Azərbaycanda ermənilər haqda susmaq ən salamatıdır
Ermənistan və Azərbaycan arasındakı münasibətlərdə son yarım ildə heç bir sıçrayış baş verməsə də, ən azından yumşalma hiss olunur və konstruktiv danışıqlarla bağlı ümidlər yaranıb. Sərhəddə atışmalar azalıb. 2019-cu ilin yanvarında xarici işlər nazirləri “xalqları sülhə hazırlamaq” haqda razılığa gəliblər.
Hər iki ölkədə bu ifadə bəzilərini sevindirib, bəzilərini isə narahat edib. Dağlıq Qarabağ uğrunda 1991-1994-cü illərdə davam edən müharibədən sonra Ermənistan və Azərbaycan xalqları arasında demək olar ki, heç bir əlaqə qalmayıb və hər iki hökumət münaqişənin həlli yollarından başqa hər şeyi təbliğ edir.
İlk dəfə 2017-ci il noyabrın 13-də dərc olunan bu məqalədə Azərbaycanda özünüsünzura ilə bağlı vəziyyət təsvir edilib – cəmiyyət qonşu ölkə haqda nifrətsiz danışmağa nə dərəcədə hazırdır?
“Doğru” taksiçiyə rast gəlmişdim – maşında əsl duzlu-məzəli şanson səslənirdi. Bakıda nadir tapıntıdır. “Planovaya, planovaya, simpatiçnaya takaya…” – Boris Davidyan, yəni Boka oxuyurdu. “Blatnoy” mahnıların əfsanəvi ifaçısı – Bakı əsilli erməni.
– Bokadır? – hər ehtimalla dəqiqləşdirdim.
– Həəə, nədir kiii? – taksiçi ehtiyatla soruşdu.
– Heç, elə belə.
Taksiçi “hm” dedi. Prinsipcə erməni soyadlı müğənnini dinləməklə taksi sürücüsü o qədər də böyük riskə girmirdi, çünki Bakıda Bokanı tanıyan adamlar çox qalmayıb. Baxmayaraq ki, yerli şanson ifaçılarının çoxu elə onun mahnılarını “miras alıb” və bu günə qədər də toylarda oxuyurlar.
“Planovaya” sovet keçmişimizdən qalan jarqon sözdür, mənası da ya sadəcə “svoyski, blatnoy qız”, ya da”plan çəkən qız” deməkdir.
1988-ci ildə Bakıda hələ 200 minə yaxın erməni yaşayırdı. Sonra Ermənistan və Azərbaycan arasında Qarabağ münaqişəsi alovlandı və ölkələr “qaçqın mübadiləsi” etdilər. Etnik tərkib çoxluq olan millətin xeyrinə dəyişdi və çoxmillətli Bakı məhəllələri yalnız xatirələrdə qaldı.
Qarabağ münaqişəsi Ermənistanla bu və ya digər formada bağlı olan hər şeyi azərbaycanlıların həyatından və dilindən tədricən silib aparır. “Ermənilərlə bağlı olan hər şeyin xatırlanmasına” dair heç bir rəsmi qadağa yoxdur, amma azərbaycanlılar özünü senzura rejiminə keçiblər. Bəziləri içlərindəki vətənpərvərlik hissindən dolayı, digərləri isə sadəcə xəta-bəladan uzaq olmaq üçün.
Özünü senzura məişətdə: Aznavura qarşı susqun sevgi
Alyona Semyonova ABŞ-da təhsil alandan sonra Bakıya qayıdıb. 2005-ci ildə. O, System of a Down qrupunun (bütün üzvləri əslən erməni olan Amerika rok-qrupu) diskini almaq istəyib. Mağaza çalışanları onu kənara çəkib, BUNU nə üçün dinlədiyini soruşublar. “Bəs siz BUNU niyə şatırsız?” – qız suala sualla cavab verib.
Bir neçə belə epizod Alyonanın mövzu ermənilər olunca ağzından çıxana nəzarət etməyi öyrənməsi üçün yetərli olub: “Bu, həyatımın o dərəcədə vacib və mühüm hissəsi deyil ki, bundan ötrü münaqişəyə girim”.
Hyat yoldaşı Tahir də onunla razıdır. O da xoşagəlməz təcrübədən dərs alaraq az tanıdığı insanların çevrəsində bu mövzuya toxunmamağa çalışır.
YouTube-dakı bu videoya 820 milyon dəfədən çox baxılıb. İkinci dəqiqədə kadrda Ermənistan bayrağı görünür və bu, Ermənistanın dünyada populyarlaşdırılması üçün doğrudan da güclü fənddir. Təəccüblü deyil ki, azərbaycanlı vətənpərvərləri bu sevindirmir.
Bakılıların hansı vəziyyətlərdə ermənilərlə bağlı siyasi xətaya yol verməmək üçün “ağızlarına su almalı olduqlarını” aydınlaşdırmaq üçün kiçik sorğu keçirdik. Bunları çoxları bəyənir:
[yes_list]
- Erməni nuqası
- Rejissor Karen Şahnazaryanın filmləri
- Ermənistandan olan Eurovision iştirakçılarının mahnıları
- Müğənni Şarl Aznavur
- Beynəlxalq simpoziumlarda erməni qızlar/oğlanlar (respondentlərimizdən birinin dediyi kimi, etiraf eməyə adam uutansa da)
[/yes_list]
Henrix Mxitaryan, Arsenalın oyunçusu. Azərbaycan futbol şərhçiləri erməni soyadını səsləndirməmək üçün onu sadəcə Henrix adlandırırlar. Foto: Reuters, John Sibley
İnsanlar rəğbətlərini etiraf edirlərmi? Burada bütün cavabları üç qrupa ayırmaq olar:
1. Özünü senzuradan söhbət gedə bilməz, nə istəyirəm, onu da danışıram
Belə tolerantlıq həm sosial şəbəkədə, həm də real həyatda qınana bilər. Bəziləri bunu epataj kimi dəyərləndirir:
“İndi kütlədən seçilmək, necə də “xüsusi” olduğunu vurğulamaq üçün məsələn, futbolçu Mxitaryanı tərifləmək dəbdədir. Erməni konyakının bir çox “pərəstişkarları” isə onun heç dadına da baxmayıblar”.
2. Sonradan dəvə olmadığını sübut eləməkdənsə ən yaxşısı bəri başdan susmaqdır:
“Frunzik Mkrtçyandan ötrü ürəyim gedir, onu dahi aktyor hesab edirəm, elə Ciqarxanyanı da. Amma heç yanda bunu açıq demərəm”.
3. Nə konyak-şmanyak, müharibə gedir.
“Gəlin, unutmayaq ki, aramızda hər halda müharibə gedir. O cümlədən də informasiya müharibəsi. Bu vəziyyətdə görkəmli və məşhur erməniləri çox az adam görkəmli və məşhur adlandırar. Bu, lap SSRİ-də 42-ci ildə Vaqneri ifa etmək kimi bir şeydir”.
Eurovision-un canlı yayımı zamanı Azərbaycan diktorları Ermənistan nümayəndəsinin çıxışı zamanı susurlar. Eurovision-2016, İveta Muukuuçyan, “Love Wave” mahnısı.
Cəncəl və qalmaqallar
Ermənilərlə bağlı hər şeyin Azərbaycan məişətinə görməsinin qarşısını almaq cəhdləri xeyli qalmaqallara – informasiya müharibəsi meydanında döyüşlərə səbəb olub. Ən səs-küylülərini təqdim edirik:
Erməni sayağı hinduşka. “Aeroflot” avia-şirkətinin Moskva-Bakı reysinin sərnişini menyuda “erməni sayağı hinduşka” xörəyinin olmasından qəzəblənib, stüardessanı çağıraraq buna etiraz etmişdi. Bunun ardınca Azərbaycan sosial şəbəkələrində uzunmüddətli və kəskin mübahisələr başlamışdı.
https://www.youtube.com/watch?v=xlrMU0oKdSc
Soso Pavliaşvilinin konserti. 2016 ildə Azərbaycan ictimaiyyətinin böyük bir hissəsi Bakıda Soso Pavliaşvilinin konsertinin keçirilməsinə etiraz edirdi. Yox, o erməni deyil, o, Qarabağda çıxış edib (yəni oraya Ermənistandan gedib, Azərbaycan ərazisinə Azərbaycan sərhədlərini heçə sayaraq daxil olub) və bu da yetərli səbəbdir. Nəticədə konsert Heydər Əliyev adına sarayda (şəhərin mərkəzində konsert zalı) anşlaqla keçib. Diskussiyalar konsertdən təxminən bir ay əvvəl başlamışdı, konsert biitəndən sonra da hardasa iki ay davam etdi.
Şakira və bayraq. 2012-ci ildə Şakira Bakıda konsert verirdi, çıxışı zamanı da səhnəyə Ermnistan bayrağını çıxardı. Bu ədəbsizlikdən tamaşaçıların ağzı açıq qalmışdı. Sonradan məlum oldu ki, bu, Kolumbiyanın – müğənninin doğma vətəninin bayrağı imiş. Hər iki bayrağın rəngləri eyni olsa da, sıralama fərqlidir. Ən gülməlisi isə odur ki, Ermənistanda nə baş verdiyini gec anladılar, “sensasiya” yalnız Azərbaycan deyil, Ermənistan sosial şəbəkələrinə də dərhal yayılmışdı.
https://www.youtube.com/watch?v=AV8vB3oVAJg
Zaman-zaman “daha xırda” insidentlər baş verir. Məsələn, məşhur kafelər şəbəkəsində Amerikanın erməni mənşəli müğənnisi Şerin mahnılarını qoyublar, müştərilər bundan qəzəbləniblər. Hər bir belə hadisə xəbər resurslarına zəngin tıklama, sosial şəbəkələrə isə qızğın mübahisələr bəxş edir.
Ekspertlər özünü senzura haqda: əslində bu nədir?
Azad İsazadə, psixoloq:
“İnsanların münaqişəyə girməmək və ya məsələn, müharibəni ağrılı mövzu kimi qəbul edən həm söhbətini incitməmək üçün danışıqlarına fikir vermələri normaldır.
“Təyyarədə hinduşka” qəbildən olan insidentləri isə bir kəlmə ilə adlandırmaq olar – “sublimasiya”.
Qarabağda döyüşən insanlar və ya münaqişəyə başqa formada bilavasitə daxil olanlar, bir qayda olaraq, özlərini daha təmkinli aparırlar. Müharibəyə “öz töhfəsini” verə bilməyənlər isə bunu bax bu formada eləməyə çalışır.
Əgər nə vaxtsa sülh əldə edilsə, hətta ən əlverişli nəticədə belə formalaşmış “düşmən obrazı” ictimai şüuru hələ uzun müddət tərk etməyəcək. Bununla bağlı ciddi iş aparmaq lazım olacaq, həm də hər iki tərəfdən. Üstəlik elə indidən başlamaq, “düşmən erməni” obrazını “avtomatlı rəqib” obrazına transformasiya etmək, milləti vurğulamamaq lazımdır”.
Rəhman Bədəlov, filosof və kulturoloq:
“Zənnimcə, bu, vəhşilik göstəricisidir. Biz ermənilərlə etnik müharibə aparmırıq. Bundan ziyadə söhbət bizim kollektiv miflərimizin toqquşmasından getmir. Bir sözlə, bu, sivil xalqların çoxdan yaşayıb tükətdiyi atavizm ifadəsidir.
Başqa bir məqam da önəmlidir. Müasir elmi təsəvvürlər ondan xəbər verir ki, əgər qarşılıqlı təsir yoxdursa obyektlər də yoxdur, ən əsası isə aralarında baş verənlərdir. Keçmişdə hər şey vardı, dostluq edirdilər, dalaşırdılar, günahlandırırdılar, görüşüb “dolmanın” kimə məxsus olması haqda mübahisə edirdilər, qarşılıqlı təsir vardı”.
Geriyə nə qalıb?
Bununla belə Bakıda “erməni izi” yeni də qalıb. Onlar ya o qədər göz önündədir ki, artıq kimsə fikir vermir, ya da onların əsl mənşəyi çoxlarına məlum deyil (bilənlər isə, diqqət çəkməməyə çalışırlar).
Əsasən bunlar musiqi və toponimlərdir.
Məsələn, Suren Osipyan küçəsi. Sovett zamanında burada psixiatrik xəstəxana yerləşirdi. Əlbəttə ki, küçənin adı dəyişdirilib, amma hələ də kimsə sizə “Suren Osipyana getməyi” təklif edirsə, deməli, sizin başınızı üşütdüyünüzü düşünür.
Bakının mərkəzində Müqəddəs Maarifçi Qriqori kilsəsi 19-cu əsrin sonunda inşa edilib, xeyli kataklizmlərdən çıxıb, 90-cı illərin əvvəllərində yanıb, 2000-ci illərin əvvəllərində bərpa olunub və indi orada Azərbaycan Prezident Aparatının işləri üzrə idarənin kitabxanası yerləşir. Amma bakılılar üçün bu bina əla oriyentirdir. “Hardasan?” – “Erməni kilsəsinin yanında”. Hətta yeniyetmələr də bu binanı buu adla tanıyır.
Eyni adlı sovet filmində səslənən “Ya vstretil devuşku” mahnısı əfsanəvi Azərbaycan müğənnisi Rəşid Behbudovun ifa etdiyi ən məşhur mahnılardan biridir. Mahnının musiqisini Andrey Babayev yazıb. Azərbaycanlı soyadına baxmayaraq, o, Qarabağ ermənisi idi.
İndi onu necə bölək? Heç necə. Nəhayətdə Rəşid Behbudov milli irsdir və heç kim onun hit mahnısından imtina eləmək fikrində deyil, müəllifi lap elə şeytanın özü olsa belə.
Belə “ümumi” mahnılar onlarladır. Məsələn, Müslim Maqomayev və Arno Babacanyanın sıx əməkdaşlığını nəzərə alsaq bunda təəccüblü heç nə yoxdur. Sənətkar ifaçıların repertuarından bu mahnıları “silkələyib atmaq” mümkün deyil, həm də heç rəva da deyil. Odur ki, “qoy qalsın”.
