Nazir etiraf edir: "Qızlar 9-11-ci siniflərə çatdıqca təhsildə müəyyən məhdudiyyətlərlə, qadağalarla üzləşirlər"

Qızların təhsil problemi

Təhsil naziri Emin Əmrullayev çıxışında bildirib ki, 15 yaşlı şagirdlər arasında qızların təhsil nəticələri oğlanlara nisbətən aşağı düşür. O bildirib ki, bəzi hallarda bu fərq bioloji amillərlə izah edilsə də, əsas səbəb qızların 9-11-ci siniflərə çatdıqca müəyyən məhdudiyyətlərlə, qadağalarla üzləşməsi ilə bağlıdır.

Azərbaycanda qızların orta məktəbdə son siniflərə qədər davamlı təhsil almaması problemi hələ də qalmaqdadır. Belə ki, dünya miqyaslı gender bərabərliyi hədəflərində 2030-cu ilədək bütün qızların keyfiyyətli təhsil almaları nəzərdə tutulsa da, Azərbaycanda bu istiqamətdə maneələr mövcuddur.

Statistik göstəricilər və region fərqləri

Dövlət Statistika Komitəsinin və Elm və Təhsil Nazirliyinin saytlarında regionlar üzrə qızların erkən məktəb tərk etməsi haqda xüsusi statistik məlumat yoxdur. Rəsmi nəşrlərdə ümumi təhsil müəssisələrinin sayı, şagirdlərin sinif qrupları üzrə sayı və dərsə davamiyyəti kimi göstəricilər verilsə də, qızların məktəbi erkən tərk etmə halları üzrə ərazi bölgüsü açıq şəkildə nəşr olunmayıb. Beləliklə, 2022-2024-cü illər üzrə regionlara görə qızların 9-11-ci siniflərdə məktəbdən erkən ayrılma faizləri və ya sayları rəsmi mənbələrdə mövcud görünmür.

• Dövlət İmtahan Mərkəzinin məlumatlarından əldə edilən nəticələrə görə, bəzi rayonlarda 9-cu və 11-ci sinif buraxılış imtahanında iştirak edən qızların nisbətində nəzərəçarpan fərq var. Məsələn, 2020-ci ildə Sabirabad rayonunda imtahan verən şagirdlərin 46,50%-ni qızlar təşkil edərkən, 11-ci sinif imtahanında bu pay 41,50%-ə düşüb. Eyni il İmişli rayonunda 9-cu sinif imtahanında qızların payı 46,00% olduğu halda 11-ci sinifdə 38,83%-ə enib.
• Təhsil sahəsində fəaliyyət göstərən mütəxəssislər də bölgələr üzrə fərqləri vurğulayıblar. 2023-cü ildə “AzEdu.az” adlı təhsil portalında yayılan müsahibədə qeyd olunub ki, Aran, Muğan və Cənub zonalarında, xüsusilə Saatlı, Sabirabad, İmişli, Beyləqan, Astara, Lerik, Yardımlı rayonlarında qızlar arasında erkən məktəb tərk etmə halları daha çoxdur. Həmin rayonlarda 9-cu sinifdə orta təhsildə oxuyan qızların sayı normal olsa da, 11-ci sinifə doğru kəskin azalma müşahidə edilir.

Ümumilikdə, son statistika göstərir ki, ümumi orta təhsildə qızlar və oğlanlar arasında nisbətdə fərq mövcuddur. Ailə, Qadın və Uşaq Komitəsinin məlumatına görə, 2023-24-cü tədris ili üzrə ümumi orta məktəblərdə 794,560 qız şagird təhsil alıb, oğlan şagirdlərin sayı isə 910,449 nəfər olub (cinslər arasında 6.8% fərq).

• Elmlər Akademiyası prezidentinin qızının Almaniyadakı seyfindən oğurlanan milyonları: araşdırmanın təfərrüatı
• Yerevan məktəblərində mobil telefonlardan istifadəyə qadağa: meriyanın təklifi
• Türkiyədə azərbaycanlı tələbə terror ittihamı ilə üz-üzədir

Sosial-mədəni səbəblər

Mütəxəssislər hesab edir ki, yuxarı siniflərdə qızların sayının azalmasının əsas səbəbləri sosial-mədəni mühitdir.

“AZƏRTAC”ın apardığı araşdırmada bildirilir ki, qızların təhsil hüququnu həyata keçirməsinə ən böyük maneələr yoxsulluq, erkən nikahlar, gender əsaslı zorakılıq və köhnəlmiş stereotiplərdir.

• Erkən nikahlar və yoxsulluq – Ucqar ərazilərdə bir çox ailə qızlarını 14-15 yaşında ərə verərək “xərclərini yüngülləşdirməyə çalışır”. Belə iqtisadi məcburiyyət nəticəsində qızlar məktəbdən çıxarılır.
• Gender əsaslı zorakılıq – Bəzi ailə və kənd mühitlərində qızların cinsi olması üzündən fiziki və ya psixoloji təzyiqlə üzləşməsi, onların təhsildən uzaqlaşmasına gətirib çıxarır.
• Köhnəlmiş stereotiplər – Ənənəvi rollar qızlara ev işlərini, erkən evliliyi təbliğ edir. Belə stereotiplər (qızların “ana kimi hazırlanması”, təhsilin onlar üçün önəmsiz olması) onların məktəbdə motivasiyasını azaldır.
• Valideyn və cəmiyyət münasibəti – Nazir E.Əmrullayevin də çıxışlarından birində vurğulayıb ki, bu problem əsasən təhsil sistemi yox, ailə və cəmiyyətin qızlara münasibəti ilə bağlıdır. Yəni, nazirin fikrincə insanların qız uşağının təhsili haqda yanlış anlayışları (məsələn, qızın işi uşaq doğmaqdır və s.) onların təhsilini davam etdirməsini əngəlləyir.

Bu faktorlar bir-biri ilə bağlıdır və regiondan-regiona dəyişir. Məsələn, Talış regionunda həm ənənəvi düşüncə, həm də yoxsulluq səviyyəsinin yüksək olması erkən nikah və qızların təhsildən çıxması hallarını kəskinləşdirdiyi qeyd olunur. Bütün hallarda, qız uşaqlarının statusunun yüksəldilməsi üçün bu sosial maneələrin aradan qaldırılması vacib hesab olunur.

Cins nisbəti və selektiv abortlar

Azərbaycanda cins nisbətindəki disbalans da uşaqların ümumi sayında kişi üstünlüyü göstərir. Dövlət Statistika Komitəsinin hesabatına görə, 2025-ci ilin yanvar-iyun aylarında doğulan körpələrin 53.3%-i oğlan, 46.7%-i qız olub. Bu rəsmi rəqəmlər doğuşda oğlan-qız nisbətinin təxminən 114-115 oğlan 100 qız olduğunu göstərir.

BMT-nin Əhali Fondunun məlumatlarına əsasən də uzun illər ərzində Azərbaycanda oğlanlara üstünlük nəticəsində hər 100 qıza təxminən 114-115 oğlan düşüb. Bu da dünyada ən yüksək göstəricilər sırasındadır.

Mütəxəssislər bu vəziyyəti “cinsə görə selektiv abort” problemi ilə izah edirlər. Əhali Fondu bildirir ki, 2050-ci ilə qədər bu fərq davam edərsə, Azərbaycanda hər il təxminən 12-15 min oğlan uşağı daha çox doğulacaq.

Başqa sözlə, təhsil sistemində qız uşaqlarının azalmasının bir səbəbi də başlanğıcda onların sayca az olması ilə bağlıdır. Gender disbalansın aradan qaldırılması üçün qanunvericilikdə dəyişikliklər, habelə publisistika və maarifləndirmə işləri aparılmalı olduğu bildirilir.

Sonda

Azərbaycanda qızların təhsildən uzaqlaşdırılması problemi artıq təkcə statistik göstəricilərdə deyil, dövlət rəsmilərinin dilində də görünür. Elm və təhsil nazirinin də etiraf etdiyi kimi, qız uşaqları yuxarı siniflərə çatdıqca görünməyən, lakin təsiri geniş olan maneələrlə üzləşir. Lakin bu problemin dövlət səviyyəsində həllinə yönəlmiş tədbirlər əsasən səthi və simvolik xarakter daşıyır.

Dövlət qurumları illərdir müxtəlif maarifləndirmə kampaniyaları keçirdiklərini bildirsələr də, bu təşəbbüslərin real təsiri, xüsusilə də ucqar bölgələrdə çox zəifdir. Tənqidçilər, xüsusilə feminist təşkilatlar və qadın hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən yerli QHT-lər dəfələrlə bu kampaniyaların formal, təsirsiz və sistemli dəyişikliklərdən uzaq olduğunu bildiriblər. Onların fikrincə, “qızların təhsilinə dəstək” adı altında keçirilən tədbirlər daha çox ictimaiyyət qarşısında görüntü yaratmağa yönəlmiş PR aksiyalarıdır, nəinki gender bərabərliyinə real töhfə verən struktur islahatları.

Əgər ölkədə qız uşaqlarının təhsil imkanları həqiqətən bərabərləşdirilməlidirsə, təkcə təbliğatla kifayətlənmək olmaz. Bu istiqamətdə qanunvericilikdə dəyişikliklər, sosial müdafiə sisteminin gücləndirilməsi, təhsil sistemində gender-sensitiv yanaşmaların tətbiqi, həmçinin yerli icmalarla birbaşa işləyən uzunmüddətli proqramlar lazımdır. Hökumət bu məsələyə “kampaniya” kimi deyil, ictimai transformasiya problemi kimi yanaşmalıdır, çünki bu məsələ yalnız fərdi ailə qərarlarından deyil, bütöv bir sosial münasibət sistemindən qaynaqlanır.

Təhsildə gender bərabərliyi bir neçə il ərzində keçirilən tədbirlərlə deyil, onilliklərə yayılmış ardıcıl və sistemli siyasətlə mümkündür. Əgər dövlət bu məsuliyyəti tam şəkildə üzərinə götürməzsə, gələcək nəsillərin də eyni maneələrlə üzləşməsi qaçılmaz olacaq. Cəmiyyətin inkişafı isə qızların təhsil hüququndan başladığı üçün bu məsələni təxirəsalınmaz prioritet kimi görmək artıq lüks deyil, zərurətdir.

Qızların təhsil problemi