Azərbaycan "İbrahim razılaşmaları"na qoşula bilərmi?
Azərbaycanın “İbrahim razılaşmaları”na qoşulması
2020-ci ildə ABŞ-nin təşəbbüsü ilə start verilmiş “İbrahim razılaşmaları” (Abraham Accords) adlanan diplomatik təşəbbüs İsrail ilə yaxın əlaqələrə malik Azərbaycan tərəfindən hələ də imzalanmayıb.
ABŞ administrasiyası, xüsusilə prezident Donald Tramp, bu razılaşmaları tarixi sülh təşəbbüsü kimi təqdim edir. Tramp “İbrahim razılaşmaları”nın daha çox Orta Şərq (Mərkəzi Asiya) ölkəsi tərəfindən qəbul olunmasının bölgədə sülh və sabitliyi təmin edəcəyini vurğulayıb. Onun administrasiyasının əsas məqsədlərindən biri İsraillə “mötədil” adlandırılan ərəb ölkələri arasında münasibətləri normallaşdıraraq Yaxın Şərqdə (Qərbi Asiya) gərginliyi azaltmaqdır.
Bu çərçivədə həmin ölkələrə inkişaf etmiş texnologiyalara və yeni ticarət imkanlarına çıxış vəd edilir. Tərəfləri birləşdirən əsas motiv isə İranın ortaq regional təhlükə kimi görülməsidir. Beləliklə, Trampın təşəbbüsü İsrail ilə ərəb dövlətlərini ortaq maraqlar (əsasən İran təhdidinə qarşı) əsasında yaxınlaşdırmağı və bölgədə yeni bir güc balansı formalaşdırmağı hədəfləyir.
Azərbaycan İsrail ilə sıx əlaqələrə malik müsəlman ölkələrdən biri olsa da, indiyədək “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmayıb.
Nəyə görə rəsmi Bakı bu təşəbbüsdən kənarda qalır? Bu qərarın arxasında hansı siyasi və strateji səbəblər dayanır?
Məhz bu məqamda azərbaycanlı politoloq və Atlas Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Elxan Şahinoğlunun fikirləri məsələyə aydınlıq gətirə bilər. Şahinoğlu ekspert olaraq Azərbaycanın “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmamasının səbəblərini izah edir və bunun arxasındakı geosiyasi reallıqları təhlil edir.
Azərbaycanın mövqeyi və Elxan Şahinoğlunun təhlili
Azərbaycan uzun illərdir ki, həm İsrail, həm də İslam dünyası ilə balanslı əlaqələr saxlayan, özünəməxsus xarici siyasət yürüdən bir ölkədir. Azərbaycan İsrail ilə 1990-cı illərdən etibarən dostluq münasibətləri qurub, strateji tərəfdaşlıq əlaqələri inkişaf etdirib. Xüsusən hərbi-texniki əməkdaşlıq, enerji sahəsində layihələr, təhlükəsizlik məsələlərində koordinasiya mövcuddur.
Digər tərəfdən, Azərbaycan özünü İslam Konfransı Təşkilatının (indiki İƏT) fəal üzvü kimi aparır, Fələstin məsələsində rəsmi olaraq həmişə fələstinlilərin haqlarını dəstəkləyən mövqe sərgiləyir, eyni zamanda yaxın qonşusu və tarixi əlaqələri olan İranla da münasibətlərə xüsusi önəm verir. Belə mürəkkəb diplomatik trayektoriyada “İbrahim razılaşmaları”na qoşulub-qoşulmamaq Azərbaycanın incə hesablama aparmalı olduğu bir məsələdir.
2020-ci ildə “İbrahim razılaşmaları” imzalananda beynəlxalq informasiya məkanında Azərbaycanın da potensial namizəd ola biləcəyi fikirləri ortaya çıxıb. Hətta məlumatlara görə, həmin dövrdə ABŞ rəsmiləri Azərbaycan rəhbərliyi ilə bu barədə müzakirələr aparıblar. Lakin rəsmi Bakı tələsməyib və açıq şəkildə bu təşəbbüsə qoşulmaq niyyətində olduğunu bəyan etməyib.
Bəs Azərbaycanın bu ehtiyatlı mövqeyinin səbəbləri nələrdir?
Bu suala aydınlıq gətirən Elxan Şahinoğlunun qənaətincə,
Azərbaycanın hazırkı şəraitdə bu razılaşmalara qoşulmasına nə praktiki ehtiyac, nə də siyasi zərurət var.
Şahinoğlunun sözlərinə görə, Azərbaycan onsuz da İsraillə geniş münasibətlərə malikdir, buna görə ayrıca bir razılaşmaya qoşulmaq simvolik addımdan başqa bir şey olmaz.
“Birincisi, Azərbaycanın İsraillə diplomatik münasibətləri mövcuddur. İkincisi, Azərbaycan İsraillə müxtəlif sahələrdə dərin əlaqələrə malikdir. Belə olan halda Azərbaycanın “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmasına ehtiyacı varmı?” – deyə politoloq sual edir.
Həqiqətən də, Azərbaycan 1992-ci ildən İsraili tanıyıb və iki dövlət arasında rəsmi münasibətlər var; son illərdə bu əlaqələr daha da istiləşib, hətta 2023-cü ildə Azərbaycan İsraildə səfirlik açıb. Ölkələr arasında hər il milyardlarla dollar dəyərində ticarət aparılır (əsasən Azərbaycanın İsrailə neft ixracı hesabına), müdafiə sənayesi üzrə Azərbaycan İsraildən modern silahlar alır, yüksək səviyyəli qarşılıqlı rəsmi səfərlər həyata keçirilir.
Yəni Azərbaycan praktiki baxımdan “İbrahim razılaşmaları”nın verdiyi imkanlardan onsuz da ikitərəfli formatda yararlanır. Bu fikri Elxan Şahinoğlu da təsdiqləyərək vurğulayır ki, əgər Bakı və Təl-Əviv arasında bu cür sıx tərəfdaşlıq varsa, ayrıca çərçivə sazişinə qoşulmaq simvolik jestdən başqa bir şey olmayacaq.
“İbrahim razılaşmaları” nədir?
Bu termin 2020-ci ildə imzalanmış bir sıra diplomatik sənədləri ifadə edir. Həmin il sentyabrın 15-də Vaşinqtonda keçirilən mərasimdə İsrail ilə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Bəhreyn arasında rəsmi normallaşma sazişləri imzalandı. Bu razılaşmalar nəticəsində adıçəkilən körfəz ölkələri İsraili tanıyan və onunla diplomatik münasibətlər quran ilk ərəb dövlətləri oldular (Misir və İordaniyadan sonra).
“İbrahim razılaşmaları” adını İbrahim (Abraham) peyğəmbərin adından götürüb, yəni həm yəhudilərin, həm müsəlmanların və xristianların ortaq patriarxı olaraq sülh və birgə miras rəmzi kimi təqdim edilir.
Razılaşmaların mahiyyəti ondan ibarətdir ki, İsrail ilə adıçəkilən müsəlman ölkələri arasında diplomatik, iqtisadi və mədəni əlaqələr rəsmiləşdirilir, əvvəlki düşmənçilik ritorikasına son qoyulur. Sazişlərin imzalanması ilə:
- İsrail və müvafiq ərəb ölkələri qarşılıqlı olaraq bir-birini tanıyır və səfirliklər açmağa razılaşır;
- Ticarət, investisiya, turizm, aviasiya, təhlükəsizlik və texnologiya sahələrində əməkdaşlığın genişləndirilməsi üzrə müqavilələr bağlanır;
- ABŞ bu prosesdə vasitəçi kimi çıxış edir və tərəflərə müəyyən güzəştlər təklif edir (məsələn, ABŞ-nin Sudanı sanksiyalardan azad etməsi, yaxud Mərakeşə Qərbi Saharaya dair dəstək verilməsi kimi).
Beləliklə, “İbrahim razılaşmaları” İsraillə uzun müddət münasibətləri olmayan bəzi İslam ölkələrinin onu de-fakto qəbul etməsinin və regionda yeni əməkdaşlıq səhifəsi açmasının göstəricisi olub. Bu hadisə beynəlxalq aləmdə tarixi diplomatik uğur kimi qiymətləndirilib. Tramp administrasiyası bunu Yaxın Şərq (Qərbi Asiya) üçün “yeni səhər” adlandırıb və sülh yolunda böyük addım kimi təqdim edib.
2025-ci ilin ortalarından etibarən ABŞ “İbrahim razılaşmaları”nın coğrafiyasını daha da genişləndirməyə çalışır. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı, Oman, hətta Mərkəzi Asiya respublikaları (Qazaxıstan və Azərbaycan kimi) mümkün növbəti namizədlər kimi müzakirə olunur. Ancaq bu istiqamətdə addımlar atmaq o qədər də asan deyil və hər bir ölkə özünəməxsus siyasi şərtlərini və maraqlarını nəzərə alır.
Donald Trampın təşəbbüsü və məqsədləri
Donald Tramp “İbrahim razılaşmaları”nın memarı kimi çıxış etmiş ABŞ prezidentidir. 2017-2021-ci illərdə prezident olduğu birinci dövrdə Tramp administrasiyası Yaxın Şərqdə (Qərbi Asiya) ənənəvi sülh danışıqları modelindən fərqli, yeni bir yanaşma tətbiq edib. Trampın kürəkəni və müşaviri Cared Kuşnerin rəhbərliyi ilə “Sülhdən rifaha doğru” adlı iqtisadi plan hazırlanıb və 2019-cu ildə Bəhreyndə keçirilən beynəlxalq konfransda təqdim olunub.
Həmin planın ideyası ondan ibarətdir ki, geoiqtisadi təşviqlər vasitəsilə geosiyasi münaqişələri yumşaltmaq mümkündür. Yəni Fələstin-İsrail probleminin həlli dalana dirənsə də, bölgə ölkələri iqtisadi faydalar naminə İsraillə münasibətləri normallaşdıra bilərlər.
Trampın sözlərinə görə, mümkün qədər çox Yaxın Şərq (Qərbi Asiya) ölkəsi İsraillə rəsmi əlaqələr qurarsa, regionda davamlı sülhə nail olmaq imkanı artacaq. Hətta o, daha da irəli gedərək bütün müsəlman ölkələrini bu təşəbbüsə qoşulmağa çağırıb.
Tramp 2025-ci ildə verdiyi açıqlamalardan birində İranın nüvə təhdidinin aradan qalxdığını iddia edərək vurğulayıb ki,
“İndi Orta Şərqin bütün ölkələrinin “İbrahim razılaşmaları”na qatılması mənim üçün çox vacibdir”.
O, bununla da Yaxın Şərqdə (Qərbi Asiya) sülhün təmin olunacağını iddia edib.
2025-ci ilin ortalarında Tramp yenidən bu təşəbbüslə çıxış edərək Səudiyyə Ərəbistanı da daxil olmaqla digər müsəlman ölkələrinin “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmasına çalışır. Bunun fonunda Azərbaycanın da adı hallanır. Beynəlxalq mediada yayılan xəbərlərə görə, Vaşinqton administrasiyası Azərbaycan və Mərkəzi Asiya müttəfiqlərinin də bu prosesə cəlb olunması üçün fəal müzakirələr aparır.
Digər vacib məqam Azərbaycanın razılaşmaya qoşulmasını çətinləşdirən amillərdir.
Elxan Şahinoğlunun fikrincə, bir neçə geopolitik faktor var ki, Bakı bunları nəzərə almalıdır.
Türkiyə amili
“Azərbaycanın strateji müttəfiqi Türkiyə mövcud şərtlər daxilində “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmayacaq” – deyə politoloq bildirir.
Türkiyə Cumhuriyyəti İsrail ilə münasibətlərini normallaşdırmaq üçün müəyyən addımlar atsa da (məsələn, 2000-ci illərin sonunadək hərbi əməkdaşlıq, 2022-ci ildə diplomatik münasibətlərin bərpası, Bakıda keçirilən görüşlər və s.), hazırda Rəcəb Tayyib Ərdoğan hakimiyyəti İsraillə tam yaxın ittifaq qurmağa tələsmir.
Xüsusən 2023-cü ildəki Qəzza müharibəsindən sonra Türkiyə cəmiyyəti və hökuməti İsrailə qarşı kəskin tənqidi mövqe sərgiləyib. Belə bir şəraitdə, Azərbaycanın ən yaxın strateji müttəfiqi sayılan
Türkiyənin bu prosesdən kənarda qalması, Bakının da eyni sazişə qoşulmamasına əsas yaradır.
Yəni, Ankara ilə Bakı regional məsələlərdə çox vaxt uzlaşdırılmış mövqe tutur; Türkiyənin qatılmadığı bir formatda Azərbaycanın da yer alması müəyyən disbalans yarada bilər. Şahinoğlu xatırladır ki, Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri istənilən regional təşəbbüsdə koordinasiyanı tələb edir və “İbrahim razılaşmaları” məsələsində də Azərbaycan Ankara ilə həmrəy davranmağı üstün tutur.
Fələstin məsələsi və Qəzza müharibəsi
Elxan Şahinoğlu ikinci əsas amil kimi İsrail-Fələstin münaqişəsinin həll olunmamış qalmasını göstərir. O bildirir ki,
“Qəzzada insan fəlakəti davam edərkən və İsrail Fələstinin müstəqilliyini tanımaqdan imtina edərkən Azərbaycanın razılaşmaya qoşulması problematikdir”.
2023-cü ildə Qəzza zolağında baş vermiş müharibə nəticəsində minlərlə günahsız insanın həlak olması, infrastrukturun dağıdılması beynəlxalq aləmdə böyük rezonans doğurub. Azərbaycan ictimaiyyəti də bu hadisələrə həssas yanaşıb, ölkədə İsrailin hərəkətlərinə dəstəklə yanaşı, buna qarşı narazılıq və qəzəb də ifadə olunub.
Rəsmi səviyyədə Bakı bəyan edib ki, dinc əhalinin hədəfə alınması qəbuledilməzdir və BMT qətnamələri əsasında Fələstin probleminin iki-dövlət həlli dəstəklənir. Belə bir situasiyada Azərbaycanın İsraillə rəsmi ittifaq formatına qoşulması (üstəlik buna ABŞ təkan verirsə) həm daxildə, həm də İslam dünyasında mənfi qarşılana bilər.
Şahinoğlunun fikrincə, “Bakı haqlı olaraq ehtiyat edir ki, Fələstin torpaqlarının statusu ilə bağlı ədalətli həll olmadan və Qəzzadakı humanitar fəlakət bitmədən atılacaq addım “yanlış anlaşılaraq” Azərbaycanın imicinə zərər vura bilər”.
Bundan əlavə, Azərbaycan rəhbərliyi uzun illərdir ki, islam həmrəyliyi mövzusunda prinsipial mövqe tutub (Xocalı soyqırımı ilə bağlı İƏT-dən dəstək aldığı üçün də Fələstin mövzusunda həssas davranır). Deməli, Bakı üçün Fələstin problemi hələ h’llini tapmadan İsraillə yeni çoxtərəfli sazişə imza atmaq prinsipial çətinlik yaradır.
İran amili
Şahinoğlunun açıqlamasında birbaşa İranın adı çəkilməsə də, konteksdən aydın olur ki, Azərbaycanın qərarına təsir edən əsas geosiyasi faktor İranla münasibətlərdir.
Azərbaycan İran İslam Respublikası ilə 700 km-dən artıq sərhədi bölüşür, tarixi-mədəni əlaqələrə malikdir. Son illərdə iki ölkə arasında gərginlik yaşansa da (xüsusən 2021-2022-ci illərdə), rəsmi Bakı Tehranla açıq qarşıdurmadan çəkinməyə çalışır. Halbuki, “İbrahim razılaşmaları”nın mahiyyət etibarilə anti-İran xarakterli koalisiyaya çevrilməsi ehtimalı var. ABŞ və İsrailin bu razılaşmalar çərçivəsində əsas niyyətlərindən biri İranı regionda təcrid etmək olduğu qeyd edilib.
Belə olan halda, Azərbaycanın bu prosesə qatılması İran tərəfindən mənfi qarşılanacaq. Artıq indi belə, İran mediası və rəsmiləri Azərbaycanın İsrail ilə yaxınlaşmasını kəskin tənqid edir, onu “sionist rejimlə əməkdaşlıq”da günahlandırır.
Əgər Azərbaycan rəsmi olaraq “İbrahim razılaşmaları”na imza atsa, Tehran Bakı ilə əlaqələrini daha da gərginləşdirə və hətta sərt addımlar ata bilər.
Deməli, İranla həssas qonşuluğu Azərbaycanın qərarında çəkindirici faktordur. Şahinoğlu da qeyd edir ki, Vaşinqton Bakını razı salmağa çalışsa da, “yalnız Amerika istəyir deyə Azərbaycanın qoşulması” doğru deyil, çünki bu addımın “itkiləri qazancından çox ola bilər”. Burada nəzərdə tutulan “itki” məhz İranla münasibətlərin kəskin pisləşməsi, təhlükəsizlik risklərinin artmasıdır.
Mərkəzi Asiya və Türk dünyası konteksti
Elxan Şahinoğlu Azərbaycanın tək olmadığını, Qazaxıstan kimi eyni vəziyyətdə olan ölkələrin də hələ gözləmə mövqeyi tutduğunu xatırladır.
“Astana da “İbrahim razılaşmaları” məsələsində gözləmə mövqeyindədir” – deyə o qeyd edir.
Yəni İsraillə yaxşı əlaqələri olan digər türk və müsəlman dövlətləri də (Qazaxıstan, Özbəkistan və b.) hələlik bu təşəbbüsə ehtiyatla yanaşırlar. Halbuki, Vaşinqton eyni təzyiqi onlara da edir. Belə ki, ABŞ administrasiyası Orta Asiya respublikalarını da bu koalisiyaya qatmaq istəyir.
Məqsəd həm İran ətrafında halqanı genişləndirmək, həm də Rusiya-Çin təsirinə qarşı bu ölkələri öz orbitində saxlamaqdır.
Amma nə Astana, nə də Bakı hələlik tələsmir. Bu da ondan xəbər verir ki, Türk dövlətləri ortaq mövqe tuturlar. Azərbaycan Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvü kimi öz geostrateji çəkisini dəyərləndirir və təkbaşına addım atmaq istəmir. Əksinə, Bakı Mərkəzi Asiya ilə əlaqələrini gücləndirib onları öz körpüsü kimi görür; əgər haradasa qərar veriləcəksə, bu da ortaq şəkildə verilə bilər.
İsrailin öz mövqeyi
İsrail tərəfi də Azərbaycanın bu razılaşmaya qoşulmasında xüsusi təkid göstərmir.
Elxan Şahinoğlu bildirir ki, “Təl-Əviv ilk növbədə ərəb ölkələrinin qoşulmasını istəyir, Azərbaycanın qoşulmasıyla bağlı xüsusi istəyi yoxdur”.
Bu, İsrail rəsmilərinin açıqlamalarından da sezilir. Məsələn, İsrailin Azərbaycandakı sabiq səfiri bir müsahibəsində deyib ki,
Azərbaycan İsraillə strateji tərəfdaşdır və bunun üçün mütləq hansısa çoxtərəfli sənədə qoşulmağa ehtiyac yoxdur.
Azərbaycan onsuz da İsraillə dostdur; ona görə də İsrail Azərbaycanın xüsusi bəyannamə imzalayıb riskli vəziyyətə düşməsini tələb etmir. Bilateral (ikitərəfli) əməkdaşlıq formatı həm Bakı, həm də Təl-Əviv üçün kifayət qədər səmərəlidir və bunu hər iki tərəf dəyərləndirir.
Şahinoğlu da məhz bunu vurğulayır: “Azərbaycan-İsrail tərəfdaşlığının ikitərəfli əsasda davam etməsi həm Bakı, həm də Təl-Əviv üçün yetərlidir”. Başqa sözlə, rəsmi Bakı “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmasa belə, İsraillə mövcud münasibətlərin səviyyəsi yetərincə yüksəkdir və əlavə beynəlxalq çərçivəyə ehtiyac görmür.
Şahinoğlunun təhlilindən belə anlaşılır ki, Azərbaycanın qapını tam bağlamaması da mümkündür. Yəni şərait dəyişərsə, Bakı bu məsələni yenidən nəzərdən keçirə bilər. Məsələn, əgər İsrail-Fələstin sülh prosesində ciddi irəliləyiş olarsa və ya Türkiyə kimi vacib müttəfiqlər öz mövqelərini dəyişərsə (Bakının bununla bağlı vasitəçi rolunda çıxış etdiyi görünür və Tel-Əviv və Ankara arasında barışıq əldə etməyə çalışır), həmin vaxt Azərbaycan üçün də risklər azalacaq.
Hələlik isə “gözləmə mövqeyi” ən optimal variant kimi görünür. Azərbaycan rəhbərliyi həm Vaşinqtona, həm Təl-Əvivə dostluq mesajları verir, lakin eyni zamanda bölgədəki həssas tarazlıqları qoruyur. Bu siyasət vasitəsilə Bakı həm İsraillə strateji əlaqələrini davam etdirir, həm də İslam dünyasının bir parçası kimi nüfuzunu saxlayır.
Azərbaycanın “İbrahim razılaşmaları”na qoşulması
