Qeyri-müəyyənlik və məchulluq arasında 26 il
Belə olub ki, heç bir xəbər ala bilmədən doğma insanı bir neçə dəqiqə, gün və ya həftə gözləməli olasız? Yadınızdadır nə hiss etdikləriniz? Səbrsizlik? Nigaranlıq? Narahatlıq?
Biz Ermənistandayıq. Sevan gölü boyunca uzanan yolla Çambaraka gedirik. Hava günəşlidir, amma eyni zamanda da sərindir – əsl dağ havası.
Armine Aramyan telefonda evlərinin yerini izah edir. Bizi onun qardaşı Aram oğlu Maksimlə qarşılayır. Uşaq gülər üzlə salamlaşır. Dörd yaşı var, 26 il əvvəl itkin düşmüş hesab edilən əmisinin adını daşıyır.
Evdə bizi Armine və Aramın həyat yoldaşı İrina qızı Sonya ilə birlikdə qarşılayırlar.
Armine artıq 26 ildir ki, köç düşdüyü Çambarakda qardaşı və onun ailəsi ilə birlikdə yaşayır.
O, ixtisasca tibb bacısıdır. 1992-ci ildə onun 16 yaşı vardı, həmin vaxtdan bəri ərə getmədən qardaşının yolunu gözləyib.
“Qardaşımı bütün insanlarda görürdüm, insanlara başqa cür, başqa gözlə baxa bilmirdim, düşünmürdüm ki, bütün bunlara son qoyub öz həyatımı qurmalıyam. Məndə alınmadı, sonra da gec oldu”.
Qardaşı və bacısı uşaqları onun üçün əsl təsəlli olub. Böyük bacısının uşaqları artıq evlidir, “nəvə gözləyirik”, Armine deyir.
Aramyanlar və Artsvaşendən olan digər ailələr Ermənistan SSR-in Azərbaycan ərazisindəki anklavı olan Artsvaşen kəndi 1992-ci ilin avqustunda döyüşlər nəticəsində Azərbaycanın nəzarəti altına keçəndən sonra Çambarakda məskunlaşıblar. Kəndin müdafiəsi uğrunda gedən döyüşlər zamanı deş nəfər itkin düşüb, Maksim Aramyan da onlardan biridir.
Arminenin qardaşı 1971-ci ildə anadan olub. Məktəbi bitirəndən sonra hərbi xidməti Çexoslovakiyada keçib. Doğmalarının sözlərinə görə, Maksim öz planları haqda az danışırmış – bircə dəfə deyib ki, ona hərbi xidməti davam etdirməyi təklif ediblər. 1992-ci ilin dekabrında onun kəndə qayıdışı regionda gərginliyin artması ilə üst-üstə düşüb. Elə həmin ilin avqustunda Artvaşenlə bağlı hadisələr baş vermişdi.
“Ailəmizdə beş uşaq vardı. Maksim ortancıl qardaşımdı. Onun hamı ilə arası yaxşı idi”, – Armine şəkil albomunu vərəqləyərək danışır. İlk fotoda anası əks olunub.
“Həyat da elə bu albom kimi anamdan başlayır”, – sıra ilə ağ-qara fotoları göstərən Armine anladır. Bu fotolardakı uşaqlar artıq böyüyüb. Fotolarda onlar Maksimlədir. Digərlərində Maksim artıq ordudadır…
Armine Artsvaşendən köçəndən sonra qalan hər şeyi göz bəbəyi kimi qoruyur. Balaca çamadanda Maksimin əşyaları səliqə ilə yığılıb – ağ, bir qədər saralmış köynəyi, xalasının onun üçün toxuduğu jilet, ağ bluz… bu paltarları onlar yenicə ordudan qayıtmış gənc üçün tədarük ediblərmiş.
“Ağ onun ən sevdiyi rəng idi”, – Armine xatırlayır.
1992-ci il avqustun əvvəlində artsvaşenlilər bir neçə gün içində özləri ilə demək olar ki, heç nə götürmədən kəndi tərk etməli oldular. Onların çoxu Çambarakda – əsasən molokanların yaşadığı kənddə məskunlaşdı. Artsvaşenlilər hələ də molokanların evlərində yaşayırlar. 26 il ötəndən sonra doğma yurdlarını həsrətlə xatırlayırlar. Deyirlər ki, kəndləri çox zəngin olub. Artsvaşenin iqlimi Çambarakınkından fərqli olaraq kənd təsərrüfatı üçün daha əlverişli imiş. Orada xalçaçılıq fabriki və “Hayqorq” müəssisəsi fəaliyyət göstərib və onların istehsal etdiyi xalçalar Artsvaşenin vizit karti olub.
Armine qardaşı ilə son telefon danışığını yaxşı xatırlayır. Həmin il Maksim ona doğum günündə sırğa bağışlayıbmış. O, artıq Çambaraka köçmüşdü, qardaşı isə hələ də Artsvaşendə qalırdı.
“O, bir dəfə mayın ortasında zəng vurdu, danışdıq. Böyük qardaşımızla danışmaq istəyirdi, qardaşım gəlib çıxana qədər biz söhbət elədik. Ona dedim ki, sırğa möhtəşəmdir, çox xoşuma gəldi, o isə dedi ki, bəyəndiyimə çox şaddır. Ona hələ çox şey demək istəyirdim, amma qəhərləndim və söhbəti davam etdirə bilmədim. Sonra böyük qardaşım gəldi… Bu bizim onunla son danışığımız oldu – 18 may 1992-ci ildə”.
Vardan Çilinqaryan Maksimlə birlikdə Artsvaşenin müdafiəsi uğrunda döyüşlərdə və yerli sakinlərin – qadınların, uşaqların və qocaların kənddən çıxarılmasında iştirak edib.
“Onların ailəsindən Maksim qalmışdı, bizimkindən isə mən. Maks o zaman ordudan yenicə gəlmişdi, möhkəm oğlan idi”, – Vardan xatırlayır.
“Kənd təhvil veriləndən sonra hamımız oranı tərk etdik, amma bəziləri nə olursa-olsun doğma kəndi əldən verməmək üçün geri qayıtmaq qərarına gəldi. Kimsə geri qayıda bildi, kimsə bacarmadı. Maks kəndə geri qayıdıb orada qalanlardan biri idi. Çevrə daralanda kimsə çevrənin içində, kimsə çölündə qaldı. Heç kim deyə bilmir ona nə oldu, o vaxt onun yanında heç kim yox idi”.
Doğmalarının sözlərinə görə, bu hadisələrdən bir neçə gün sonra Artsvaşendən insanların qayıtdığı haqda xəbərlər gəlməyə başlayıb – yaralı və xəsarətlərlə.
“Onlardan ən sonuncsu 24-cü gün oradan çıxa bildi. Deyirdilər ki, oradan çıxa bilmək üçün havanın qaralmasını gözləyirmişlər. Biz də gözləyirdik ki, bizim oğlan, Maks da tezliklə qayıdacaq”, – Armine xatırlayır.
Köçkünlük və qardaşının qeyri-müəyyən aqibəti ailənin taleyində öz dərin izini buraxıb.
Aram, Arminenin digər qardaşı çox gec ailə qurub, çünki qazanc dalınca Rusiyaya getməli olub.
Ötən 26 il ərzində zaman-zaman Maksim haqda ailəyə qırıq-qopuq xəbərlər gəlib. Məsələn, 1994-cü ildə Qarabağdan köçənlər Çambaraka gələndə özlərilə xəbər də gətiriblərmiş.
“Biz Ovseplə həyətdə nəsə iş görürdük, sonra anam gəldi. Onlar ən başından məni göstərib dedilər ki, ona çox oxşayıram, yəqin, onun qardaşıyam. Sonra fotosunu göstərməyi xahiş etdilər, təsdiqlədilər ki, onu qulaqları və burnu kəsilmiş vəziyyətdə Martakertdə Drmbon kəndində görüblər. Biz bununla maraqlandıq. Oradakı tanışlarımızdan xahiş elədik ki, soraqlaşsınlar. Amma bizə dedilər ki, belə biri olmayıb, onun haqqında heç nə eşitməyiblər”, – Maksın kiçik qardaşı 41 yaşlı Aram danışır.
“Biz bu haqda danışmamağa çalışsaq da, qəlbimizdə inanırıq və ümid edirik, buna görə də yenə gözləyirik. Əgər onun konkret həlak olduğu tarix və ya yer haqda bizə məlumat verən olsaydı, əgər desəydilər ki, onun nəşini gətirə bilmirlər, amma dəqiq və səhih şəkildə deyə bilən olsaydı ki, artıq onu gözləməyin mənası yoxdur. Əgər biz heç olmasa bu sözləri eşidə bilsəydik. Həyatda hər şeyin yeri var – biz hamımız insanıq, müharibənin isə ağır nəticələri olur. Amma yaxın insasının öldüyünü görəndə, onu öz əllərinlə torpağa tapşıranda, hər şeyi başqa cür qəbul edirsən. Bunu görə bilməyəndə isə ağır olur, öz gözlərinlə görməyincə inana bilmirsən. Odur ki, elə hey gözləyirsən, ümidlə yaşayırsan”, – Aram Aramyan sözlərini bitirir.
Arminenin söylədiyinə görə, Çambarak onlara doğma yurdlarını əvəz edə bilməyib, amma yenə də indi onların evi burdadır, bunu dəyişmək mümkün deyil, odur ki, barışmaq və həyata davam etmək lazımdır.
