Ermənistan-Azərbaycan: “Yeni-köhnə sərhəd”, niyə onun müəyyən edilməsi bu qədər problemlidir?
Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya liderlərinin 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanatı Qarabağda müharibəni dayandırıb və gələcək sülh sazişinin ümumi konturlarını cızıb. Amma dərhal hər iki tərəf bəyanatın dərc olunmuş mətnini öz bildiyi kimi yozmağa başlayıb.
- Türkiyə həbçilərinin Qarabağda yerləşdirilməsi Azərbaycanın nəyinə lazımdır? – Bakıdan şərh
- Ermənistan müxalifəti ölkədə yeni Rusiya bazasının yaradılmasını təklif edir
Əsas mübahisə bu məsələ ətrafında yaranıb: Azərbaycan və Ermənistan arasındakı sərhəd haradan keçir? Digər mühüm məsələnin həlli bu suala veriləcək cavabdan asılıdır – Ermənistan öz qoşunlarını indi hansı hüdudlara çəkməlidir.
Azərbaycan və Ermənistan arasında dövlət sərhədi məsələsi bir neçə problem, ilk növbədə isə tarixlə bağlı məqam üzündən kifayət qədər mürəkkəbdir.
Hər birini ayırd edək.
Qarabağ münaqişəsinin tarixi
Birinci Qarabağ müharibəsindən (1989-1994) sonra Dağlıq Qarabağ ətrafında Azərbaycanın yeddi rayonu Ermənistan qüvvələrinin nəzarəti altına keçib. Növbəti təxminən 30 il ərzində Ermənistan və tanınmayan Dağlıq Qarabağ Respublikası arasında sərhəd şərti olub və nəzarət-keçid məntəqələri tamamən kor-koranə qurulub.
Sovet İttifaqında respublikalar arasında sərhədlər Rusiya İmperiyası sərhədləri əsasında cızılmışdı
Sovet İttifaqı daxilində inzibati sərhədlər heç vaxt daimi olmayıb. SSRİ subyektlərinin, yəni ittifaq respublikalarının sərhədləri əsasən Rusiya İmperiyasının quberniya və uyezdlərinin sərhədləri əsasında çəkilib. Bu sərhədlərin necə çəkildiyi isə deyəsən, ancaq Tanrıya və Rusiya çarına məlumdur.
İmperiya dağılandan sonra onun dağıntılarından öz müstəqilliklərini elan etmiş bir neçə dövlət formalaşıb, Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan da onlardandır.
Elə ilk gündən bu üç ölkə bir-birinə qarşı ərazi iddiaları irəli sürməyə başlayıblar, çünki çar uyezdlərinin 19-cu əsrə aid köhnə sərhədləri əhalinin etnik tərkibini nəzərə almırdı.
Azərbaycan və Ermənistan əsasən üç regionla bağlı mühahisə edirdi – Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ.
1920-21-ci illərdə Qızıl Ordunun işğalından sonra Cənubi Qafqazın bütün ölkələri yenə də Rusiyanın qoynuna qayıtdı, amma yeni SSRİ “brendi” altında. Bolşeviklər də ərazi mübahisələrini öz bildikləri kimi həll etdilər.
Naxçıvan və Qarabağ muxtar respublikalar kimi Azərbaycanın payına düşdü.
Keçmiş Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur uyezdi isə Ermənistan və Azərbaycan arasında bölüşdürüldü. Əsasən türklərin məskunlaşdığı şərqi hissə Azərbaycanın tərkibinə daxil oldu. Ermənilərin çoxluq olduğu qərbi Zəngəzur isə sərt silahlı mübarizədən sonra Ermənistanın tərkibinə qatıldı.
Amma problem bununla başa çatmadı.
SSRİ-də formal və daimi olmayan inzibati sərhədlər
Sovet İttifaqının subyektləri arasında inzibati sərhədlər əsasən formal idi. Moskva tez-tez hansısa siyasi və ya etnik səbəblərlə öz bildiyi kimi yeni ittifaq respublikaları yaradırdı və ya mövcud olanları ləğv edirdi, onlar arasında sərhədləri dəyişir, muxtariyyətlərin statusunu artırır və ya azaldırdı.
Abxaziya ilə də belə oldu, ona əvvəlcə ittifaq respublikası statusu verildi, sonra isə Gürcüstan ittifaq respublikasının tərkibində muxtar respublika statusu ilə əvəz olundu.
Krım isə Rusiya ittifaq respublikasının tərkibindən alınıb Ukrayna tərkibinə verildi.
Qonşu ittifaq respublikaları arasında ərazi mübadiləsi eləcə həyata keçirildi, çünki Moskva hesab edirdi ki, “Əgər ölkə eynidirsə, nə fərqi var?”
Azərbaycan və Ermənistan arasında inzibati sərhədlərin bu cür korreksiyası üç dəfə baş verib: 1929, 1935 və 1984-cü illərdə.
Bu, kənd təsərrüfatlarının idarə olunmasını səmərəliləşdirmək niyyəti ilə əsaslandırılmışdı.
SSRİ-də kolxozlar yaradılandan sonra bəzən elə alınırdı ki, kənd Ermənistan ərazisində, kəndlilərin becərdiyi torpaqlar isə Azərbaycanın ərazisində yerləşirdi. Yaxud əksinə.
Beləcə Artsvaşen/ Başkənd, Voskepar/Əskipara, Kərki/Tiqranaşen anklavları yarandı.
Qazax rayonunun əraziləri Ermənistana, Qoris rayonunun əraziləri isə Azərbaycana verildi.
Azərbaycan və Ermənistan bu çoxmərhələli problemdən hansı çıxış yollarını təklif edir?
Bakı – sovet dövrünün xəritəsinə qayıtmaq
Müharibənin hərbi nəticələrinə və üçtərəfli bəyanata əsasən indi Azərbaycan bu rayonlarda nəzarəti geri qaytarıb, Bakı israr edir ki, Ermənistan qoşunları 1988-ci il sərhədlərinə çəkilməli, yəni Sovet İttifaqı tərkibindəki Ermənistan və Azərbaycan respublikaları arasındakı inzibati sərhədlərə qaytıtmalıdır.
Yerevan – yeni reallıqlar və rayonların inkişafına sərmayə sərfiyyatı nəzərə alınmalıdır
Ermənistan bildirir ki, ötən illər ərzində bəzi kəndlər genişlənib, yeni yollar çəkilib, faydalı qazıntıların emalına başlanılıb. Yerevan bu yeni reallıqların nəzərə alınmasını təklif edir.
Üçüncü tərəf – Rusiya – hələlik həll yolu təklif etmir
Deyəsən, üçüncü tərəf – Rusiya hadisələrin bu gedişatına bir qədər hazır deyildi. 10 noyabr bəyanatında dövlət sərhədi haqda heç nə deyilməyib.
Hər iki tərəf Rusiya sülhməramlıları ilə birlikdə köhnə sovet topoqrafik xəritələrinin və GPS alətlərinin köməyi ilə yerlərdə Ermənistan və Azərbaycan arasında gələcəkdə “yeni” olacaq və iki müstəqil dövlət tərəfindən rəsmi tanınacaq “köhnə” sərhədləri qeyd etməyə çalışırlar.
Amma bu proses çox sayda toqquşmalarla müşayiət olunan dəqiqləşdirmələr və dəyişikliklər tələb edir. Məsələn, erməni kəndlərindən birini faktiki yarı bölmək lazım gələcək.
Azərbaycan-Rusiya və Azərbaycan-Gürcüstan sərhədlərində analoji vəziyyət
Bir neçə il əvvəl oxşar problem Rusiya-Azərbaycan sərhədində də yaşanıb.
İki kənd inzibati cəhətdən sərhədin Azərbaycan tərəfində yerləşirdi, amma Dağıstan sovxozuna tabe olurdu.
2010-cu ildə Azərbaycan və Rusiya sərhədlərin delimitasiyası prosesini başa çatdırdılar və hər iki kənd Azərbaycanın tərkibində qaldı.
Gürcüstanla isə Azərbaycan hələlik delimitasiya prosesini başa çatdıra bilmir. Əsas mübahisə David Qareci/Keşikçidağ monastır kompleksi ətrafında yaranıb.
