Azərbaycanda parlament seçkiləri: nə baş verir və niyə bu vacibdir?
A
zərbaycanda parlament seçkilərinə hazırlaşırlar. Seçkilər fevralın 9-a təyin olunub. Həmişə olduğu kimi parlament seçkiləri majoritar sistem üzrə keçiriləcək. Bir çox ekspertlər hesab edirlər ki, bu sistem hakimiyyət üçün xüsusi imkanlar yaradır.
Ölkədə qeyri-adi seçkiqabağı fəallıq müşahidə olunur:
• 1300 nəfərdən çox namizəd qeydə alınıb, yəni parlamentdəki bir yerə (ümumilikdə 125 yer) 10 nəfərdən çox namizəd iddialıdır.
• ənənəvi apatiyanın və folklora daxil olan “sizsiz də hamını seçəcəklər” ruhunda deyimlərin yerinə Azərbaycan cəmiyyətində qeyri-adi canlanma müşahidə olunur.
• namizədlər təşviqat üçün ev-ev gəzirlər.
Seçkiqabağı debatlar bu dəfə televiziyada keçirilmir – görünür ki, buna görə də belə debatlar sosial şəbəkələrdə baş tutur.
Namizədlərdən birinin tərəfdarları hətta geyimlərin üzərində fotolar və şüarlarla velosiped yürüşü təşkil edib.
Nə baş verir və bu, niyə vacibdir?
“Təcili” seçkilər və gizli təşviqat
2019-cu ilin sonunda “Yeni Azərbaycan” iqtidar partiyası Milli Məclisi buraxıb, tərkibini yenidən seçməyi təklif edib və bunu parlamentin hazırkı tərkibinin prezidentin siyasətinə uyğun olmadığı ilə izah edib. Parlament praktiki olaraq yekdilliklə özünü buraxmağın “lehinə” səs verib.
Konstitusiya Məhkəməsi bu qərarı dəstəkləyib və növbədənkənar seçkilərin tarixi təyin edilib – 9 fevral. Baxmayaraq ki, Konstitusiyada parlamentin buraxılması ilə bağlı nəzərdə tutulan prosedur tamam fərqlidir.
Bununla da seçkiləri 2020-ci ilin sonundan əvvəlinə çəkiblər. Hakimiyyət gözlənilənə rəğmən müxalif və müstəqil namizədlərin qeydə alınmasına mane olmayıb. Amma ictimai televiziyada debat keçirməmək qərarına gəliblər.
Digər telekanallar – onların hamısı hökumətin nəzarətindədir – parlament buraxılan andan iqtidar partiyasının reklamı ilə məşğul olub. 60-dan çox dairədə qeydiyyatdan keçən partiya olaraq “Yeni Azərbaycan” partiasının pulsuz efir imkanından yararlanmaq haqqı var, amma partiya bu iimkandan imtina edib. Digər namizədlər üçün efir müddəti hədsiz baha qiymətə elan olunub.
Azərbaycanın Milli Məclisi bir palatalı parlamentdir, hər beş ilədn bir majoritar seçki sistemi üzrə 125 deputat seçilir. Majoritar sistem sayəsində “Yeni Azərbaycan” iqtidar partiyası hər dairədən öz namizədini irəli sürmək və mandatların çoxunu qazanmaq imkanı əldə edir.
Milli Məclis prezidentin hakimiyyətini məhdudlaşdıra bilər, amma bütün tarixi boyunca bu hüquqdan heç vaxt yararlanmayıb. Hazırda deputatların əməkhaqqı 1000 dollara yaxındır, plus çox sayda güzəştlər və imtiyazlar.
1995-ci ildən parlamentdə yerlərin çoxu prezidentin partiyasına məxsusdur. əəvvəlki prezident Heydər Əliyev dövründə müxalifət həmişə parlamentdə tam azlığı təmsil edib.
Hər dəfə parlament seçkilərində beynəlxalq müşahidəçilər saxtakarlıqlar haqda məlumat veriblər, nəticələr qismən ləğv edilib və təkrar səsvermə keçirilib.
İndi parlamentdə 69 deputat “Yeni Azərbaycan” partiyasını təmsil edir, 53 nəfəri bitərəfdir (onlar da hakimiyyətə qarşı loyaldır), 3 nəfər aztanınan partiyanın nümayəndəsidir. 2010-cu ildən etibarən parlamentdə müxalifət ümumiyyətlə yoxdur. 2010-cu ildə müxalifət parlamentə keçə bilməyib, 2015-ci ildə isə seçkiləri boykot edib.
• Majoritar sistem məhz necə iqtidar partiyasının xeyrinə işləyir?
Azərbaycanda müxalifətin mahiyyəti nədir?
Son illərdə Azərbaycanda müxalifət əsasən üç iri və tanınməş partiyadan – Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyası (AXCP), Müsavat Partiyası və ReAl paeriyasından ibarətdir.
Müxalif partiyalarda qeydiyyatda oolan üzvlərin sayı 3 min nəfərdən 60 min nəfərə qədərdir, iqtidar partiyası isə üzvlərinin sayının 740 min nəfər olduğunu bildirir.
Sadəcə vətəndaşlar çox vaxt müxalifət sıralarında olduqlarını açıqlamırlar, çünki bu, onlar üçün problemlərlə nəticələnə bilər – məsələn, müxalifətin kitinqində gözə dəyən insan işini itirə bilər.
2019-cu ildə Azərbaycanda müxalifət əvvəlki illərdən daha fəal olub. Bir neçə izdihamlı, o cümlədən də hakimiyyətlə razılaşdırılmamış mitinq keçirilib. Bu mitinqlər zorakılıqla dağıdılıb.
• Bakının mərkəzində mitinq – söndürülmüş internet, kordonlar, “profilaktik” həbslər
• “Müsavat” partiyasının mitinqi – onlarla saxlanılan
Güc bölünməsi
MSK-nın saytındakı siyahıda 1300 nəfərdən çox namizədin mütləq əksəriyyəti “müstəqil” kimi qeydiyyatdan keçib. Amma bu o demək deyil ki, onların hamısı həqiqətən də müstəqildir.
• mindən çox “müstəqil” namizədin 31 nəfəri rəsmi qeydiyyatdan keçməyən REAL partiyasının üzvüdür. Partiya lideri keçmiş siyasi məhbus İlqar Məmmədov seçkilərə namizəd kimi qatıla bilməyib. Avropa Məhkəməsinin tələbinə baxmayaraq, onun üzərindən məhkumluq hələ götürülməyib.
• 16nəfər – “Hərəkət” blokunu təmsil edir. Bu, az əvvəl yaradılan fəal gənclərin ictimai birliyidir.
• 10nəfər hazırkı parlamentdə işləyir.
• Qalan “müstəqillərin” siyasi baxışlarını müəyyən etmək çətindir, amma Mərkəzi Seçki Komissiyasının saytından görmək olar ki, onların azı dörddə biri dövlət strukturlarında və ya hökumətyönlü mediada çalışır, oralarda isə hakimiyyətə qarşı yoyallıq işə qəbulun əsas şərtidir.
Həmçinin seçkilərdə müxalif “Müsavat” partiyası da iştirak edir – bu partiyanın 60 namizədi qeydə alınıb.
AXCP boykot elan edib. Daha doğrusu, bu cür bəyanatla Demookratik Qüvvələrin Milli Şurası çıxış edib və hakimiyyətdən öncə seçki islahatlarının keçirilməsini tələb edib. AXCP və Milli Şuraya daxil olan digər partiyalar seçkilərdə heç cür təmsil olunmayıblar.
İqtidar partiyasının namizədləri – 122 nəfərdir.
Gənc siyasətçilər, sosial şəbəəkələr və qonşu ölkələrdəki inqilab nümunələrinin həvəsi
Namizədlər, politoloqlar və ictimai fəal vətəndaşlar JAMnews-a qeyri-adi seçkiqabağı fəallığı nə ilə əlaqələndirdikləri haqda danışıblar. Onların sadaladıqları səbələr bunlardır:
• Qonşu ölkələrin – Ukrayna, Gürcüstan, Ermənistanın nümunəsi böyük əhəmiyyət kəsb edib. İnsanlar anlayıblar ki, yeni nəsli təmsil edən siyasətçilərin iştirak etdiyi seçkilərdə (məsələn, populyar bloger və siyasi mhbus Mehman Hüseynov) özləri nəyi isə dəyişə bilərlər;
• İnsanların siyasi müzakirələr apara bildiyi sosial şəbəkələrin rolunun artması;
• Sosial şəbəkələrdə müxlaifətin fəallığının artması – müxalifət cəmiyyətin proqressiv təbəqələrinə yaxınlaşıb;
• Cəmiyyətdə sosial problemlər;
• Son bir ildə ölkədə baş verən siyasi proseslər – siyasi məhbusların böyük hissəsinin amnistiya ilə azadlığa buraxılması, hökumət daxilində önəmli yerdəyişmələr. Çoxları bunu ümiidverici faktor hesab edir, güman olunur ki, artıq hakimiyyət beş il əəvvəllə müqayisədə güzəştə daha çox hazırdır.
• Azərbaycan hakimiyyəti komanda dəyişikliyi edir: islahatlar, yoxsa klanlararası mübarizə?
Deputatlığa namizəd, “Hərəkət” fənc fəallar birliyinin üzvü Toğrul Vəliyev
“İnsanlar sosial problemlər səbəbilə daha siyasiləşib. Mənim dairəmdə, şəhərin mərkəzi olmasına baxmayaraq, çoxları işsizlikdən əziyyət çəkir. Və onlar qonşu məhəllələrdə, regiobda nə baş verdiyi ilə maraqlanmağa başlayırlar. Deputatlarının kim olduğu onlara maraqlıdır, əvvəllər isə çoxları bunu bilmirdi”.
Gözləntilər və proqnozlar
2020-ci il parlament seçkilərindən gözləntilər də qeyri-adi dərəcədə yüksəkdir. ReAl partiyasının sədri İlqar Məmmədov 2018-ci ildə həbsdən çıxdığı andan bəyan edib ki, partiya seçki saxtakarlığına dözümsüz yanaşacaq və belə olacağı təqdirdə öz tərəfdarlarını küçələrə çıxarmağa hazırdır.
Gənc fəallar parlamentə keçə biləcəklərinə və qanunverici orqanın fəaliyyətini daha şəffaf edəcəklərinə inanırlar.
Bir çox ekspertlər bildirirlər ki, seçkilər yalnlz Azərbaycandakı siyasi mənzərəni yox, həm də cəmiyyətin ölkədə dinc yolla nəyisə dəyişmək vasitəsi kimi seçkilərə nə dərəcədə inandığını müəyyən edəcək. Hakimiyyətin öz təsir mexanizmlərindən tam şəkildə istifadə edəcəyi və cəmiyyətdə frustrasiya başlayacağı qorxusu da var.
Natiq Cəfərli, deputatlığa namizəd, ReAl partiyasının üzvü:
“Demək olmaz ki, bu seçkilər demokratik və rəqabət mühitində keçir. Məsələn, elə televiziyanın bundan kənarda qaldığı üçün. Amma ən azından namizədlərin qeydiyyata alınması və təşviqatın aparılması zamanı demək olar ki, maneə törədilməyib. Bu seçkilərin əvvəlkilər kimi keçirilməyəcəyi və başqa nəticələrlə yekunlaşacağı ehtimalı çox yüksəkdir.
Əgər bu seçkilərdə hakimiyyət tərəfindən total saxtalaşdırmalar baş versə, ölkədə seçki institutuna inam tamamən məhv olacaq.
Və bu inamın sarsılması ölkəni xaosa sürükləyən əsas element ola bilər. Azərbaycan hökumətinin bunun qarşısını almaq üçün son şansı şəffaf seçki keçirməkdir”.
