Arzuladıqları kimi olmadı: azərbaycanlı məcburi köçkünlərin evlərinə qayıdışı

2020-ci il müharibəsindən sonra azərbaycanlı məcburi köçkünlər tezliklə vətənə qayıdacaqları günü gözləyirlər. Amma onlar bu perspektivə doyunca sevinə bilmədən qeyri-müəyyənliklə üz-üzə qalıblar. Onlar evlərinə nə zaman və necə qayıdacaqlar?

Zəngilan rayonunun Babaylı kəndindən məcburi köçkün Gülbəniz Kərimovanın hekayəsi əslində tipikdir. 90-cı illərin əvvəllərində birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Zəngilanı tərk etmək məcburiyyətində qalan Kərimovlar özlərinə müvəqqəti sığınacaq tapmağa çalışıblar – həmişə evlərinə qayıdacaqları ümidilə yaşayıblar. İş tapmaq məsələsi çox çətin idi, çünki Babaylıda ailə kənd təsərrüfatı sayəsində dolanırmış – mal-qara saxlayıb, meyvə bağları becərirmişlər. Şəhər həyatına uyğunlaşmaq ağır idi.

İllər ötdükcə Zəngilana, doğma kəndlərinə qayıtmaq arzusunun elə arzu olaraq qalacağını düşünən ailə Saray qəsəbəsində torpaq sahəsi alıb, ev tikməyə qərar verib. 

“Hardasa 3-4 ilə bir ev qaraladıq. Qayınanam iki otaqlı dar evdə ölmək istəmədiyini dedi. Qayınatam isə orada dünyasını dəyişmişdi. Tam olaraq tikib başa çatdırmadığımız evə köçməyə qərar verdik. Yaşaya-yaşaya da evi bitirdik”.

İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Zəngilan Azərbaycanın nəzarəti altına qayıtdı və sanki məcburi köçkünlərin diləkləri artıq həyata keçmiş oldu.

“Zəngilan alınanda şok yaşadım, qışqırdım, ağladım. Sevincimi ağlamaqla, qışqırmaqla göstərdim. Bir neçə saat özümə gələ bilmədim. Hamı zəng vurub təbrik edirdi, heç kimə cavab verə bilmirdim, ancaq ağlayırdım”, – Gülbəniz deyir.

Gülbəniz doğma kəndlərinə qayıdacaqları zaman ilk olaraq hara gedəcəyini artıq bilir – doğmalarının uyuduğu məzarlığa. 

Amma qayıdış onun xəyalını qurduğu kimi olmayacaq. Artıq Babaylını ziyarət  etmək imkanı olmuş həmkəndliləri oradan video çəkib gətiriblər. Görüntülərdən bəlli olur ki, Gülbənizin açarlarını hələ də saxladığı ev artıq yoxdur, məzarlıqda isə bütün başdaşları dağıdılıb.

İkinci problem ondadır ki, Azərbaycan hökumətinin hazırda hazırladığı yeni qaydalara görə, çətin ki hər bir məcburi köçkün məhz öz kəndinə qayıtsın – ola bilər ki, bu kəndlərin əvəzinə başqaları inşa edilsin.

Prezident İlham Əliyev artıq bildirib ki, hər bir kənddə ayrıca infrastruktur yaratmaq çətindir, buna görə də kiçik kəndlər böyüklərlə birləşdiriləcək. Bundan başqa, o deyib ki, yalnız orada daimi yaşamaq niyyətində olanlara qayıtmaq imkanı veriləcək: 

“Bilirsinizmi, mən də əminəm ki, Allahın izni ilə hamı getmək istəyir, amma ola bilsin kimsə getmək istəməyəcək. Əgər o getməyəcəksə və ya oraya həftəsonu gedəcək, özü isə Bakıda və ya Sumqayıtda yaşayacaqsa, nə üçün xərc çəkməliyik. Məgər bu, vəziyyətdən çıxış yoludurmu? Xeyr. Biz o yerlərdə kim yaşayacaqsa, onları yerləşdirməliyik”, – prezident deyib.

Gülbəniz Kərimova deyir ki, onun ailəsi məhz doğma kəndlərndə yaşamaq niyyətindədir, yenisində yox. Evlərinin əvvəlkinin eynisi kimi bərpa olunması onlar üçün prinsipial məsələdir. Uşaqlar da böyüklərin planlarını və nostaljisini bölüşürlər, çünki bütün həyatları boyu bu hekayələri dinləyiblər: 

“İlk dəfə Babaylıdan videonu gətirəndə, qızım baxıb ağlayırdı. Deyirəm ki, sən niyə ağlayırsan, sən orda heç vaxt olmamısan axı? Deyir: “Nənəm həyət haqda, əncir ağacı haqda elə danışırdı ki, mən sanki kəndi gəzmişəm, sanki özüm orada yaşamışam”. İndi orada boşluqdur, bu, hər şeydən daha ağırdır”.

Gülbəniz bir müddət əvvəl Zəngilan rayonunun yerli icra şöbəsindən həyat yoldaşının və qayınlarının çağırılaraq kənddə olan mal varlıqları ilə bağlı sorğu doldurduqlarını da bildirdi:

“Həyatyanı sahə kimi 10 sotdan artıq ərazini qeyd etmək olmaz. Əgər iki atın olubsa onun da yalnız birini qeyd edə bilərdik. Ağaclar nəzərə alınmadı, bəlkə də bu sorğu Ermənistandan kompensasiya almaq üçün hazırlanır, nə üçün olduğunu dəqiq bilmədik”.

İqtisadçı Toğrul Vəliyev deyir ki, qayıdışla bağlı insanlara ola bilsin ki, hansısa kompensasiya ödənəcək: 

“Məcburi köçkünlərə hansısa təzminat ödəniləcək, ancaq belə birbaşa kompensasiya söhbəti yoxdur. Büdcədən heç nə ayrılmayıb, rəsmi də heç nə yoxdur”.

İqtisadçı Rövşən Ağayevin sözlərinə görə, keçmişi kənara qoyub indiki göstəricilər əsasında şəffaf meyarlara dayanmaqla dəyərləndirmə aparmaq lazımdır: 

“Mənim əsas təklifim budur ki, hökumət elə yaxın 6 ayda həmin ərazilər üçün torpaq islahatı konsepsiyasını ortaya qoysun. Hazırda o ərazilərdə 700 min hektara yaxın kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar var. Bu torpaqların hansı hissəsini bələdiyyə və dövlət mülkiyyətində saxlayacağını, hansı hissəsini özəlləşdirməyə yönəldəcəyini bəyan eləsin”.

Ərazilərin bərpa olunması ilə bağlı 2021-ci ilin büdcəsindən 2,2 milyard manat investisiya ayrılması nəzərdə tutulub. Ölkə başçısı fevral ayında keçirdiyi mətbuat konfransında bu vəsaitin yarısının artıq bölündüyünü deyib.

Amma ekspertlər məcburi köçkünlərin həmin ərazilərə qayıtmasına hələ uzun zaman lazım olacağı və 2021-ci ildə belə bir şeyin dəqiq baş verməyəcəyi fikrində uzlaşırlar.

Zəngilana qayıdacağı günü səbirsizliklə gözləyən Gülbəniz isə düşünür ki, vətənə qayıtdıqdan sonra da köçkünlük illərində itirdiyi və vətəndən uzaqda dəfn olunan yaxınlarının məzarlarını ziyarət etmək çətinləşəcək:

“İndi də iki yol arasında qalacağıq. Bizim yaxınlarımızın qəbirlərinin bir hissəsi Zəngilanda, bir hissəsi Bakıda, bir hissəsi Sumqayıtdadır. Yenə də biz iki tirə olacağıq. Kimin qəbrinin üstünə gedəcəyimizi bilməyəcəyik. Ömrümüzün ən gözəl illəri getdi… Ancaq yenə də Sarayda qalana qədər, öz evimdə, öz yurdumda, öz kəndimdə qalaram…”

Bu hekayə “Trayektoriya” media layihəsinin bir hissəsidir. Layihə Cənubi Qafqazda münaqişənin həyatlarına toxunduğu insanlardan bəhs edir. Bütün Cənubi Qafqazdan olan müəlliflər və redaktorlarla işləyir və münaqişələrin heç birində tərəflərdən heç birini dəstəkləmir. Bu səhifədəki materiallara görə müəlliflər məsuliyyət daşıyır. Əksər hallarda toponimlər müəlliflərin cəmiyyətlərində qəbul olunduğu kimi istifadə edilir. Layihə Avropa İttifaqının dəstəyilə GoGroup Media və International Alert təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.