"Bakıdan Yerevana tranzit jesti": Ekspert rəyləri və geosiyasi kontekst
Azərbaycan vasitəsilə Ermənistana yük daşınıb
Qazaxıstana səfəri zamanı Prezident İlham Əliyev elan edib ki, Azərbaycan Ermənistan istiqamətində tranzit yüklərin daşınmasına dair mövcud olan bütün məhdudiyyətləri tamamilə aradan qaldırıb.
Əliyev qeyd edib ki, ilk belə tranzit yük artıq yola salınıb. Qazaxıstan istehsalı buğda Azərbaycandan keçərək Ermənistana çatdırılıb.
Prezidentin sözlərinə görə, bu addım Azərbaycanla Ermənistan arasında sülhün artıq “kağız üzərində deyil, praktikada” gerçəkləşdiyinin göstəricisidir. Bununla Bakı, 30 ildən çox davam edən münaqişə dövründə tətbiq etdiyi nəqliyyat blokadasına rəsmi olaraq son qoyduğunu bəyan edib.
Rəsmi Bakının bu qərarı Yerevanda ehtiyatla, amma müsbət qarşılanıb. Ermənistan hökuməti Əliyevin məhdudiyyətləri qaldırmaqla bağlı bəyanatını “alqışladığını” bəyan edib. Baş nazir Nikol Paşinyanın mətbuat katibi Nazeli Baqdasaryan bunun regional kommunikasiyaların açılması, qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsi və Vaşinqton razılaşmaları əsasında Azərbaycan-Ermənistan sülhünün bərqərar olması baxımından böyük əhəmiyyət daşıdığını vurğulayıb.
Oktyabrın 8-də Vaşinqtonda ABŞ Prezidenti Donald Trampın iştirakı ilə Əliyev və Paşinyan sülh münasibətlərinə dair birgə bəyanat imzalamışdılar. Həmin razılaşmada Ermənistanın cənubundan keçən nəqliyyat marşrutunun (tərəflərin TRIPP – “Trump Route for International Peace and Prosperity” adlandırdığı yeni marşrutun) açılması nəzərdə tutulur. Yerevan bu marşrutun idarəçiliyinin 99 illiyinə ABŞ-yə verilməsinə hazır olduğunu bildirib. Bakı indiki addımı ilə faktiki olaraq bu razılaşmaların praktik icrasına başladığını göstərmiş oldu.
Ermənistan rəsmiləri də ilk tranzit yüklə bağlı məlumatı təsdiqləyiblər. Ölkənin iqtisadiyyat naziri Gevorq Papoyan sosial şəbəkədə yazıb ki, yaxın günlərdə Aktaudan Bakıya, ordan da Azərbaycan və Gürcüstan dəmir yolları vasitəsilə Ermənistana ilk Qazaxıstan buğdası partiyası çatdırılacaq. Papoyan bu xəbəri “Sülh artıq bərqərardır” sözləri ilə şərh edib.
Bu bəyanatlar göstərir ki, hər iki tərəfin rəsmi dairələri məhdudiyyətlərin qaldırılmasını 2020-ci il müharibəsindən sonra yaranmış sülh imkanlarının möhkəmləndirilməsi kimi qiymətləndirir.
İqtisadi və regional perspektivlər: rəsmi şərhlər
Azərbaycan rəsmiləri və iqtidara yaxın ekspertlər bu qərarın regionun iqtisadi inteqrasiyasına yeni imkanlar açdığını bildirirlər. Milli Məclisin iqtisadi siyasət komitəsinin üzvü, deputat Müşfiq Cəfərovun sözlərinə görə, Ermənistan illərlə apardığı işğalçılıq siyasəti nəticəsində regional kommunikasiya və tranzit dəhlizlərindən kənarda qalmışdı. Yeni yaranmış marşrut isə bu ölkəyə birbaşa Avropa və Asiya bazarlarına çıxış imkanı verəcək, onu yalnız Gürcüstan və Rusiya üzərindən xarici dünyaya bağlanmaq məcburiyyətindən xilas edəcək.
Deputat hesab edir ki, məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması Ermənistan üçün də “uğursuz blokada dövründən çıxaraq Azərbaycanın liderliyi ilə reallaşan regional iqtisadi sistemə inteqrasiya və dayanıqlı inkişaf şansı deməkdir”.
Onun sözlərinə görə, açılmış kommunikasiya xətləri Ermənistana tranzit ölkəyə çevrilmək, yəni logistika, nəqliyyat xidmətləri və hətta turizm sektoruna xarici investisiyalar cəlb etmək imkanı yarada bilər.
“Nəqliyyat xərclərinin azalması nəticəsində Ermənistan məhsullarının rəqabət qabiliyyəti artacaq, ölkə ilk dəfə Azərbaycan-Türkiyə və Mərkəzi Asiya bazarlarına sərfəli çıxış əldə edəcək. Enerji və kommunikasiya layihələrinə qoşulmaq imkanı Ermənistanın enerji təhlükəsizliyini də gücləndirə bilər, bu da regionda sabitliyə xidmət edəcək”.
Oxşar fikirləri iqtisadçı ekspertlər də səsləndirirlər. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin dosenti, iqtisad elmləri namizədi Emin Qəribli hesab edir ki, Ermənistan əhalisinin və iqtisadiyyatının kiçik olmasına baxmayaraq, yüklərin Azərbaycan ərazisindən bu ölkəyə daşınması ümumilikdə müsbət haldır və strateji əhəmiyyət daşıyır.
“Kommunikasiyaların açılması yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Yaxın vaxtlarda Zəngəzur dəhlizi də işə düşəcək, beləliklə Azərbaycanın öz qərb rayonlarından Naxçıvana yüklərin Ermənistan üzərindən maneəsiz göndərilməsinə başlayacaq”.
Ekspert xüsusilə Qazaxıstan taxılının tranzitini vurğulayaraq qeyd edir ki, ərzaq buğdası kimi strateji bir məhsulun Azərbaycan üzərindən Ermənistana çatdırılması Azərbaycanın Ermənistan üçün əhəmiyyətini xeyli artırır. Bu isə Azərbaycanın beynəlxalq imicinə müsbət təsir göstərərək ölkənin regionda rolunu daha da gücləndirəcək.
“Bütün bunlar Orta Dəhliz (Çin-Orta Asiya-Xəzər-Qafqaz-Avropa nəqliyyat xətti) kontekstində də önəmlidir. İllərlə qeyri-real sayılan layihələrin reallaşmağa başlaması kimi, indi Azərbaycan üzərindən Ermənistan istiqamətinə tranzitin açılması da ölkəmiz üçün yeni geoiqtisadi perspektivlər vəd edir”.
Azərbaycan hakimiyyəti tranzit məhdudiyyətlərinin ləğvini həm də praktik sülh jesti kimi təqdim edir. Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevlə görüşdən sonra çıxış edən İlham Əliyev vurğulayıb ki, bu qərar kağız üzərindəki sülh razılaşmalarının praktik təsdiqidir.
“Ümid edirik ki, digər ölkələrin ərazisində də hər şey bu sürətlə reallaşacaq və belə olan halda, Zəngəzur dəhlizinin açılması 2028-ci ilin sonuna qədər baş verə bilər”.
Bu mesajla rəsmi Bakı Yerevana “topun onlar tərəfdə olması” siqnalını verir. Yəni, Azərbaycan yollarını çəkib bitirəcək və Ermənistan da öz tərəfində kommunikasiya infrastrukturunu qurmaqda ləngiməməlidir ki, razılaşmalar vaxtında həyata keçsin.
Təhlillər və geosiyasi kontekst
Rəsmi dairələr Azərbaycanın addımını sülhə doğru atılmış strateji addım kimi qiymətləndirsələr də, regiondakı geosiyasi dinamikaya nəzər salan analitiklər fərqli məqamları da vurğulayır. Siyasi şərhçilər xatırladırlar ki, kommunikasiyaların açılması mövzusu təkcə Bakı-Yerevan dialoqunun predmeti deyil, eyni zamanda böyük güclərin Qafqazdakı nüfuz mübarizəsi kontekstində əhəmiyyət daşıyır.
Xüsusilə Vaşinqton görüşündə əldə olunmuş “Trump marşrutu” razılaşmasına əsasən, Zəngəzur bölgəsindən keçəcək Naxçıvan əlaqəsinin ABŞ nəzarətində olması nəzərdə tutulur. Bəzi ekspertlərin fikrincə, bu anlaşma Rusiya və İranın regional maraqlarına “sarsıdıcı zərbə” vurur, çünki Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesində Qərbin rolunu gücləndirir.
Doğrudan da, Ağ Evin vasitəçiliyi ilə Ermənistan öz ərazisindəki strateji tranzit yolunun idarəsini 99 illiyinə ABŞ-yə verməyə razı olması regionda Kremlin ənənəvi təsir imkanlarının məhdudlaşması deməkdir.
İran da uzun illər Zəngəzur dəhlizi ideyasına ehtiyatla yanaşıb; indi isə Bakı-Yerevan yaxınlaşması və ABŞ nəzarətli marşrut perspektivi Tehranın da narahatlığını artırır. Belə bir şəraitdə Azərbaycanın məhdudiyyətləri ləğv edib sülh mesajı verməsi balanslı diplomatik gediş kimi dəyərləndirilir.
Azərbaycanlı siyasi ekspertlər qərarın erməni ictimai rəyinə təsirini də qeyd edirlər. Siyasi şərhçi İlqar Vəlizadə hesab edir ki, Bakı rəhbərliyinin bu addımı yaxşı niyyət jestidir və məqsədi Ermənistanla münaqişəli keçmişin səhifəsini çevirmək istəklərini nümayiş etdirməkdir.
“Azərbaycan praktiki addımlarla erməni cəmiyyətinə göstərir ki, Zəngəzur dəhlizinin açılmasının və ümumiyyətlə kommunikasiyaların bərpasının Ermənistan üçün təhlükə doğuracağı barədə illərlə yayılan iddialar əsassızdır. İllər boyu Ermənistan daxilində revizionist qruplar sülh təşəbbüslərini təhlükəli kimi qələmə verərək xalqı qorxu içində saxlayıblar. İndi isə Azərbaycanın atdığı konkret addımlar həmin “təhlükə” iddialarını puça çıxarır. Qazaxıstan buğdasının maneəsiz çatdırılması bunu açıq şəkildə göstərdi.
Bu jest Ermənistan müxalifətinin kabusudur, çünki illərdir status-kvonun dəyişməsini istəməyən dairələr üçün sülhün praktik nəticələri onların təbliğatını ifşa edir. Bu insanlar erməni toplumunun düşüncəsini zəhərləyərək onları əsassız qorxularla girov saxlayırdılar. İndi onların yalançı tezislərini davam etdirməsi getdikcə çətinləşəcək”.
Ekspertin qənaətinə görə, Paşinyan hakimiyyəti bu fürsəti dəyərləndirib düzgün addımlar atmalıdır. Əks halda, sülh prosesini əngəlləyənlər yenidən təşəbbüsü ələ almağa çalışa bilərlər.
Analitiklər həmçinin qeyd edirlər ki, kommunikasiyaların açılması iki xalq arasında münasibətlərin normallaşmasına təkan verə bilər. Sülh sazişi hələ tam imzalanmasa da, artıq iqtisadi və ticari əlaqələrinin başlaması müharibə sonrası etimad mühitinin yaranmasına xidmət edir.
Vaxtilə qarşı tərəfə düşmən kimi baxan cəmiyyətlər indi gündəlik ticarət əlaqələrindən fayda götürəcəklər. Ermənistan ictimai rəyində Azərbaycanın divident qazanacağı, yaxud ölkənin təhlükəsizlik təhdidi ilə üzləşəcəyi kimi qorxular vardısa, ilk tranzit yüklərin uğurla çatması bu qorxuların əbəs olduğunu göstərəcək. Nazeli Baqdasaryanın “qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsi” barədə sözləri də məhz bu konteksdə əhəmiyyətlidir.
Analitiklərin fikrincə onun bəyanatında Vaşinqton razılaşmalarına xüsusi istinad edilməsi onu göstərir ki, Ermənistan cəmiyyəti üçün sülh prosesi beynəlxalq təminatlarla daha etibarlı görünür. Yəni, yolun açılması təkcə mal dövriyyəsi deyil, humanitar və psixoloji maneələrin də tədricən aradan qalxması demək ola bilər.
Azərbaycan vasitəsilə Ermənistana yük daşınıb
Azərbaycan vasitəsilə Ermənistana yük daşınıb
