlar Azərbaycanın bir parçası kimi necə yaşayacaqlar?
Hazırda Azərbaycanda ən aktual məsələlər bunlardır.
“30 ili oğurladınız. Bizdən də, özünüzdən də. Nə qazandınız? Halbuki Bakının mərkəzində, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir kimi firavan şəhərlərdə yaşayırdınız. Hətta üç cüt, bir tək olduğunuz Lənkəranda belə ən populyar məktəbin (4 saylı) direktoru erməni idi.
Mən 1988-ci ildə 5 ay Stepanakertdə, məşum 366-cı alayda hərbi xidmətdə olmuşam. Bütün lövhələr iki dildə idi: rus və erməni dillərində. Mağazada satılan məhsullar – yağdan siqaretə kimi – Ermənistan istehsalı idi. Azərbaycanın bir parçası olması heç hiss olunmurdu. Ta ki, Şuşaya qalxana qədər. Amma qane olmadınız.
30 il oğurladınız. Minlərlə can oğurladınız. Bizdən də, özünüzdən də. Halbuki azərbaycanlılar qədər üzüyola xalq tapmaq çətindir. Torpağımıza toxunmadan yaşayardınız istədiyiniz qədər. Vallah, o neftdən də, qazdan da bizdən çox xeyir görərdiniz. Amma öz əsatirlərinizin qurbanı oldunuz.
İndi bundan sonra necə olacaq? Oturub normal şəkildə bir düşünün. Yenə hər ikimizdən illər və canlar oğurlayacaqsınız, ya adam kimi yanaşı yaşayacağıq?” – keçmiş siyasi məhbus, tarixçi Yadigar Sadıqlı ermənilərə ünvanlı postunda belə yazıb.
Bu nə idi?
Siyasətçi Azər Qasımlı Qarabağda baş verənləri belə qiymətləndirir: “Şübhəsiz ki, bu, tarixi hadisədir”.
Onun fikrincə, bunun əsas səbəbi Rusiyanın mövqeyini dəyişməsidir:
“Əgər ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Rusiyanın dəstəyi ilə ermənilər Azərbaycan ərazisində separatçı qurum elan edərək ona bitişik yeddi rayonu işğal edə bildilərsə, indi Moskva kənarda qalmağı və müdaxilə etməməyi üstün tutub.
Rusiya burada yenə də hər iki Cənubi Qafqaz ölkəsinə nəzarəti davam etdirmək məqsədi güdür. Bunun üçün o, Yerevanda Paşinyanı aradan götürməli və özünə sadiq bir siyasətçini hakimiyyətə gətirməlidir. Azərbaycanda isə öz qoşunlarını saxlamaq istəyir. Hazırda bu sülhməramlı kontingentdir”.
“Son hərbi əməliyyatlardan sonra “Rusiya sülhməramlılarının müvəqqəti yerləşdiyi ərazinin Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması istiqamətində daha bir mühüm addım atıldı”, – deyə siyasi şərhçi Şahin Cəfərli bildirir.
“Rəsmi Bakının nümayəndələri ilə Qarabağın erməni icması arasında görüşlər keçirilir, görüşlərdə regionun erməni əhalisinin Azərbaycan cəmiyyətinə reinteqrasiyası şərtləri haqda danışırlar. Bu görüşlərdə əsasən humanitar məsələlər müzakirə olunur, lakin bunlar göstərir ki, Qarabağ erməniləri artıq Azərbaycanın regiondakı suveren hüquqlarını tanıyırlar. Bütün bunlar, əlbəttə ki, çox mühüm hadisələrdir”.
“Şübhə yoxdur ki, Bakı antiterror əməliyyatı ilə bağlı Moskva ilə razılaşıb. Belə məsələlərdə tərəflər arasında sövdələşmənin olduğu aydındır. Şəxsən məni maraqlandıran odur ki, Moskvaya nə vəd edilib?
Ola bilsin ki, Azərbaycan 2025-ci ildən sonra Rusiya sülhməramlı kontingentinin Qarabağda qalmasına razılıq verib. Təbii ki, Rusiya regionu tərk etmək istəmir. Bu baxımdan da rəsmi Bakı belə bir addım ata bilərdi.
Ya Rusiya sülhməramlı kontingenti Qarabağda qalmağa qərar verən ermənilərin təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi qalacaq, ya da sülhməramlı kontingentin Azərbaycandakı müvəqqəti Rusiya hərbi bazası kimi yenidən təşkili razılaşdırılacaq. Bu suallar hələ də açıq qalır. Onların cavabını hadisələr irəlilədikcə öyrənəcəyik”, – Cəfərli bildirir.
Azər Qasımlı da demək olar ki, eyni fikirdədir:
“Belə olan halda məni yalnız bir sual maraqlandırır: Rusiyanın kənarda durub baş verənləri sadəcə izləməsi müqabilində Azərbaycan nə vəd edib?
Ermənilər Qarabağda yaşamağa davam edəcəklərmi?
Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin sentyabrın 19-20-də keçirdiyi antiterror əməliyyatından sonra Qarabağın erməni əhalisinin Ermənistana kütləvi axını başlayıb. Erməni mənbələrinin məlumatına görə, hazırda 100 minə yaxın insan Qarabağı tərk edib.
Azərbaycanda bu rəqəmlərə böyük şübhə ilə yanaşılır. Erməni tərəfinin açıqladığı rəqəmlərə əsaslanaraq sadə riyazi biliyi olan hər kəs hesablayıb belə bir nəticəyə gələ bilər ki, Laçın keçid məntəqəsində hər dəqiqədə təxminən 16 nəfər Azərbaycan-Ermənistan sərhədini keçir. Nəzərə alsaq ki, keçid məntəqəsində yalnız bir qeydiyyat pəncərəsi var və gedən hər kəs qeydiyyatdan keçməlidir, bu, demək olar ki, mümkün deyil.
Azərbaycanın keçmiş xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarovun sözlərinə görə, sovet dövründə aparılan son əhalinin siyahıyaalınmasına əsasən, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində 127 min erməni və 32 min azərbaycanlı yaşayıb.
“2020-ci ildə müharibə başlayana qədər, bəzi hesablamalara görə, Qarabağda 60 minə yaxın insan yaşayırdı. Bu əhalinin əksəriyyəti hərbi qulluqçular idi. Bura Ermənistan Silahlı Qüvvələri və orada xidmət edənlər də daxildir. 30 minə yaxın hərbi qulluqçu. Əslində Azərbaycanın işğal olunmuş əraziləri hərbi düşərgəyə çevrilmişdi.
2020-ci il müharibəsindən sonra əhalinin böyük hissəsi Qarabağı tərk etsə də, sonradan bir hissəsi geri qayıtdı. Azərbaycan tərəfi vizual araşdırmalar nəticəsində 24 minə yaxın insanın geri qayıtdığını müəyyən edib. Rusiya sülhməramlıları bu rəqəmin təxminən 50 min olduğunu bildiriblər. Ehtimal olunurdu ki, Qarabağın həmin hissəsində 40 minə yaxın adam – hərbçilər və onların ailələri ilə birgə yaşayır”, – Zülfüqarov JAMnews-a müsahibəsində deyib.
“Bu gün Qarabağda nə qədər erməninin qalacağını söyləmək olduqca çətindir. Güman edirəm ki, ən yaxşı halda 5-10 min civarında olacaq”, – deyə o əlavə edib.
Ermənilərin tamam getməsi Rusiyaya sərf etmir
“Ermənilərin Qarabağdan Ermənistana getməsi prosesi maraq doğurur. Əslində Rusiya bunda maraqlı olmamalıdır. Sülhməramlı kontingentin Qarabağda qalma müddətini uzatmaq üçün ermənilərin bölgədə qalması ruslar üçün vacibdir.
Bu, bəzi politoloqların belə qənaətə gəlməsinə səbəb olur ki, Kreml Qarabağ ermənilərinin etiraz əhval-ruhiyyəsindən istifadə edərək Ermənistanda Paşinyan hakimiyyətini devirməyə çalışır. Amma ümumilikdə, təbii ki, Rusiya ermənilərin bir hissəsinin Qarabağda qalmasında maraqlı olmalıdır.
Fikrimcə, Xankəndidə ən azı bir neçə min erməni qalacaq”, – siyasi şərhçi Şahin Cəfərli bizimlə söhbətində deyir.
“Hesab edirəm ki, Qarabağda təxminən on min civarında erməni qalacaq. Rusiya ermənilərin müəyyən hissəsinin qalması üçün əlindən gələni edəcək”, – siyasətçi Azər Qasımlı siyasi şərhçinin fikirlərini təkrarlayır.
Rusiya sülhməramlıları regionda qalacaqlarmı?
İkinci Qarabağ müharibəsinə son qoyan 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanata əsasən, Rusiya sülhməramlıları 2025-ci ilin noyabrına qədər Qarabağda qalacaq. Bu müddətin bitməsinə altı ay qalmış tərəflərdən biri (Azərbaycan və Ermənistan) bu sazişdən çıxmazsa, sülhməramlı kontingentin Qarabağda qalma müddəti avtomatik olaraq daha 5 il uzadılacaq.
Qarabağda son baş verənlərdən sonra Azərbaycanda çoxlarını bu sual maraqlandırı: Rusiya sülhməramlılarının aqibəti necə olacaq? Onlar gedəcək, yoxsa qalacaq?
“Hələ həll olunmamış problemlər var. Bunlar ilk növbədə, baş verənlərdən sonra Rusiya sülhməramlılarının regionda oynamalı olduğu rolla bağlıdır. Bir də təbii ki, onların Qarabağda qalma müddəti məsələsi də var.
Sülhməramlıların 2025-ci il noyabrın 10-dək Qarabağda qalacağına şübhə yoxdur, çünki 2020-ci ildə onların qalma müddəti 5 il müəyyən edilib. Burada əsas məsələ Azərbaycan və Rusiyanın pərdə arxasında razılaşdıqlarıdır”, – Şahin Cəfərli qeyd edir.
Qarabağın özündə nələr olacaq?
Qarabağda keçirilən antiterror əməliyyatından sonra yeni reallıqlar. 2024-cü il yanvarın 1-dən tanınmamış DQR mövcudluğuna son qoymalıdır. Amma həqiqətənmi hər şey bu qədər sadədir?
“Düşünürəm ki, əvvəlcə rəsmi Bakı orada xüsusi idarəetmə rejimi yaradacaq, çünki ərazi hərbiləşdirilib, ərazilərin minalardan təmizlənməsi üçün hələ çox iş görülməlidir və s. Yalnız bundan sonra Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi normal idarəçilik olacaq”, – deyə Tofiq Zülfüqarov əminliyini ifadə edir.
Siyasi şərhçi Şahin Cəfərli hesab edir ki, hər şey zamanla həll olunacaq:
“Ermənilərlə azərbaycanlıların gələcəkdə Qarabağda birgə yaşaması probleminə, humanitar məsələlərin həllinə gəlincə, bütün bunlar vaxt tələb edir. Azərbaycan cəmiyyətində ermənilərin yaşamı ilə bağlı bütün məsələlərin bir gecədə həll olunacağını düşünmək olmaz. Bura məktəblərdə tədris proqramı, hərbi xidmət məsələsi, işlə təminat və s. daxildir.
Güman edirəm ki, ilk dövrlərdə ermənilər Xankəndidə özünüidarəetmə sisteminə fəal cəlb olunacaqlar. Ola bilsin ki, Azərbaycan qanunvericiliyi çərçivəsində fəaliyyət göstərən bələdiyyə formasında. Tamamilə mümkün sayıram ki, Bakı sadiq ermənilərdən birini Xankəndiyə icra başçısı təyin edəcək. Bütün bunlar bir az vaxt tələb edir”.
Azər Qasımlının Qarabağda yaxın gələcəklə bağlı tamam fərqli proqnozları var:
“Fərziyyələrimə görə, Kreml ən azı hansısa formada Xankəndidəki separatçı rejimi saxlamağa çalışacaq. Tutaq ki, mini-model şəklində. Ona görə də Qarabağda qalmağa qərar verən ermənilərin demək olar ki, hamısı Xankəndiyə yerləşdiriləcək. Sülhməramlı kontingent orada cəmləşəcək və ola bilsin ki, Azərbaycanın təhlükəsizlik qüvvələri ora buraxılmasın.
Ola bilsin ki, orada formal olaraq Azərbaycanın bayrağı dalğalansın və orada rəsmi Bakının nümayəndəsi əyləşsin. Ancaq şəhərə elə də nəzarət olmayacaq”.
Münaqişənin Ermənistan ərazisinə keçməsi mümkündürmü?
“Ermənistanın özündə erməni cəmiyyətinin qorxularından biri də Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Azərbaycan və Ermənistan arasında qarşıdurmanın davam etməsi ehtimalıdır.
Hesab edirəm ki, bu məsələ artıq bir neçə ay əvvəl olduğu kimi aktual deyil. Yerevanın mövqeyi göz qabağındadır – o, Azərbaycanın qərb rayonlarını Naxçıvanla birləşdirəcək yolun eksterritorial statusunu istəmir. İran da bu ssenariyə qarşı çıxır. Yəqin ki, bu plana yenidən baxılmalı olacaq, çünki artıq belə bir dəhliz ola bilməz.
Amma Ermənistanda baş verən son hadisələr fonunda Zəngəzur dəhlizinin açılmasında ən maraqlı tərəf Rusiyadır. O, Ermənistandakı bu eksterritorial layihəni hər cür həyata keçirməyə çalışır. Məlum olduğu kimi, 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanatın şərtlərinə görə, dəhliz Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının nəzarətində olmalıdır və bu amil son vaxtlar ciddi şəkildə zəifləmiş Ermənistanda Rusiya Federasiyasının əhəmiyyətini artıra bilər. Lakin Rusiya bu məsələdə İranın mövqeyini görməməzlikdən gələ bilməz, çünki Tehran Moskvanın mühüm müttəfiqidir. Ona görə də hesab edirəm ki, eksterritorial Zəngüzər dəhlizinin açılması ehtimalı nəzərəçarpacaq dərəcədə azalıb”, – Şahin Cəfərli JAMnews-un müxbirinə bildirib.
Ermənilər Azərbaycandakı antidemokratik rejimlə nə etsinlər?
Ermənilərin Azərbaycanda yaşamaq imkanından danışarkən onların ifadə etdikləri qorxularından biri də ölkədəki antidemokratik rejimdir. İddia edilən arqumentlər müxalifətçilərin, fəalların həbsi, söz və ifadə azadlığının olmamasıdır.
Siyasi şərhçi Şahin Cəfərli bu məsələdə o qədər də qatı deyil:
“Ermənilərin Azərbaycandakı antidemokratik rejimin öz vətəndaşlarına qarşı kifayət qədər sərt davranması ilə bağlı arqumenti propaqanda kimi istifadə olunur. Əsasən də müxtəlif ölkələrdəki erməni diasporu tərəfindən.
Bu arqumentin əsaslı olduğunu düşünmürəm. Tutaq ki, sabah Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyi oldu və hakimiyyət müxalifətə, təsəvvür edək ki, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasına keçdi. Bu halda erməni əhalisinə münasibətdə nə dəyişəcək?
Hamı bilir ki, onların Qarabağın erməni əhalisinə münasibəti hakimiyyətdən daha sərtdir. Yəni Azərbaycanda cəmiyyətin demokratikləşməsi hələ bu məsələdə həlledici amil deyil.
Ermənilərin reinteqrasiyasından sonra Azərbaycan hakimiyyətinin daxili siyasətinin dəyişdirilməsindən danışsaq, bunun da baş verəcəyini düşünmürəm. Bəli, hakimiyyət erməni əhalisinə qarşı daha yumşaq siyasət aparacaq. Amma iqtidarın ənənəvi müxalifətə münasibətdə davranışının dəyişməsinə gəlincə isə, düşünürəm ki, bu, baş verməyəcək”.
Münaqişə bitib?
“Mən münaqişənin bitdiyini düşünmürəm. Yalnız formasını dəyişib, başqa müstəviyə keçib. Münaqişə o zaman bitəcək ki, Rusiya qoşunları Azərbaycanı tərk edəcək və dünya gücləri Qarabağ məsələsində konsensusa gələcəklər və Qarabağı qeyd-şərtsiz Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi tanıyacaqlar”, – deyə siyasətçi Azər Qasımlı öz sözlərini yekunlaşdırıb.
“Rabitə və çörək – indi əsas lazım olanlar bunlardır”. İki qarabağlının hekayəsi
Müəllif – Armine Martirosyan, Yerevan
Dağlıq Qarabağ ətrafında Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi onilliklər boyu hərbi əməliyyatlar və atəşkəs fazalarının bir-birini əvəzləməsi ilə davam edib. Ən son sentyabrın 19-da Azərbaycanın başlatdığı hərbi əməliyyat isə bütün vəziyyəti kökündən dəyişib.
Bəs hazıda yaranmış vəziyyət haqda qarabağlı ermənilər nə deyirlər? Onlardan ikisi öz hekayəsini danışıb, yaşantıları və gələcək planları ilə bölüşüblər.
Arşaluys Harutyunyan, Xankəndi sakini
Rabitə və çörək
“Hökumət binası Stepanakertdə bir neçə yerdən biridir ki orada telefonu enerji ilə təchiz etmək mümkündür. Səhər tezdən buradayam, artıq yeddi saatdan çoxdur, ailə üzvlərimin və qonşudakı yaşlı qadının telefonlarını gətirmişəm.
Burada çox insan var. Boş elektrik yuvası tapa bilməyim böyük uğurdur. Çoxlarının telefonu köhnədi və enerjisi tez tükənir, deməli, hər gün bura gəlməli olur. Bir də uşaq otağı üçün fənəri enerji ilə doldururam.
Material hazırlanan zaman Azərbaycanın Karabakh Telecom rabitə operatorunun fəaliyyətini pozduğu və Qarabağ sakinlərini faktiki olaraq mobil rabitəsiz qoyduğu haqda məlumat gəldi. Artıq Qarabağı tərk edən ermənilər hələ köçə hazırlaşan doğmaları ilə əlaqəni itiriblər.
Biz Arşaluysla rabitə kəsilənə qədər danışmışdıq.
Təəssüf ki, bu gün “power bank”ı doldurmaq mümkün olmayacaq, çünki şəhərə gedib çörək axtarmaq lazımdır. Səhərdən xəbər vermişdilər ki, bu gün çörəyi ancaq iki yerdən almaq mümkündür, amma dostlar dedilər ki, artıq ancaq bir yerdən tapmaq olar.
Rabitə və çörək – indi bizim üçün ən vacib olan bunlardır. Əlbəttə ki, bütün qarabağlıların Ermənistana gedə bilməsinə nail olmaq lazımdır. Amma yerli hakimiyyət bunu edəcəkmi – böyük sualdır. Axı ruslara bizim burada qalmağımız lazımdır ki, öz qoşunlarını burada saxlaya bilsinlər, Artsax hakimiyyəti isə çətin ki, Rusiya maraqlarına qarşı çıxar. Biz hamımız burada girov qalmışıq”.
Azərbaycanlılarla birgə yaşayış fantastika kimi bir şeydir
“Biz getməklə bağlı birmənalı qərar qəbul etmişik, doğma yurdu tərk etmək nə qədər ağır olsa da. Bu mərhələdə ermənilərlə azərbaycanlıların birgə yaşayışı, üstəlik də Azərbaycan dövlətinin tərkibində mümkün deyil.
Güc mərkəzlərinin çıxışlarını dinləmək gülməlidir və ikrah doğurur, onlar Qarabağ münaqişəsinin tezliklə həllindən və xalqlarımız arasında sülh dövrünün başlamasından məmnunluq ifadə edirlər.
Əgər onlar doğrudan erməni-azərbaycanlı barışığına dəstək olmaq istəsəydilər, tamam başqa yolla gedərdilər. Bu, çox uzun və çətin yoldur, nəsillər dəyişməlidir, erməni-fobiyanı konstruktiv insani dialoqa çevirəcək demokratik hakimiyyət bərqərar olmalıdır.
Amma indi bu, fantastika kimi bir şeydir və biz “barışmaq” istəyi yox, növbəti soyqırım görürük.
Sonrası da ermənilərin Azərbaycanın hakimiyyəti altında həyatının bəzi aspektlərini təsəvvür etmək çətin deyil. Məsələn, məktəbdə uşaqlara yeridiləcək ki, Qarabağ ərazisindəki bütün erməni mədəni-tarixi abidələri, kilsələr əslində albanlara aiddir. Ən yeni tarix kursu çərçivəsində isə bizim uşaqlar “erməni separatizmini” qınamalı və azərbaycanlı qalib əsgəri məth etməli olacaqlar.
Daha onu demirəm ki, erməni oğlanların bu ölkənin bütün vətəndaşları ilə birlikdə orduya gedəcək və Ermənistanla növbəti hərbi münaqişə halında müvafiq əmrləri yerinə yetirməli olacaqlar.
Tənha qocaların qalıb, öz torpağında ölmək istədiyini hələ anlamaq olar. Amma gənclərin və uşaqların burada həyatı olmayacaq”.
“Əsas salamat getməkdir”
“Biz Ermənistana – tam qeyri-müəyyənliyə gedəcəyik. Yerevanın kənarında ev tutmağa çalışacağıq, biz bir neçə ailə olacağıq ki, kirayə haqqını ödəyə bilək. Yaxın gələcəkdə təsəvvür edə biləcəyimiz tək şey yəqin ki, budur. Bundan artığını planlaya bilmirik. Bilmirik ki, nə olacaq. Əsas salamat getməkdir.
Marut Vanyan, Xankəndidən jurnalist
Yeni reallıqlarda köhnə vərdişlər
“Mən artıq Gorusdayam. Azərbaycanın sentyabrın 19-da başlatdığı müharibə, ardınca da yanacaq anbarında baş vermiş faciə Qarabağın 10 aylıq blokadasını unutdurdu. Yanacaq rezervuarlarının partlaması gurultusu hələ də qulaqlarımda səslənən mərmi partlayışlarından daha ağır iz buraxdı.
On ay müddətində ilk dəfə mən duşda yuyuna bildim, blokada vaxtı suyu qızdırmalı olurduq, elektrik qrafikinə uyğunlaşırdıq. Əlbəttə, bu, bütün əziyyətləri silmədi, amma qəribə rahatlıq hissi vardı”.
Yolda xaos
“Stepanakertdən yola çıxanda özümüzlə xüsusi heç nə götürmədik, düşünürdük ki, bir neçə saatdan sonra Gorusda olacağıq. Maşında ancaq şokolad vardı. Məni də qonaq etmişdilər, mən isə heç vaxt şirniyyat sevməmişəm.
Yol çox uzun idi: iki metr gedirsən, iki saat gözləyirsən, yenə iki metr gedirsən, iki saat gözləyirsən. 25 saat yolda bu gərgin vəziyyətdə olduq.
Dörd sıralıq maşın kolonu heç bir mübaliğəsiz Stepanakertdəki kilsədən başlayırdı Həkəri körpüsünə və daha 60 kilometr o yana uzanırdı. Minik maşınlarının arasında yük maşınları, bəzən isə onlara qoşulmuş nasaz maşınlar, traktorlar. Uşaqlar ağlayır, insanlar ac, üşüyür. Bununla yanaşı heç kim bilmir ki, qarşıda onları nə gözləyir. Körpünü keçə biləcəksən, ya yox, buraxılış məntəqəsində nə olacaq, harada yatacaqsan?
Birdən yanında kimsə yanacaq anbarnın partlamasında qurban olmuş uşaqlar haqda məlumat alır. Kiməsə həqiqəti demək istəmirlər, o da sona qədər dəhşətli faciə baş verdiyinə inanmaq istəmir. Kimi də bütün bu xaosun içində qayıtmaq qərarına gəlir. Sən də bütün bu cəhənnəmi keçərkən, sutkalarla yatmamışkən, o qədər yorulmusan ki, maşında yuxulayırsan. Elə bilirsən ki, kabus görürsən, amma gözlərini açırsan və reallıq olduğunu anlayırsan”.
Növbəsiz çörək və parlaq konfet kağızları
“Gorusa gəldik. Gözümün gördüyü ilk şey çörəkçi oldu. Təsəvvür edirsiz, beş-altı qadın çörək bişirir, və çörək üçün növbə düzülməyib. Son zamanlar Stepanakertdə ümumiyyətlə çörək yox idi. Nadir yerlərdə çörəyə bənzər bir şey satırdılar, az qala adamın dişi sınırdı, yaşlılar şikayətlənirdilər ki, protezlə belə çörəyi yeyə bilmirlər.
Gorusda supermarketdə rəflərdə sabun görəndə gözlərim parladı. Heç vaxt şokolad sevməmişəm, amma konfetlərin parlaq kağızları məni tilsimlədi, uşaq kimi sevindim.
Stepanakertdə müxtəlif beynəlxalq medialardan tez-tez məndən xahiş edirdilər ki, mağazaların şəkillərini çəkim. Mən boş rəfləri o qədər çəkirdim ki, artıq dolu supermarketi təsəvvür etmirdim.
Bir dəfə Stepanakert kilsəsinin keşişi haradansa konfet tapmışdı, uşaqlara payladı. Onların xoşbəxt gözlərini görmək lazım idi”.
“Mənzili qoyub çıxdım, amma açarı götürdüm”
“Gorus mehmanxanasında otağın qapısını mənzilimin açarı ilə açmaq istəyirdim. Vərdiş etdiyim kimi açarı çıxardım. Mənzili qoyub çıxdım, amma açarı götürdüm.
İndi bütün hadisələr o qədər dinamik baş verir ki, heç nə haqda düşünməyə imkan olmur. Müəyyən vaxt keçəcək və biz başımıza gələnləri dərk etməyə başlayacağıq”.
Faktiki kapitulyasiya və kütləvi köç: Qarabağ ermənilərsiz qalır
Müəllif – Artur Xaçatryan, Yerevan
Ermənistanın qorxduğu, Azərbaycanın istədiyi nəticə baş verdi. Dağlıq Qarabağ 10 ay total blokada şəraitində yaşadı, Bakının yeni hərbi hücumuna məruz qaldı və ayaqda qala bilmədi. Ermənistan hakimiyyəti hərbi müdaxilədən çəkindi. Bir günlük müharibə ermənilərin tərksilah olması və Qarabağı kütləvi tərk etməsi ilə nəticələndi.
Yerevan niyə müdaxilə etmədi?
Azərbaycan “antiterror əməliyyatına” başlayandan sonra Ermənistanın Müdafiə Nazirliyi, XİN və baş nazir apparatı israrla susqunluqlarını qorudular. Hətta sosial şəbəkələrdə narazılıq dalğası başladı. Daha sonra baş nazir Nikol Paşinyanın müraciəti mahiyyət etibarilə havada uçuşan sualları cavablamış oldu:
“Ermənistanı hərbi eskalasiyaya çəkmək cəhdləri qəbuledilməzdir, biz bu prosesi idarə edəcəyik. Bu vəziyyətdə narahatlıqları və digər emosional problemləri nə qədər anlasaq da. Amma biz bəzi xarici və daxili qüvvələrə imkan verməməliyik ki, Ermənistanın dövlətçiliyini zərbə altına qoysunlar”.
Beləliklə, Ermənistanın baş naziri pat vəziyyətinə baxmayaraq, rəsmi Yerevan tanınmamış “DQR”in köməyinə gəlməyəcək. Artıq o zaman aydın oldu ki, Qarabağın süqutu bir neçə saatın və ya günün məsələsidir. Hər şey belə də oldu.
Ermənistan ordusu Qarabağa girə bilərdimi? Yox, çünki bu halda Ermənistanın özü zərbə altında qalardı. Politoloq Ruben Mehrabyan belə hesab edir:
“Ermənistan bunda iştirak etməyib, çünki bu o demək olardı ki, Ermənistan tərəf kimi çıxış edir və qonşu ölkənin ərazi bütövlüyünə təcavüz edir. Hər halda Əliyev Ermənistanın hərəkətini bu cür təqdim edərdi. Üstəlik o, bilavasitə Ermənistanın ərazisinə hərbi təsir göstərmək hüququndan istifadə edə bilərdi. Bildiyimiz kimi güc nisbəti elədir ki, bu, Ermənistana ziyandan başqa heç nə gətirməzdi”.
Ermənistan həqiqətən hazırda tammiqyaslı müharibə aparmaq üçün resurslara sahib deyil. Ermənistanın Kanadadakı keçmiş səfiri Ara Papyan razılaşır. Diplomat əmindir ki, bunda Ermənistan hakimiyyətinin özü günahkardır, çünki 2020-ci il müharibəsindən sonra ordu islahatlarını iflasa uğradıb. O həmçinin deyir:
“Nikol Paşinyan bu vəziyyətdə şəxsən günahkardır, çünki o, elə tərzdə çıxışlar edirdi ki , Azərbaycan Qarabağ məsələsini öz daxili məsələsi kimi nəzərdən keçirirdi. O, ölkənin Qərbə doğru yön dəyişməsi üçün də praktiki olaraq heç nə etmədi”.
Qarabağ müharibədən sonra necə olacaq?
Qarabağda erməni əhali qalacaqmı? Bu sualın cavabı hər gün daha çox aydınlanır. Hərbi əməliyyatlar başa çatandan iki gün sonra Azərbaycan respublikaya yanacaq çatdırılmasına imkan verdi və eyni zamanda Laçın dəhlizini açdı. Düzdür, təkcə Ermənistan tərəfə. İlk üç gün ərzində 40 minə qədər erməni oranı tərk etdi. Material dərc olunan ana qədər artıq 100 minə yaxın insan Ermənistana gəlmişdi. Son hadisələrə qədər burada 120 min nəfər yaşayırdı.
Stenford Universitetinin politologiya doktoru Artur Xaçikyan Dağlıq Qarabağda bircə nəfər erməninin belə qalması perspektivini görmür.
Bununla belə Ara Papyan güman edir ki, Qarabağda az sayda erməni əhali qala bilər. Onun fikrincə, Rusiya tərəfi ən azından hansısa sayda sakinlərin qalmasına nail olmağa çalışacaq – Qarabağda mövcudluğunu davam etdirmək üçün:
“Rusiya rəhbərliyi ümid edir ki, Qarabağda ən azı 10 min erməni qalacaq. Bu, həm də Azərbaycanın marağındadır. Azərbaycan bütün dünyaya göstərməlidir ki, inteqrasiya gedir, heç bir problem yoxdur. Bu insanları Azərbaycana dəstək ifadə etməyə, bu ölkəyə minnətdarlıq bildirməyə məcbur edəcəklər. Yəni nəticədə hanısa sayda insan qalacaq. İl yarımdan sonra Bakı və Moskva Rusiya bazasının yerləşəcəyi kiçik ərazidə sülhməramlıların qalması ilə bağlı razılığa gələ bilərlər”.
Ermənistanda Rusiya əleyhinə əhval
Əvvəllər heç vaxt Ermənistanda Rusiya əleyhinə belə dalğa olmayıb. Vaxtaşırı Rusiyanın mövqeyi və Qarabağda yerləşən sülhməramlı kontingentin hərəkətsizliyi ilə bağlı açıq tənqidlər səslənir. Yerevanda, Rusiya səfirliyinin qarşısında sadə vətəndaşların mütəmadi etiraz aksiyaları baş tutur, onlar “Rusiya düşməndir” şüarı səsləndirirlər. Ənənəvi Rusiya yönlü qarabağlı ermənilər arasında total məyusluq müşahidə olunur. Amma bütün bunlara baxmayaraq, rəsmi Moskva Ermənistanla müttəfiq münasibətlərdən danışır.
“Ermənistan bizim müttəfiqimiz, bizə yaxın dövlət olaraq qalır. Ermənistan xalqı bizə yaxın xalqdır. Siz bilirsiz ki, bizim ölkəmizdə Ermənistanın özündən daha çox erməni yaşayır, xeyli daha çox. Biz öz funksiyalarımızı yerinə yetirməyə davam edəcəyik, Ermənistan tərəfi ilə, o cümlədən Paşinyanla dialoqu davam edəcəyik və Qarabağ sakinlərinin bütün hüquqlarının gözlənilməsilə bağlı işimizi davam edəcəyik, qarabağlı ermənilər nəzərdə tutulur”, – Yerevan və Moskva arasında münasibətlərin son inkişafını Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov belə şərh edib.
Qarabağın və Qarabağ ermənilərinin taleyi necə olacaq?
Yaxın gələcəkdə Qarabağın taleyinin necə olacağı ilə bağlı suala erməni siyasətçilər cavab vermirlər. Üstəlik, nə hazırkı hakimiyyət, nə də müxalifət. Artıq iki həftədir ki, etiraz aksiyaları gedən Yerevan küçələrində bir nömrəli mövzu Qarabağdır. Amma hakimiyyətə gələcəyi təqdirdə hazırkı müxalifət Dağlıq Qarabağla bağlı nə tədbir görəcəyini elan etmir və bu məsələ qeyri-müəyyən qalır.
Ermənistan parlamentinin keçmiş deputatı, Respublika Partiyasının üzvü Eduard Şarmazanov faktiki olaraq deyir ki, “Artsax artıq itirilib” və indi düşünmək lazımdır ki, necə edək Ermənistanı da itirməyək:
“Ölkənin dövlət düşüncəli vətəndaşları üçün fəaliyyət vaxtı çatıb. Ermənistanın müstəqil olacağı, yoxsa türk vilayətinə çevriləcəyi bizdən asılıdır. Siz həmişə Artsaxdan danışırsınız, amma təkcə Artsax təhlükə altında deyil. Ermənistanın müstəqilliyi, suverenliyi və təhlükəsizliyi risk altındadır”.
Müxalifət küçə mübarizəsi ilə hakimiyyət dəyişikliyinə, Paşinyanın partiyası isə məhz bu hakimiyyəti müdafiə etməyə çalışsa da, Ermənistanın cənubunda Qarabağdan olan köçkünlərin sayı sürətlə artır. Hökumət on minlərlə insanın tədarük və mənzil problemlərini həll etməlidir.
Artıq Brüssel, Paris və Vaşinqton Yerevana maliyyə yardımı barədə qərarını açıqlayıb. Amma gələnlərə görə məsuliyyət indiki hökumətin üzərinə düşür.
Yerevan küçələrində sorğu edilən insanlar deyir:
“Hakimiyyət bütün soydaşlarımızı ləyaqətlə qəbul etmək üçün hər şeyi etməyə borcludur”.
“Həm dövlət, həm də xalq qarabağlıları yaxşı qarşılamağa borcludur. Axı onlar ermənilərdir, Ermənistan pasportu daşıyırlar. Dövlət isə öz vətəndaşlarını qorumağa borcludur”.
“Əlbəttə, insanlar indi yumşaq desək, gərgindirlər. Onlar artıq bundan keçiblər. Ancaq yenə də hamını qucaq açaraq qarşılamalıyıq”.
“Mediaşəbəkə”nin dəstəyilə
