Zəngəzur dəhlizi yenidən gündəmdə: ABŞ planı və Azərbaycan - Rusiya münasibətlərindəki gərginliyin mümkün səbəbləri
Yekaterinburq hadisələri və Zəngəzur dəhlizi
Yekaterinburqda azərbaycanlı vətəndaşlarının hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən saxlanılması, onlara işgəncələrin tətbiq edilməsi və nəticədə ölüm halları Azərbaycanın Rusiyaya qarşı sərt mövqe sərgiləməsinə səbəb oldu.
Bu hadisələr Azərbaycan hökumətinin Rusiya ilə münasibətlərində yeni bir mərhələnin başlanğıcı kimi qiymətləndirilir. Rusiyanın Azərbaycandakı mədəniyyət tədbirlərini ləğv etməsi və “Sputnik-Azərbaycan” ofisinə reydlər, bu gərginliyi daha da kəskinləşdirən digər addımlardır.
Bu gərginliklər fonunda isə bir digər mühüm məsələ də yenidən gündəmə gəlir, Zəngəzur dəhlizinin açılması. Bu məsələ Rusiya tərəfindən də uzun müddətdir ki, izlənilənilir.
Lakin indi, ABŞ tərəfindən təklif edilən planın, Zəngəzur dəhlizinin ABŞ şirkəti tərəfindən idarə edilməsi, yenidən gündəmə gəlməsi məsələni tamamilə başqa bir müstəviyə daşıyır və bu, Azərbaycanın və Rusiyanın artıq gərgin olan münasibətlərindəki əsas amil ola bilər.
Bu məqalədə, Yekaterinburq hadisələrini, Azərbaycan – Rusiya münasibətlərindəki son inkişafları və Zəngəzur dəhlizinin ətrafında baş verən yenilikləri bir araya gətirərək, bu məsələlərin bir-biri ilə necə əlaqəli olduğunu təhlil edəcəyik.
Nə üçün Zəngəzur dəhlizinin yenidən gündəmə gəlməsi bu qədər önəmlidir və Azərbaycan – Rusiya arasındakı gərginliyin artmasında hansı rol oynaya bilər? Bu suallara cavab tapmağa çalışacağıq.
Dəhliz nədir və niyə bu qədər əhəmiyyətlidir?
Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın əsas ərazisini Naxçıvanla birləşdirməli olan və Ermənistanın Sünik vilayətindən keçən potensial nəqliyyat marşrutudur.
Bu, Azərbaycanın daxili əlaqələrini gücləndirir və eyni zamanda Türkiyə ilə birbaşa quru əlaqəsi yaradaraq Türk dövlətləri arasında iqtisadi və siyasi inteqrasiyanı dərinləşdirir.
Dəhliz Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutunun bir hissəsi kimi Avropa ilə Asiya arasında ticarət və nəqliyyat axınını asanlaşdırır. Xüsusilə, Orta Asiya, Xəzər regionu və Türkiyə üzərindən Avropaya yük daşımalarını sürətləndirir, bu da regionun tranzit potensialını artırır.
Zəngəzur dəhlizi təkcə nəqliyyat yolları ilə məhdudlaşmır, həm də enerji xətləri, rabitə şəbəkələri və digər infrastruktur layihələri üçün əlverişli zəmin yaradır. Bu, regionun enerji təhlükəsizliyinə və iqtisadi inkişafına töhfə verir. Eyni zamanda, Rusiya, İran və digər regional güclərin maraqları ilə kəsişən bir nöqtədə yerləşir, bu da onun strateji əhəmiyyətini artırır.
2020-ci ilin 10 noyabr razılaşmasında bu dəhlizin açılmasının nəzərdə tutulduğu deyilsə də, onun statusu və kim tərəfindən idarə olunacağı məsələsi indiyədək mübahisəlidir.
Azərbaycan tərəfi bu dəhlizin gömrük və təhlükəsizlik nəzarətindən azad şəkildə, “Azərbaycanın bir hissəsindən digərinə maneəsiz keçid” formatında işləməsini tələb edirdi. Hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının (YAP) deputatı Elman Nəsirov “JAMnews”a verdiyi açıqlamada bildirirdi ki, Azərbaycan üçün “Zəngəzur dəhlizində Ermənistan polisi və ya təhlükəsizlik qüvvələrinin iştirakı qəbuledilməzdir” və “təhlükəsizlik Rusiya tərəfindən təmin edilməlidir”.
Ermənistanın 2024-2025-ci illər üzrə təklifi: “Gömrüklə, amma idarəli”
2024-cü ilin oktyabrında baş nazir Nikol Paşinyan və prezident İlham Əliyev arasında Kazanda keçirilən görüşdən sonra Ermənistan hökuməti dəhlizlə bağlı öz konseptual təkliflərini təqdim edib. Bu təkliflər “Yerevan Dialoqu” beynəlxalq konfransı zamanı ictimaiyyətə açıqlanıb.
Ermənistanın Dövlət Gəlirləri Komitəsinin sədri Eduard Akopyan bildirib ki:
“Əgər Yerevan və Bakı kommunikasiyaların açılması ilə bağlı razılığa gəlsələr, Azərbaycan yükləri Ermənistan ərazisindən keçərkən gömrük nəzarətindən keçəcək”.
Bu sistem Ermənistanın digər sərhədlərində, Gürcüstan və İranla, tətbiq edilən risklərin qiymətləndirilməsi modeli əsasında qurulacağı planlaşdırılırdı. Yüklər “yaşıl”, “sarı” və “qırmızı” marşrutlarla ayrılacaq və bəyanata əsasən avtomatik keçid sistemləri işə salınacaqdı.
Paşinyan bu təklifi “Sülh Kəsişməsi” adlandırır və bildirirdi ki, bu layihə “Şərq-Qərb və Şimal-Cənub tədarük zəncirlərinin birləşməsi” baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
ABŞ planı haradan gəldi və nəyi dəyişir?
“CaucasusWarReport” adlı nüfuzlu X (Twitter) səhifəsi ABŞ-nin Zəngəzur dəhlizi üzrə plan hazırladığını yazıb. Bu planın Tramp administrasiyası dövründə formalaşdığı və məqsədinin Bakıya təhlükəsizlik zəmanəti verməklə, Ermənistanın suverenliyini qorumaq olduğu qeyd edilib.
Əslində isə plan Bayden administrasiyası dövründə ərsəyə gəlib və iddialara görə, bu plan Rusiyanı tamamilə prosesdən kənarda saxlayır və dəhlizin idarəsi ABŞ mənşəli kommersiya-logistik şirkətinə həvalə olunur.
“Carnegie Endowment for International Peace”in analitiki Olesya Vardanyana istinadla “civilnet.am“də dərc edilən məqalədə yazılır ki, bu model daha əvvəl Gürcüstanın separat bölgələrində tətbiq edilən beynəlxalq nəzarət mexanizmlərinə əsaslanır. Vardanyana görə, bu model həm Bakının “qarant” tələblərinə cavab verir, həm də Ermənistan üçün qəbuledilən sayılır.
Ermənistan mövqeyi: nə təkzib, nə təsdiq
Bu planla bağlı Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi rəsmi təkzib yaymayıb. Nazirliyin sözçüsü Ani Badalyan bildirib ki, “beynəlxalq tərəfdaşlarla müzakirələr davam edir” və bu tip ideyalar mütəmadi təklif olunur. Bu isə planın gündəmdə olduğunu və nəzərdən keçirildiyini göstərir.
Niyə indi və niyə yenidən?
Bu plan 2023-cü ildə yayıldıqdan sonra reallaşmadı. Səbəblərdən biri kimi ABŞ-dəki Bayden administrasiyasının Azərbaycanla əlaqələrinin pozulmuş olması və planın siyasi dəstək qazanmaması göstərilə bilər. Lakin 2024-cü il seçkilərində Donald Trampın prezidentliyə qayıdışından sonra bu plan yenidən gündəmə gəlib.
Hazırkı kontekstdə isə Azərbaycan və Rusiya arasında əlaqələrin gərginləşməsi fonunda bu planın aktivləşdirilməsi diqqət çəkir.
Azərbaycan – Rusiya münasibətlərində nə baş verir?
2025-ci ilin iyun-iyul aylarında Azərbaycan və Rusiya arasında bir neçə ciddi hadisə baş verdi:
- Yekaterinburqda iki azərbaycanlı vətəndaşın (Ziyəddin və Hüseyn Səfərov) Rusiyanın hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən saxlanılması və daha sonra işgəncə ilə öldürülməsi, Azərbaycan cəmiyyətində qəzəbə səbəb oldu;
- Azərbaycan Rusiyanın Azərbaycandakı mədəniyyət tədbirlərini ləğv etdi, Ermənistan və Rusiya mediası bunu açıq etiraz kimi qiymətləndirdi.
- Sputnik-Azərbaycan ofisinə reyd keçirildi, Rusiyanın narazılığına baxmayaraq, Bakı bu basqının qanuni olduğunu açıqladı (XİN açıqlaması, 1 iyul);
- Azərbaycan Rusiya hüquq-mühafizə orqanlarına qarşı rəsmi cinayət işi açdı (Azərbaycan Baş Prokurorluğu, 1 iyul);
Bunların Zəngəzur dəhlizi ilə nə əlaqəsi var?
Hazırkı gərginliyin Zəngəzur dəhlizi ətrafında yenidən canlanan müzakirələrlə eyni zamana təsadüf etməsi maraqlı siqnaldır. Çünki:
- Rusiya uzun müddətdir dəhlizdə iştirak etməyə çalışır, xüsusilə nəzarət funksiyası vasitəsilə öz mövqeyini qorumağa can atırdı;
- Azərbaycan da öz növbəsində bu dəhlizin üçüncü tərəfin neytral nəzarəti altında olmasını istəyirdi, bu da Rusiyanın istəklərinə uyğun idi;
- Carnegie və civilnet.am məqalələrində bu istəyin ABŞ planı ilə aradan qaldırılacağı iddia olunur;
- ABŞ modelində nəzarət Rusiya yox, Qərb mənşəli logistik şirkətə verilir, bu isə Moskvanın Cənubi Qafqazdakı mövqeyinə zərbə sayıla bilər.
Rusiya alternativ olaraq nə edir?
Rusiya paralel şəkildə öz alternativ layihəsini, Şimal-Cənub Dəhlizini (North-South Corridor) inkişaf etdirməyə çalışır. 2023-cü ildə dərc olunmuş təhlilə görə:
- Rusiya bu dəhliz vasitəsilə (Şimal-Cənub Dəhlizi) İran üzərindən Hind okeanına çıxış əldə etməyə çalışır;
- Layihə Rəşt-Astara dəmir yolu xətti üzərində qurulub;
- İranın maliyyə çətinlikləri səbəbindən Rusiya bu layihəyə 1.3 milyard avro kredit ayırmalı olub;
- Azərbaycan bu dəhlizdə coğrafi keçid ölkəsidir, amma eyni zamanda Zəngəzur dəhlizi ilə bu layihəyə alternativ yaratmaq potensialına malikdir.
Bu vəziyyət Azərbaycanla Rusiya arasında nəqliyyat və iqtisadi üstünlük uğrunda dolaylı rəqabəti gücləndirir.
Nəticə: Zəngəzur dəhlizi uğrunda sakit, amma dərin rəqabət
Zəngəzur dəhlizi artıq təkcə regional logistik layihə deyil. O, Cənubi Qafqazın geosiyasi arxitekturasında mühüm elementə çevrilib. ABŞ-nin planı, Tramp administrasiyasının bu təşəbbüsü yenidən irəli sürməsi və Ermənistanın rəsmi şəkildə bunu təkzib etməməsi, bu dəhliz ətrafındakı danışıqların növbəti mərhələyə keçdiyini göstərir.
Azərbaycanla Rusiya arasında artan diplomatik gərginlik isə bu prosesin yalnız nəqliyyatdan ibarət olmadığını, onun bölgədə təsir uğrunda mübarizənin bir hissəsi olduğunu ortaya qoyur.
Yekaterinburq hadisələri və Zəngəzur dəhlizi
