Ստալինը երեկ չի եղել

Հոկտեմբերին հայտնվեց «Բաց ցուցակ» կայքի վրացական տարբերակը. Դա ԽՍՀՄ-ում քաղաքական բռնաճնշման ենթարկվածների տվյալների բազա է, որում ցանկացածը կարող է գրանցել իր հարազատի անունը: Նախագծի հիմնադիրներից մեկը՝ Սերգեյ Բոնդարենկոն, JAMnews-ին պատմել է, թե ինչու է այն առավել արդիական հենց մեր ժամանակներում:

— «Բաց ցուցակի» գլխավոր տարբերությունը մյուս նման նախագծերից օգտատերերի անմիջական մասնակցությունն է, որոնք կարող են գրանցվել, հարցաթերթիկ լրացնել և հոդված ստեղծել, ինչպես Վիքիպեդիայում: Սակայն միանգամից հարց է առաջանում. արդյո՞ք գոյություն ունի ձեզ ուղարկված տվյալների ստուգման ինչ-որ համակարգ:

— Մեր ու, ասենք, «Մեմորիալի» միջև սկբունքային տարբերությունը հենց տվյալները ստուգելու մեջ է: «Մեմորիալն» աղբյուրների ցանկ ունի, որոնց վստահում է, օրինակ, արխիվային տվյալներ, որոնք միշտ կարելի է վկայակոչել: Իսկ այն, ինչ անում ենք մենք, իրոք ավելի շատ Վիքիպեդիայի տեխնոլոգիայի նման է: Մենք հրապարակում ենք բոլոր տվյալները, որոնք մեզ ուղարկվում են՝ դրանք տարբերակելով ըստ աղբյուրի արժանահավատության: Այսինքն, եթե մեզ հասած տեղեկատվությունը ստուգված չէ և ոչ մի կերպ չի կարող ստուգվել, ապա հոդվածի վրա նշան է հայտնվում, որ տվյալները կարող են արժանահավատ չլինել: Ընդ որում, ամեն անգամ, երբ օգտատերն ինչ-որ կարևոր տեղեկատվություն է ավելացնում, ապա ես որպես խմբագիր նրան նամակ եմ գրում՝ խնդրելով այդ տեղեկատվությունը հաստատող մի բան ուղարկել՝ փաստաթղթեր, լուսանկարներ, ինչ լինի: Եվ մարդիկ գրեթե միշտ արձագանքում են և ինչ-որ բան են ուղարկում: Արդյունքում՝ տեղեկատվությունը ստուգվում է, պարզապս դա մի փոքր այլ կերպ է արվում:

— Դուք նախագիծը գործարկել եք «Մեմորիալի» տվյալների բազային հիման վրա, իսկ այն երկուսուկես միլիոն գրառումները, որոնք կան «Բաց ցուցակում», մեծ մասամբ այն են, ինչ հավաքվել է դրանից առաջ: Այդ երկուսուկես միլիոնից ո՞ր մասն են կազմում օգտատերերի գրառումները: Այլ կերպ ասած, ձեր նախագիծը հասարակությունում պահանջարկ ունի՞:

— Հստակ պատասխան դժվար է տալ, քանի որ մենք կարող ենք հաշվել միայն գրանցված օգտատերերի թիվը: Դա մոտ 400 հազար մարդ է: Սակայն նրանցից ոմանք կայք են մտնում ոչ թե հոդված ստեղծելու, այլ պարզապես ցուցակը ձեռքի տակ ունենալու համար: Եվ այդ օգտատերերն, իմ կարծիքով, պակաս արժեքավոր չեն, քան նրանք, ովքեր նոր անուններ են ավելացնում ցուցակին: Մեկ ամսում մեզ մի քանի տասնյակ հոդված են ուղարկում: Կթվա, թե դա շատ չէ, սակայն իրականում դա լուրջ թվեր են: Չէ՞ որ «մեծ տեռորի» ժամանակներից 80 տարի է անցել, և յուրաքանչյուր հստակ գրառումն այն բանի ցուցանիշ է, որ մարդիկ մինչև օրս հիշում են, և դա, իմ կարծիքով, շատ կարևոր է:

Եթե մեզ այդ հոդվածներն ուղարկում են, ուրեմն հասարակությունում պահանջարկ կա: Մենք միայն ուզում ենք մեկնարկային առաջընթաց ապահովել «Բաց ցուցակին», հետո արդեն, հուսով ենք, այն կգործի առանց մեր միջամտության:

— Ինչո՞ւորոշեցիք այս նախագծով զբաղվել 

— Ես աշխատել և աշխատում եմ «Մեմորիալ» կազմակերպությունում, իսկ կրթությամբ՝ խորհրդային դարաշրջանի պատմաբան եմ: Չնայած որ տեռորը բնավ իմ մասնագիտացումը չէ, «Մեմորիալում» աշխատելու մի քանի տարիներին ես լավ հասկացա, որ սա մի թեմա է, որի հետ մեր ոչ հեռավոր անցյալում կապված է ամեն ինչ:

Իմ համար մեր նախագիծը քաղաքացիական լուսավորման մաս է: Բանն այն է, որ ԽՍՀՄ-ում քաղաքական բռնաճնշումները պարզապես անցյալ չեն, այլ բավականին շոշափելի ներկա:

— Այժմ ռուսերենից զատ «Բաց ցուցակը» հասանելի է նաև վրացերենով և ուկրաիներենով, ընդ որում, յուրաքանչյուր երկիրն իր տվյալների բազան ունի: Ինչո՞վ է պայմանավորված երկրների ընտրությունը:

— Պարզապես այդ երկրներին ավելի հեշտ է հասնել: Տվյալների նման բազա ստեղծելու հնարավորությունն իհարե մեծապես կախված է նրանից, թե երկիրն ինչպես է վերաբերվում բռնաճնշումներին և ինչպես է այն մեկնաբանում իր պատմությունը: Այն, որ մեզ հաջողվեց գործարկել «Բաց ցուցակը» վրացական և ուկրաինական տվյալների բազայով, բնականաբար պատահականություն չէ: Եվ՛ Ուկրաինան, և՛ Վրաստանն իրենց հետխորհրդային կյանքի որոշակի փուլում ավելի լիբերալ երկրներ դարձան, քան մնացածները: Պարզապես նրանք իրենց խորհրդային անցյալից հեռու գնացին: Այդ երկրներում բռնաճնշումների թեմայի հանդեպ կար և պահպանվում է լուրջ պետական հետաքրքրություն: Այդ պատճառով էլ հատկապես Ուկրաինայում այդ թեման ակտիվորեն քննարկում են և աշխատում են այդ ուղղությամբ. ստեղծում են ցուցակներ, արխիվներ են բացում, գործում է  դրանով զբաղվող պետական ինստիտուտ: Այդ երկրներում ավելի շատ են բաց նյութերը, որոնց հետ կարելի է աշխատել: Վրաստանում բազան շատ ավելի փոքր է, սակայն նախկին ԽՍՀՄ շատ երկրների համեմատ իրավիճակը գրեթե անթերի է: Մենք հասկացանք, որ Ուկրաինայում և Վրաստանում միտք ունի «Բաց ցուցակ» կազմելը: Եթե այնտեղ բռնաճնշումների թեման քննարկվում է, անպայման կգտնվեն մարդիկ, ովքեր կիսելու բան կունենան:

— Պատրաստվո՞ւմ եք «Բաց ցուցակ» ստեղծել մնացած հետխորհրդային երկրներում:

— Ընդհանրապես մենք ուզում ենք ավելացնել այն երկրների թիվը, որտեղ ներկայացված կլինի «Բաց ցուցակը», քանի որ տեխնիկապես դա այնքան էլ բարդ չէ: Մենք ունենք մշակված կայք, որը կարելի է գործարկել որտեղ ասես, եթե հնարավոր լինի տվյալ երկրում ինչ-որ մարդկանց և կազմակերպությունների հետ պայմանավորվածություն ձեռք բերել կայքի կառավարման շուրջ: Այսինքն, մենք ուզում ենք, որ «Բաց ցուցակը» ֆրանշիզայի վերածվի, որը կարելի է օգտագործել տարբեր երկրներում և տարբեր լեզուներով: Տեխնիկական տեսանկյունից դա տարրական խնդիր է: Խնդիրը նպատակահարմարությունն է: Այլ երկրներում իրավիճակն ավելի բարդ է: Եթե բոլոր նյութերը փակ են, ապա տարօրինակ կլինի «Բաց ցուցակ» կազմելը, այն պարզապես դատարկ կլինի:

— Իսկ Ռուսաստանում պետությունը զբաղվո՞ւմ է այդ խնդրով: Օգնո՞ւմ է, օրինակ, արխիվներ բացել:

— Այն կարող էր երկու ձևով օգնել. ամբողջությամբ այս գործն իր ձեռքը վերցնել, բացել արխիվներն ու տվյալների ազգային բազա ստեղծել, ինչպես անում է Հայրենական Մեծ պատերազմի զոհերի ցուցակների դեպքում, կամ էլ գոնե չխանգարել մասնավոր կազմակերպություններին և ակտիվիստներին զբաղվել այդ հարցով: Ցավոք, ռուսական պետությունն այս գործում ոչ մի կերպ չի օգնում: Վերջին 10-15 տարիների ընթացքում բարդացել է արխիվների հասանելիությունը: Հայտնվում են օրենքներ, որոնք գործեր են փակում, գաղտնիության ժամկետներն են ավելանում: Գոյություն ունի անձնական տվյալների մասին օրենք, որի համաձայն, եթե որևէ մեկն ուզում է ծանոթանալ ինչ-որ մեկի անձնական գործին, ապա անպայման տվյալ մարդու բարեկամի համաձայնությունն է անհրաժեշտ, անգամ եթե 80 տարվա վաղեմության տվյալ է:

— Ձեր կարծիքով, ինչո՞ւ է նման բան տեղի ունենում

— Գլխավորապես որովհետև այս թեման սերտորեն առնչվում է քաղաքականությանը: Մեր պետությունն այսպես թե այնպես կանգնած է մի հիմքի վրա, որը դրվել է խորհրդային ժամանակահատվածում: Եվ այն չի հերքվում, այլ ընդհակառակը, շատ բաներ, որ տեղի են ունեցել Խորհրդային Միությունում, դրական են համարվում: Եվ պետությունը չի պատրաստվում վարկաբեկել իր ժառանգությունը, չէ՞ որ նա այդ ժառանգության վրա է այսօրվա մեր կյանքը կառուցում:

— Սխալների չընդունո՞ւմ

— «Սխալները» շատ թույլ խոսք է: Բռնաճնշումները խորհրդային հասարակության մի մաս են, այն առանց դրանց գոյություն չի ունեցել: Հնարավոր չէ խոսել այս հասարակության մասին՝ չխոսելով այն մասին, թե ինչպես էր կառուցված բռնաճնշումների համակարգը: Ուրեմն այս հարցը, անգամ եթե որևէ գնահատական չտանք, նվազագույնը պետք է ուսումնասիրվի: Իսկ ուսումնասիրման ընթացքում հարցեր են առաջանում՝ «ինչո՞ւ էր դա տեղի ունենում», «ո՞վ է մեղավոր» և այլն:

Այդ առումով մեզ համար օրինակ է ծառայում Գերմանիան: Նրանք նման նյութի հետ աշխատելու ահռելի փորձ ունեն, նրանք դա մտցրել են դպրոցական ծրագիր, անգամ առանձին եզրույթ գոյություն ունի՝ «անցյալի վերամշակում»:

Հրապարակվել է՝ 31.10.2016