Rusiya-Azərbaycan əlaqələrində yeni gərginlik: Şıxlinski ailəsinin mübadiləsi və "Crocus City Hall" terror aktının məhkəməsi
Rusiya-Azərbaycan əlaqələrində yeni gərginlik
Son aylarda Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlərdəki gərginliyin fonunda iki mühüm hadisə – Ural azərbaycanlıları diaspor rəhbəri Şahin Şıxlinski və onun oğlu Mütəllibin həbsi və mümkün məhbus mübadiləsi məsələsi, eləcə də 2024-cü ildə Moskvada baş vermiş “Crocus City Hall” terror aktı üzrə gedən məhkəmə xüsusi diqqət çəkir.
Ural diaspor rəhbərinin həbsi və mümkün mübadilə senarisi
İyunun sonlarında Yekaterinburqda Rusiya hüquq-mühafizə orqanları azərbaycanlı icmasına qarşı genişmiqyaslı reyd keçirdi. Nəticədə onlarla azərbaycanlı saxlanıldı və hətta iki qardaş – Ziyəddin və Hüseyn Səfərov işgəncə izləri ilə müəmmalı şəkildə öldü.
Bakı iddia edir ki, bu şəxslər Rusiya polisi tərəfindən “xüsusi amansızlıqla” döyülərək qətlə yetirilib. Bu insident 2024-cü ilin dekabrında Rusiyanın Azərbaycan Hava Yollarına (AZAL) aid sərnişin təyyarəsini vurmasıyla yaranmış gərgin mühitdə “son damla” rolunu oynadı.
Həmin təyyarə qəzasında 38 nəfər həlak olmuş, Bakı Moskvanı günahlandırmış və Rusiya tərəfinin məsul şəxsləri cəzalandırmasını tələb etmişdi. Rəsmi Moskvanın işi ləngitməsi Azərbaycanda narazılıq doğurmuşdu.
Qarşılıqlı addımlar
Yekaterinburqdakı hadisədən dərhal sonra Azərbaycan tərəfi Rusiyaya kəskin etiraz notası göndərdi. Rusiya ilə bağlı mədəni tədbirləri ləğv etdi və ölkədə yaşayan bəzi rusiyalıları həbs etdi.
Məlum oldu ki, Azərbaycanda bir qrup Rusiya vətəndaşı, o cümlədən rusiyalı jurnalistlər (casusluqda ittiham olunaraq) və İT mütəxəssisləri, turistlər daxil bir neçə şəxs saxlanılıb. Həbs edilən rusların fotoları yayıldı; onların döyüldüyü açıq görünürdü.
Bu görüntülərdən sonra bəzi rus bloqqerlər Bakıya qarşı “insanlığa sığmayan təhqir şousu” təşkil olunduğunu iddia etdilər. Ardınca, Rusiya da öz ərazisində yaşayan azərbaycanlılara qarşı təzyiqi artırdı. Xüsusilə Ural regionundakı “Azərbaycan-Ural” diaspor təşkilatının sədri Şahin Şıxlinski və onun oğlu Mütəllib Şıxlinski xüsusi təhqiqat çərçivəsində saxlanıldı.
Rusiya KİV-lərinin məlumatına görə atanın həbsi 20 il əvvəl baş vermiş bir qətl işinin yenidən araşdırılması ilə əlaqələndirilsə də, hadisələrin gedişi onun son gərginliyə cavab olaraq hədəfə alındığını göstərirdi. Şıxlinski ilk dəfə iyulun 1-də saxlanıldı, lakin şahid qismində dindirildikdən sonra sərbəst buraxıldı. Oğlu Mütəllib iyul ortalarında həbs olunduqda atasına yenidən axtarış elan edildi.
Şahin Şıxlinskinin bir müddət Moskvadakı Azərbaycan səfirliyində gizləndiyi deyildi. O, avqustun əvvəlində səfirlikdən çıxarkən Rusiya polisi tərəfindən saxlanılaraq Yekaterinburqa aparıldı. Ona qarşı vəzifəli şəxsə qarşı zor tətbiq etmə maddəsi ilə cinayət işi açıldığı bildirilir.
İddia olunur ki, iyul reydi zamanı Mütəllib maşınını polis əməkdaşının üstünə sürüb, atasını həbsdən xilas etməyə çalışarkən həmin polisi yıxaraq xəsarət yetirib. Mütəllib Şıxlinski bu hadisənin təsadüfən baş verdiyini, peşman olduğunu söyləyib.
Mümkün mübadilə barədə iddialar
Belə bir şəraitdə Rusiya və Azərbaycan bir-birinin vətəndaşlarını “girov” götürmüş kimi görünür. Hər iki tərəf ritorikanı kəskinləşdirsə də, rəsmi dairələr həm açıq qarşıdurmadan qaçmağa, həm də öz ictimaiyyətlərini sakitləşdirməyə çalışır.
Kremlin mövqeyi mediada mümkün qədər bu mövzuya qarışmamaq, “vaxt qazanmaq və gərginliyi söndürmək” kimi təsvir edilir. Məlumata görə Rusiya rəhbərliyi Türkiyə və digər qeyri-rəsmi kanallar vasitəsilə Bakı ilə təmaslara başlayıb, problemi danışıqlar yolu ilə həll etməyə çalışır. Bu kontekstdə bəzi Rusiya mənbələri, xüsusilə “Незыгарь” adlı məşhur Telegram-kanalı iddia edir ki, Moskva Şıxlinski ailəsini Azərbaycanda saxlanılan ruslarla dəyişdirmək variantını nəzərdən keçirir.
Bildirilir ki, artıq Rusiyanın regionlarında saxlanılan bir çox azərbaycanlı icma lideri (Şıxlinski də daxil) sərbəst buraxılıb və Azərbaycanın həbs etdiyi rusiyalıların geri qaytarılması üçün iş aparılır. Rəsmi açıqlamalara görə Moskvanın məqsədi həmin Rusiya vətəndaşlarının “öz iradələri ilə istəməsələr də” ölkəyə qaytarılmasına nail olmaqdır.
Bu məlumatlar dolayısıyla tərəflərin sakitcə qarşılıqlı güzəştə getməyə çalışdığına işarə hesab edilir. Şahin və Mütəllib Şıxlinski ilk dəfə saxlanılandan dərhal sonra sərbəst buraxılmış, az sonra yenidən təqib olunsa da, bildirilir ki, bu, Rusiya daxilində gedən istintaq prosesinin tələbi olub. Digər tərəfdən, Bakı da saxladığı rusiyalılardan bəzilərini tezliklə azad edib və ya ölkədən deportasiya edib.
Məsələn, iyulun əvvəlində saxlanılan bir neçə rusiyalı jurnalistin qısa müddət sonra öz vətənlərinə göndərildiyi barədə məlumatlar var. Beləliklə, qarşılıqlı sərt tədbirlərin müəyyən dərəcədə yumşaldılması müşahidə olunur ki, bu da informal mübadilə anlaşmasının işə düşdüyünə işarədir.
Hüquqi mexanizmlər
Dövlətlər arasında rəsmi olaraq “məhbus mübadiləsi” adlandırılan proses adətən müharibə və ya ciddi diplomatik böhran hallarında həyata keçirilir. Rusiya və Azərbaycan rəsmi olaraq müharibə vəziyyətində olmasalar da, hazırkı situasiya müəyyən mənada “krizis” hesab edilə bilər.
Hüquqi baxımdan belə mübadiləni rəsmiləşdirmək çətindir, çünki tərəflər öz vətəndaşlarını cinayət ittihamları ilə saxlayırlar. Lakin praktiki mexanizmlər mövcuddur: əfv, ekstradisiya və ya deportasiya.
Məsələn, Moskva Şıxlinski ailəsinə qarşı ittihamları yüngülləşdirib onları Azərbaycana deportasiya edə bilər. Bu, “arzuolunmaz şəxs” elan etmə formasında ola bilər. Bakı isə öz növbəsində saxladığı rusiyalıları ölkədən çıxarıb Rusiyaya təhvil verə bilər. Hər iki tərəf bunu “humanizm prinsipi” və ya “başqa ölkədə cəzaçəkmənin davam etməsi” kimi təqdim edə bilər.
Məsələn, 2012-ci ildə Ramil Səfərov hadisəsi buna bənzər bir nümunədir. Ağır cinayətə görə Macarıstanda ömürlük həbslə cəzalandırılan Azərbaycan zabiti Ramil Səfərov cəzasını çəkmək üçün Azərbaycana ekstradisiya edildi, lakin gətirilən kimi Azərbaycan prezidenti tərəfindən əfv olundu. Bu addım Macarıstanla Ermənistan arasında diplomatik qalmaqala səbəb olsa da, göstərdi ki, milli maraqlar naminə məhkumların “öz ölkəsinə qaytarılması” mümkündür.
Başqa bir nümunə Aleksandr Lapşinin işidir. Rusiya-İsrail bloqeri Lapşin 2017-ci ildə Belarusda həbs edilib Bakıya təhvil verildi. O, üç il azadlıqdan məhrum edilsə də, sonradan Azərbaycan prezidenti onu da əfv etdi.
Hər iki halda formal olaraq ekstradisiya mexanizmi işlədi, ancaq siyasi qərarlarla nəticə dəyişdirildi. Deməli, Şıxlinski ailəsi və rusiyalılar barədə də bənzər model tətbiq oluna bilər.
Əgər tərəflər anlaşsa, Rusiya Şıxlinskiləri Azərbaycana təhvil verib orada istintaqına davam edilməsi variantını irəli sürə, Azərbaycan isə saxladığı rusiyalıları ölkədən çıxara bilər. Hər iki ölkənin qanunvericiliyi belə hallarda prezidentin əfv sərəncamı imzalamaq səlahiyyətini tanıyır.
Diplomatik aspektlər
Şıxlinski məsələsi iki ölkə arasında ciddi etimadsızlıq mühitinin yarandığını göstərir.
Rusiya ictimai rəyini formalaşdıran bəzi kəslər iddia edir ki, Bakı məqsədli şəkildə Rusiya vətəndaşlarını “girov” götürüb Moskvanı nüfuzdan salmağa çalışır. Azərbaycan ictimaiyyətində isə Rusiyanın illərlə “strateji tərəfdaş” deyə təqdim edilməsinə baxmayaraq azərbaycanlılara qarşı zor tətbiq etməsi ciddi anti-Rusiya ovqatını gücləndirib.
Bu vəziyyətdə iki ölkə rəhbərliyi ritorikanı nəzarətdə saxlamağa çalışır. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi mövzunu ictimai müstəviyə çıxarmamağa üstünlük verdi. Kremlin rəsmiləri açıq bəyanatlardan yayınaraq “araşdırırıq” deməklə kifayətləndilər. Azərbaycanın rəsmi xətti isə Rusiyanın daxili işinə qarışmamağı təkid etməklə yanaşı, öz vətəndaşlarının hüquqlarını müdafiə etmək oldu.
Bu fonda Türkiyə kimi tərəfdaşların vasitəçilik cəhdləri də hiss olunur. Məlumatlara görə Ankara Moskva və Bakını sakitləşdirməyə, yeni insidentlərin qarşısını almağa çalışıb. Mübadilə senarisi reallaşarsa, bu, iki ölkənin kompromisə meylli olduğunu göstərəcək.
Keçmişdə də Bakı ilə Moskva arasında müxtəlif səviyyələrdə “anlaşmalar” olub. Məsələn, 2016-cı ildə Rusiya həbsdə olan bir qrup azərbaycanlı iş adamını gizli razılıq əsasında Azərbaycana təhvil verdiyi, əvəzində Bakıdan da müəyyən jestlər gördüyü qeyri-rəsmi səviyyədə danışılırdı.
Hərçənd, rəsmi təsdiq yoxdur, lakin indiki vəziyyətdə da kulis arxasında bənzər diplomatik sövdələşmənin getdiyi deyilir. Nəticədə hazırki məlumata görə Şahin Şıxlinski yenidən azadlığa buraxılmasa da, barəsindəki istintaq “sakit rejimə” keçirilib, eyni zamanda Azərbaycanda saxlanılan rusiyalıların da çoxu artıq geri qayıdıb.
Bu balanslı yumşalma hər iki ölkənin açıq üzr istəmədən, qarşılıqlı güzəştə getdiyini göstərir. Ekspertlər qeyd edir ki, Moskva da, Bakı da hazırda Ukrayna məsələsi fonunda yeni cəbhə açmaq istəmirlər, ona görə də insidentin böyüməsini əngəlləmək üçün “səssiz diplomatiya” seçilib.
“Crocus City Hall” terror aktının məhkəməsi və Ağalarovlar
22 mart 2024-cü ildə Moskvaətrafı Krasnoqorsk şəhərində yerləşən məşhur “Crocus City Hall” konsert zalı terror hücumuna məruz qaldı. Dörd silahlı şəxs konsert başlamasına az qalmış zala hücum edərək avtomat silahlarla izdihama atəş açdı, insanların üzərinə bıçaqla hücum etdi və partlayıcı qurğular ataraq binanı yandırdı.
Bu hücum zamanı 145 nəfər həlak oldu, 550-dən çox insan yaralandı. Rəsmi məlumatlara görə qurbanların təxminən yarısı güllə yarasından deyil, yanğın nəticəsində tüstü və zəhərli qazdan boğularaq ölüb.
Baş verənlər 2004-cü ildəki Beslan faciəsindən sonra Rusiyada ən çox tələfatla nəticələnən terror aktı kimi qeydə alınıb.
Hadisənin necə baş verməsi ilə bağlı ilkin araşdırmada məlum olub ki, konsert zalında təhlükəsizlik qaydalarının icrası çox zəif imiş. Məhz bu amil itkilərin sayını artırıb.
Zərərçəkənlərin və qurban ailələrinin vəkili İqor Trunov bildirib ki, hadisə gecəsi zaldakı pərdə əslində odadavamlı olmalı olduğu halda saniyələr içində alovlanıb, bir çox təxliyə qapıları bağlı qalıb, tüstüboğucu havalandırma sistemi isə işləməyib. Bunun nəticəsində insanlar çıxış yolu tapa bilməyib və yanğında tələfat artıb. Yəni terrorçuların atdığı yandırıcı bombaların fəsadlarını minimuma endirə biləcək mühüm sistemlər ya işləməyib, ya da ümumiyyətlə mövcud olmayıb.
Hücumdan dərhal sonra dövlət orqanları terrorçuları zərərsizləşdirib və 12 şübhəli şəxs həbs edilib. Terror təşkilatı kimi tanınan İŞİD-in Xorasan qolu hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürüb.
Rusiya hakimiyyəti isə cəhd etdi ki, hücumun arxasında Ukrayna xüsusi xidmətlərinin dayandığını iddia etsin. Prezident Vladimir Putin bunu “barbarcasına törədilmiş, Ukraynanın maraqlarına xidmət edən terror aktı” adlandırdı, lakin Qərb dövlətləri bu iddianı “əsassız dezinformasiya” kimi rədd etdilər.
Hadisədən bir neçə həftə əvvəl ABŞ kəşfiyyatı Moskvanı belə bir terror təhlükəsi barədə xəbərdar etdiyini də açıqladı, ancaq Rusiya tərəfi bu xəbərdarlığa ciddi yanaşmamışdı.
Məhkəmə prosesi və Ağalarovların adı
Bu terror aktından təxminən ilyarım sonra, 2025-ci ilin avqustunda Moskva hərbi məhkəməsində cinayət işi üzrə proses başlayıb. 19 nəfər təqsirləndirilən şəxs – hücumda bilavasitə iştirak etmiş dörd silahlı şəxs və onlara yardımda ittiham olunan daha 15 nəfər məhkəmə qarşısına çıxarılıb.
Təqsirləndirilənlərin hamısı Tacikistan əsillidir və Rusiyada əmək miqrantı kimi yaşayıblar. Prosesin ilk günündə dörd əsas təqsirləndirilən şəxs öz günahlarını etiraf etdiklərini bildirdi (onlardan üçü tam, biri qismən).
Lakin insan haqları fəalları və müstəqil müşahidəçilər bu etirafların etibarlılığına şübhə ilə yanaşırlar. Çünki həmin şəxslərin həbs olunduqdan dərhal sonra döyüldükləri, işgəncə gördükləri açıq-aydın görünürdü. Hətta internetdə yayılan bir videoda əsir düşmüş terrorçulardan birinin qulağının kəsilərək özünə yedirildiyini əks etdirən görüntülər yer almışdı.
Müdafiə tərəfi məhkəmənin qapalı keçirilməsinə etiraz etsə də, prokurorluğun təqdimatı ilə prosesin əhəmiyyətli hissəsi qapalı rejimdə aparılır. Dəlillərin müzakirəsi media və ictimaiyyət üçün qapalıdır.
Rusiya müxalif siyasətçilərindən Gennadi Qudkov açıq şəkildə bildirib ki, “bu məhkəmə sanki real istintaqın aparılmadığını ört-basdır etmək üçündür”. Yəni hökumət əsl günahkarları və əsas nöqsanları araşdırmaq əvəzinə, artıq həbsdə olan bu şəxsləri “günah keçisi” etmək niyyətindədir.
Həqiqətən də hücumun bu miqyasda uğurlu alınması ölkənin təhlükəsizlik sistemində ciddi boşluqların olmasını göstərirdi. Məsələn, Qərb kəşfiyyatının öncədən xəbərdarlıq etməsinə baxmayaraq Rusiya rəsmiləri buna laqeyd yanaşmış, hətta Putin cəmi üç gün əvvəl “bizi qorxutmaq üçün deyilən uydurmalardır” deyə reaksiya vermişdi.
Müstəqil mediada yayılan rəylərə görə Ukraynada müharibə aparan Rusiya xüsusi xidmət orqanları daxili təhlükəsizliyə lazımi diqqət ayırmadığı üçün belə bir faciə mümkün olub.
Məhkəmənin gedişində diqqəti çəkən cəhətlərdən biri də “Crocus City Hall”un sahiblərinin, məşhur Ağalarovlar ailəsinin məsuliyyətə cəlb edilməsi məsələsinin gündəmə gəlməsidir.
“Crocus City Hall” və eyni adlı ticarət-əyləncə mərkəzi, həmçinin ətrafdakı digər kommersiya obyektləri “Crocus Group” şirkətinə məxsusdur. Bu holdinqin sahibi tanınmış biznesmen Araz Ağalarov və oğlu Emin Ağalarovdur. Araz Ağalarov Moskva bölgəsində bir çox tikinti və ticarət layihələri ilə məşhurdur, özü də əslən azərbaycanlıdır. Oğlu Emin isə müğənni olmaqla yanaşı atasının biznesində mühüm rol alır.
Emin Ağalarovun 2006-2015-ci illərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin qızı Leyla Əliyeva ilə evli olması sayəsində Ağalarovlar ailəsi Əliyev ailəsi ilə qohumluq əlaqəsi qurub. Bu əlaqə və ümumən Araz Ağalarovun Azərbaycanla yaxın münasibətləri onun hər iki ölkədə tanınmasına gətirib çıxarıb. Emin Ağalarov hətta “Azərbaycanın Xalq artisti” fəxri adına layiq görülüb.
Hadisədən dərhal sonra “Crocus City Hall” rəhbərliyi baş verənlərin təfərrüatına dair açıqlama yayıb. Araz Ağalarov bildirib ki, “konsert zalındakı yanğın təhlükəsizliyi sistemi normaya uyğun işləyirdi, lakin ağır silahlı terrorçuların hücumu qarşısında heyət aciz qalıb”. O, yanğın zamanı “işçilərin çoxunun qəhrəmancasına tamaşaçıların təxliyyəsinə çalışdığını”, lakin silahlı şəxslərin qarşısını almağın onların səlahiyyətində olmadığını vurğulayıb.
Bununla belə, çox keçmədən xəsarət alanların ailələri “Crocus Group” əleyhinə məhkəməyə müraciət ediblər. Aprel ayında vəkil Trunovun vasitəsilə bir qrup zərərçəkmiş “Crocus City Hall”un sahiblərini yanğın təhlükəsizliyinə laqeyd yanaşmaqda ittiham edərək mülki iddia qaldırıb. Həmin iddiada yuxarıda sadalanan nöqsanlar, qapıların kilidli olması, tüstü çıxarma sisteminin işləməməsi və s. əsas dəlil kimi göstərilib.
“RIA Novosti” agentliyinin xəbərinə görə artıq onlarca zərərçəkmiş Ağalarovlar ailəsindən təzminat tələb edən iddialar qaldırıb.
İlkin dövrdə Rusiya hakimiyyəti bu məsələdə ehtiyatlı davranırdısa da, məhkəmə başlayana yaxın pro-Kreml media orqanları və Telegram-kanalları tonu kəskinləşdirdi.
Avqustun 5-də məhkəmə iclaslarından birinin ardınca bir neçə KİV xəbər yayıb ki, “Crocus City Hall” rəhbərliyi barəsində cinayət işi açılması gözlənilir. Xüsusilə, hakimiyyətə yaxınlığı ilə tanınan Vitali Borodin (Federal Təhlükəsizlik və Korrupsiya ilə Mübarizə Layihəsinin rəhbəri) açıq şəkildə tələb edir ki, “Ağalarovlardan “Crocus” alınsın”. Onun sözlərinə görə Araz və Emin Ağalarov ölkəni tərk edərək banklara külli miqdarda borc qoyub qaçıblar.
Borodin iddia edir ki, Ağalarovlar Rusiya banklarından böyük kreditlər alıb həm Moskva ətrafında obyektlər tikib, həm də bu pulların mühüm hissəsi ilə Azərbaycanda özlərinə nəhəng layihələr inşa ediblər.
Doğrudan da, son illərdə Ağalarovlar Bakı yaxınlığında, Xəzər dənizinin sahilində dəbdəbəli istirahət mərkəzi, “Sea Breeze” kurortunu qurub, burada hər il beynəlxalq konsert festivalları keçirirlər.
Borodin iddia edir ki, terror hadisəsindən sonra Emin Ağalarov “tamamilə borc içində olduqlarını” deyib şikayətlənirdi, amma eyni vaxtda Bakıda Rusiyadan çıxan vəsait hesabına tikinti aparırdı. Onun gəldiyi nəticə belədir: “Ağalarovlar xilas olmaq üçün artıq xizəklərini sürtüb hazırlamışdılar, Rusiyada kredit yığıb qaçdılar. Yəqin tezliklə görəcəyik ki, “Crocus” onların əlindən alınacaq”.
Ağalarovların ölkədən çıxması
Doğrudan da, məhkəmə prosesi başlamazdan az əvvəl xəbərlər yayıldı ki, Araz Ağalarov Rusiyanı tərk edib Bakıya uçub. Onun oğlu Emin də eyni vaxtlarda öz “Instagram” səhifəsində Bakıda, “Sea Breeze” istirahət mərkəzində çəkilmiş fotolar paylaşıb. Yəni hər iki ailə üzvü hazırda Azərbaycandadır. Rusiyadakı məhkəmə iclaslarına onların qatılıb-qatılmayacağı məlum deyil.
Hal-hazırda onlara qarşı rəsmi ittiham yoxdur; lakin istintaq orqanlarının “səhlənkarlıq” maddəsi üzrə material topladığı bildirilir. Belə bir situasiyada, Ağalarovlar ailəsi faktiki olaraq Rusiya ədalət mühakiməsindən kənarda, Azərbaycan ərazisində sığınacaq tapmış olur. Araz Ağalarov Rusiya vətəndaşı olsa belə, Azərbaycan onu rəsmi ekstradisiya etməyə borclu deyil, xüsusən də hələ hökm yoxdursa.
Digər tərəfdən, Rusiya hökuməti bəlkə də buna getməyəcək. Ekspertlər hesab edir ki, ən azından İlham Əliyevin kürəkəni olmuş, nəvələrinin atası olan bir şəxsi hədəf almaq Moskva tərəfindən Bakı ilə münasibətləri daha ciddi zədələyə biləcək addım ola bilər.
Bunun Kremlin qarşısında çətin bir seçim qoyacağı gözlənilir: ya daxili ictimai rəyə hesablanıb biznesmenləri cəzalandırmaq xəttini seçmək, ya da strateji tərəfdaş Azərbaycanla yeni münaqişədən yayınmaq üçün bu məsələni qapalı saxlamaq.
Rusiya-Azərbaycan əlaqələrində yeni gərginlik
