Նոր հին սահման․ ինչո՞ւ են հայկական գյուղերն Ադրբեջանի տարածքում հայտնվել
Ադրբեջանի հետ նոր սահմանն Արցախյան երկրորդ պատերազմի հետևանք է և ցավոտ իրավիճակ ողջ Հայաստանի համար։
Արցախում 2020 թ-ի աշնանը տեղի ունեցած պատերազմից հետո Հայաստանի կողմից վերահսկվող տարածքներն անցան Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։ Արդյունքում՝ կողմերի շփման նոր գիծը դարձավ նախկին միութենական հանրապետությունների միջև խորհրդային հին սահմանը։
Եվ Հայաստանի մայրաքաղաքը երկրի հարավային շրջաններին կապող մայրուղու որոշ հատվածներ Բաքվի վերահսկողության տակ հայտնվեցին։ Իսկ բաժանված գյուղերի բնակիչներն իրենց պաշտպանված չեն զգում։
2020 թ-ի աշնանն Արցախում տեղի ունեցած սրացումն ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ազդել է Հայաստանի բառացիորեն յուրաքանչյուր բնակչի վրա։ Ոմանք 44-օրյա պատերազմի ընթացքում ուղղակիորեն ներգրավված էին ռազմական գործողությունների մեջ, ոմանք օգնում էին բանակին կամ փախստականներին։ Այդ պատճառով էլ պատերազմի արդյունքները ցնցեցին բոլորին, հայկական կողմի պարտությունը դարձավ ոչ միայն քաղաքական, այլև էմոցիոնալ ճգնաժամի պատճառ։
Եվ այնուամենայնիվ, պատերազմի հետևանքներն ու տարածքների կորուստն առավել սուր են զգում երկրի հարավային Սյունիքի մարզի բնակիչները։ Շատ գյուղեր այստեղ սահմանամերձ են դարձել, ինչպես ԽՍՀՄ տարիներին, քանի որ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ են անցել Արցախին հարող տարածքները։ Իսկ որոշ գյուղեր նույնիսկ կիսվել են երկու մասի՝ հայկական և ադրբեջանական։
- Ինչպիսի՞ն է կյանքը պատերազմից հետո․ սահմանամերձ հայկական գյուղի երիտասարդ համայնքապետի հարցազրույցը
- Ճանապարհների բացում․ նոր հնարավորություններ Հայաստանի համա՞ր, թե՞ անվտանգության սպառնալիք
- Կյանք կյանքի դիմաց. երեխա ունենալու հնարավորություն պատերազմում որդի կորցրած հայ ծնողներին
- «Ադրբեջանի հետ սահմանը որոշվում է պատերազմի սպառնալիքի ներքո»․ Հայաստանի օմբուդսմեն
Ճանապարհ դեպի Ադրբեջան
Գորիս-Կապան հանրապետական մայրուղին, որը Հայաստանը կապում է Իրանին, այժմ բնականոն է գործում։ Սակայն յուրաքանչյուրն, ով դրանով երթևեկում է, մերթընդմերթ հայտնվում է Ադրբեջանի տարածքում։
Ժամանակ առ ժամանակ ադրբեջաներենով ցուցանակներ են հայտնվում, որոնք հյուրին ողջունում են Ադրբեջանում և նշում են, որ նա հայտնվել է այդ երկրի Կուբաթլուի շրջանում։
Արցախում զգալի տարածքներ կորցնելուց հետո Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նոր սահմանազատում է կատարվել։ Արդյունքում՝ Գորիս-Կապան մայրուղու որոշ հատվածներ պաշտոնապես ադրբեջանական տարածք են հայտարարվել, և այստեղ տեղակայվել են ադրբեջանական ԶՈւ դիրքերը։
Ճանապարհի սկզբին Հայաստանի սահմանապահ զորքերի աշխատակիցները բոլոր մեկնողներին զգուշացնում են հինգ կիլոմետր կանգ չառնել՝ հնարավոր միջադեպերից խուսափելու համար։ Սակայն ճանապարհը տեղի բնակիչների համար չարյաց փոքրագույնն է։
Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նոր սահմանը, կարագը դանակով կիսելու պես, երկու մասի է բաժանել հայկական Շուռնուխ գյուղը։ Տարանջատման գիծը ճանապարհն է։ Դրա աջ կողմի բոլոր տներն անցել են Ադրբեջանին, ձախ կողմինը մնացել են Հայաստանին։
Հակամարտ կողմերի միջև ռուս սահմանապահներ են տեղակայված։ Ռուսական դրոշն ու ԲՏՌ-ն անվտանգության և խաղաղության յուրօրինակ խորհրդանիշ են և երաշխիք։ Սակայն տեղացիներին, այնուամենայնիվ, անհանգստացնում է նոր իրականությունը։
Ինչպե՞ս ապրել սահմանին և չվախենալ
Շուռնուխը երկու մասի կիսելուց մի քանի ամիս անց լուրջ միջադեպեր չեն գրանցվել։ Քննարկումների առիթ է դարձել միայն ադրբեջանցի զինվորականների կողմից անասուն գողանալը։
Սակայն այս վայրերում հանգստությունը կարող է ժամանակավոր լինել։ Ադրբեջանի դրոշը, վրաններն ու զինվորականները, որոնք բառացիորեն 20 մ հեռավորության վրա են, տեղի բնակիչներին թույլ չեն տալիս իրենց անվտանգ զգալ։
«Ինձ համար չեմ վախենում, երիտասարդների համար եմ անհանգստանում։ Ի՞նչ վախենամ, արդեն 76 տարեկան եմ, կարող եմ հինգ տարի էլ չապրել», — ասում է Շուռնուխի բնակիչ Արմեն Գևորգյանը։
Նրա ընտանիքը մեծ չէ՝ որդին ու կինը։ Նրանք, ինչպես 11 այլ ընտանիքներ, ստիպված են եղել լքել իրենց տները, որոնք մնացել են ադրբեջանական կողմում։
Տղամարդը խոստովանում է, որ 20 տարի իր ձեռքով է տուն կառուցել, գրեթե ավարտել էր։ Բայց մի ակնթարթում կորցրել է․
«Տունը լքելու հրաման եղավ։ Զենք [ադրբեջանցիների մոտ] չեմ տեսել։ Չեն կրակել։ Ինչ ունեինք, մեծ մասը ստիպված այնտեղ թողեցինք»։
Այն մասին, որ Շուռնուխը երկու մասի է բաժանվելու, գյուղի և ողջ Հայաստանի բնակիչները բառացիորեն իմացան սահմանգծման գործընթացի նախօրեին։
Մարդկանց և փորձագետներին ամենաշատը զարմացրեց սահմանագծման սկզբունքը՝ GPS համակարգի կիրառումն ըստ 70-ականների խորհրդային քարտեզների։
Ի՞նչ գործընթաց է իրականացվում սահմանին
Հայաստանի օմբուդսմեն Արման Թաթոյանը բազմիցս հայտարարել է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների վերանայման գործընթացը պետք է դադարեցվի և վերանայվի, քանի որ լեգիտիմ չէ․
«Սահմանազատման գործընթացն իրականացվում է մարդու իրավունքների և օրենքի գերակայության կոպիտ խախտմամբ։ Նման սահմանազատումը ոչ միայն չի նպաստելու տարածաշրջանում խաղաղության հաստատմանը, այլև, ընդհակառակը, կարող է նպաստել հայ և ադրբեջանցի ժողովուրդների միջև ատելության բորբոքմանը։ Այս գործընթացը խաթարում է մարդու իրավունքների միջազգային հիմքերը։
Հայաստանի պետական սահմանների որոշման գործընթացն իրականացվում է պատերազմի սպառնալիքի պայմաններում։ Ադրբեջանի նախագահը ողջ հայ ժողովրդի ու Հայաստանի բնակչության մասին խոսում է էթնիկ զտումների ու ցեղասպանության բացահայտ սպառնալիքների լեզվով, նույնն անում է նաև Թուրքիայի նախագահը։ Ադրբեջանի նախագահը և նրա օրինակով, առհասարակ, հանրային գործիչները բացահայտ վիրավորում են հայ ժողովրդի արժանապատվությունը, հրահրում են էթնիկ պատկանելության հիմքով թշնամանք։ Սահմանների որոշման գործընթացում կիրառվում են միայն միջազգայնորեն բացարձակ անընդունելի մեխանիկական մոտեցումներ։ Խոսքը GPS համակարգի օգտագործման մասին է»։
Օմբուդսմենը նաև անթույլատրելի է համարում այն, որ խաղաղ բնակիչների անմիջական հարևանությամբ կամ հենց բնակավայրերի մեջ տեղակայվել են Ադրբեջանի ԶՈւ դիրքեր, և ադրբեջանցի զինվորականները պարբերաբար կրակում են տարբեր տրամաչափի զենքերից։
Արման Թաթոյանը նաև մեկ այլ կարևոր հարց է բարձրացնում․ սահմանամերձ շրջանի բնակիչներն այժմ չեն կարողանում իրենց արոտավայրեր և դաշտեր մտնել, որոնցից օգտվել են տարիներ շարունակ։
Այս բոլոր խնդիրների մասին խոսվում է նամակներում, որոնք մարդու իրավունքների պաշտպանն ուղղել է ԵԱՀԿ գործող նախագահին, ՄԱԿ-ի և ԵԽ-ի գլխավոր քարտուղարներին, ՄԱԿ-ի և ԵԽ-ի մարդու իրավունքների հանձնակատարներին, ԵԽԽՎ-ի և ԵԱՀԿ ԽՎ նախագահներին, ՄԻԵԴ նախագահին, ԵԽԽՎ Ադրբեջանի ու Հայաստանի հարցրերով համազեկուցողներին և մի շարք երկրների օմբուդսմեններին։
Իսկ այդ ընթացքում Հայաստանի վարչապետը հայտարարել է, որ երկրերի միջև նոր սահմանին կատարվող գործընթացը սահմանազատում և սահմանագծում չէ, այլ պարզապես որոշակի սահմանակետերի տեղակայում։ Եվ որ դա իրականացվում է Սյունիքի մարզի բնակիչների անվտանգության ապահովման համար։
Միջազգային իրավունքի փորձագետ Լևոն Գևորգյանն այսպես է մեկնաբանել իրավիճակը․
«Միջազգային իրավունքում գոյություն չունի պետությունների գույքային կադաստր։ Այսինքն, երբ պետությունները անդամակցում են որևէ միջազգային կառույցի, ասենք՝ ՄԱԿ-ին, այդ միջազգային կազմակերպությունները չեն հաստատում պետությունների գոյություն ունեցող սահմանները։ Հետևաբար, պետությունները կարող են ունենալ միջազգայնորեն ճանաչված սահման միայն մեկ դեպքում՝ փոխադարձ համաձայնությամբ»։
Իսկ որևէ հարցի, այդ թվում՝ սահմանների համաձայնեցման համար Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ դեռ չկան։
Շուռնուխի բնակիչներն՝ իրենց խնդիրների մասին
Մասնատվել է ոչ միայն Շուռնուխ գյուղը, այլև գյուղի որոշ տներ։ Լաուրա Թովմասյանը կորցրել է իր գոմի 2/3-ը։ Սահմանն անցնում է հենց նրա մասնավոր տան տարածքով։ Այդպես նրա ընտանիքը բառացիորեն հայտնվել է երկու երկրների միջև տարանջատման գծի վրա․
«Այս պահին նրանք մեզ չեն անհանգստացնում։ Սահմանը չեն անցնում։ Բացառությամբ մեկ դեպքի, երբ զինվորականները մեր տուն էին եկել՝ թեյ խնդրելու։ Նրանց հետ մարդ կար, որն այդ ամենը տեսանկարահանում էր։ Հարցնում էին, թե որքան կենսաթոշակ ենք ստանում, հետո Ադրբեջանում տարածել էին այդ տեսանյութը»։
Նման դեպքերը բացառելու համար Հայաստանի սահմանապահ զորքերը տեղակայվել են հենց գյուղի դպրոցում։ Հայկական և ադրբեջանական դիրքերը միմյանցից մի քանի տասնյակ մետրի վրա են։ Համացանցում քիչ չեն տեսահոլովակները, որոնցում երևում է, թե ինչպես են երկու երկրների զինծառայողները խոսում միմյանց հետ։
Որևէ միջադեպի վերջնական բացառման և գյուղի մնացած հատվածի նկատմամբ իր իրավունքների հաստատման համար գյուղապետարանը հայկական հսկայական եռագույն դրոշ ու խաչ է տեղադրել գյուղի կենտրոնում։
Իսկ գյուղի եզրին այժմ նոր թաղամաս է կառուցվում՝ միանման տներից։ Դրանցում բնակվելու են իրենց տները կորցրած 12 ընտանիքները։ Այդպիսով, տեղի իշխանությունը հույս ունի մարդկանց գյուղում պահել և պահպանել գյուղը։
Ի՞նչ է լինելու
Շուռնուխում հանգստությունը կարող է խաբուսիկ լինել։ Բնակիչները հասկանում են, որ Արցախում իրավիճակի սրացման դեպքում կրակի տակ իրենք են հայտնվելու։ Սակայն, չնայած բոլոր հնարավոր սպառնալիքներին, դեռևս միայն մեկ ընտանիք է լքել գյուղը։
«Մարդիկ մտադիր են այստեղ մնալ։ Սակայն բոլորի սրտում ահ կա։ Չգիտես, թե որն է լինելու հակառակորդի հաջորդ քայլը։ Սակայն անձամբ մեր ընտանիքը, որդիս, որը դպրոցում է աշխատում, մենք պատրաստվում ենք մնալ Շուռնուխում։ 30 տարի այստեղ ենք ապրում և չենք ուզում լքել մեր տները։ Մենք ամուր կանգնած ենք մեր սահմանին»,- ասում է Լաուրա Թովմասյանը։
Արդյո՞ք հայերն ու ադրբեջանցիները կարող են նման մոտ տարածության վրա գտնվել։ Տարիների թշնամանքից հետո դա դժվար է պատկերացնել, թեև հանգամանքները մարդկանց կարող են ստիպել աչք փակել պոտենցիալ վտանգի առաջ։ Սակայն, օրինակ, Շուռնուխի բնակիչ Արմեն Գևորգյանն ասում է, որ ադրբեջանցիների հետ խաղաղ կյանք չի պատկերացնում․
«Գուցե լինեն հայեր, որոնք կարող են մերձենալ նրանց հետ, բայց ես չեմ կարող։ Ես նրանց լավ գիտեմ, 20 տարի Բաքու-Երևան երթուղու վարորդ եմ եղել»։
Խնդրահարույց մյուս գյուղերի մասին
Շուռնուխը միակ բնակավայրը չէ, որը հենց սահմանին է հայտնվել։ Դավիթ Բեկ, Որոտան գյուղերը նույնպես Ադրբեջանի անմիջական հարևանությամբ են։ Եվ եթե Շուռնուխում իրավիճակն ընդհանուր առմամբ հանգիստ է, ապա մյուս վայրերում ժամանակ առ ժամանակ վտանգավոր միջադեպեր են լինում։
Օրինակ՝ տեղի բնակիչները հաղորդում էին, որ Գորիս-Կապան մայրուղում, Դավիթ Բեկ գյուղի մերձակայքում ադրբեջանցի զինվորականները քարկոծել են հայկական համարանիշներով մի մեքենա։
«Այս միջադեպը հաստատում է Հայաստանի օմբուդսմենի գրասենյակի հայեցակարգի արդիականությունը՝ Սյունիքում անվտանգության գոտու ստեղծման անհրաժեշտության մասին։ Սյունիքի մարզի գյուղերի հարևանությամբ, միջհամայնքային ճանապարհներին չպետք է ադրբեջանցի զինվորականներ, ցուցանակներ և դրոշներ լինեն», — այս դեպքից անմիջապես հետո հայտարարել է Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպան Արման Թաթոյանը։
Սակայն ադրբեջանցի զինվորականները ոչ միայն հայկական գյուղերի հարևանությամբ են գտնվում, այլև Կապան քաղաքի՝ Հայաստանի հարավի ամենախոշոր բնակավայրերից մեկի օդանավակայանի մոտակայքում։
Սահմանազատումը դեռ առջևում է, սակայն այդ գործընթացը հազիվ թե փոխի իրավիճակը։ Հայաստանն ակնհայտորեն պետք է նոր ճանապարհ կառուցի՝ խուսափելու համար խնդրահարույց հատվածներում հետագա միջադեպերից։
Սյունիքի մարզում իրավիճակը քիչ թե շատ հանգիստ է, քանի դեռ Արցախում չեն կրակում։
Մեդիացանցի աջակցությամբ
