«ՀՀ կենսունակության խնդիրն անտեսվում է»․փորձագետները՝ սահմանագծման գործընթացի մասին
Հայ-ադրբեջանական սահմանի փոխադարձ ճանաչում կարող է տեղի ունենալ միայն սահմանային բոլոր գծերի համաձայնեցումից և Մինսկի խմբի շրջանակներում Արցախի վերջնական կարգավիճակի հստակեցումից հետո։ Պետք է ամրագրվի դրույթ Արցախն Ադրբեջանի վերահսկողության տակ կամ կազմում չթողնելու մասին։
Փորձագիտական համայնքի մի խումբ ներկայացուցիչներ հրապարակել են Հայաստանի կառավարությանն ուղղված ուղերձ, որում անդրադարձել են սահմանազատման և սահմանագծման գործընթացին, ներկայացրել իրենց դիտարկումներն ու մտահոգությունները։
Փորձագետները կարծում են, որ Ադրբեջանի կողմից պետական ահաբեկչության, ինչպես նաև Թուրքիայի կողմից շրջափակման պայմաններում իրականացվող սահմանազատումն ու սահմանագծումը կարող են հանգեցնել Ադրբեջանի կազմում Արցախի ճանաչման, ինչը հարվածի տակ կդնի ոչ միայն Արցախի և արցախահայության ապագան, այլև ՀՀ երկարաժամկետ անվտանգությունն ու կենսունակությունը, տարածաշրջանում գործոն լինելու ապագա հնարավորությունները․
«Հայաստանը չի կարող ապահովել կայուն և տևական խաղաղություն իր սահմանների ու ինքնիշխանության համար նոր սպառնալիքներ ստեղծելու, խոցելիության բարձրացման ու կենսունակության իջեցման հաշվին»։
Փորձագետներն ասում են, որ անհրաժեշտ է ապահովել, որ գործընթացին առնչվող նախնական փաստաթղթերում ներառված չլինի բանակցությունների վերջնական արդյունքները կանխորոշող որևէ դրույթ կամ չակնկալվի սահմանների նախնական ճանաչում․
«Սահմանի փոխադարձ ճանաչումը կարող է տեղի ունենալ միայն ամբողջական գործընթացի ավարտից՝ սահմանային բոլոր գծերի համաձայնեցումից և Մինսկի խմբի շրջանակներում Արցախի վերջնական կարգավիճակի հստակեցումից հետո, որտեղ պետք է ամրագրվի այն [Արցախը] որևէ ձևաչափով Ադրբեջանի վերահսկողության տակ կամ կազմում չթողնելու դրույթը»։
Միաժամանակ փորձագետները տեսնում են անհրաժեշտություն, որ հայկական կողմը հայտարարի, որ պատրաստ է քննարկումներն սկսել միայն Հայաստանի ինքնիշխան տարածքից ադրբեջանական ԶՈՒ-ի դուրսբերումից և բոլոր գերիների անվտանգ վերադարձից հետո։
Կարծում են՝ պետք է սահմանազատման և սահմանագծման համաձայնել բացառապես միջազգային իրավունքի, մարդու իրավունքների և մարդկային անվտանգության պաշտպանության հիմքով, չեզոք միջազգային կազմակերպության, օրինակ՝ ԵԱՀԿ միջնորդությամբ։
Ըստ ուղերձը ստորագրած մասնագետների՝ գործընթացը պետք է կազմակերպվի արտաքին ուժերի ճնշման բացառման պայմաններում, որպեսզի Հայաստանն ու Արցախը աշխարհաքաղաքական շահերի զոհ չդառնան։
Փորձագիտական հանրույթը կարծում է, որ Հայաստան-Ռուսաստան-Ադրբեջան ձևաչափով մեկնարկելիք սահմանազատման գործընթացի հապճեպ իրականացումը չի կարող նպաստել Հայաստանի դիմադրողականության բարձրացմանն ու անվտանգության ապահովմանը․
«Առկա են մտահոգություններ, որ այդ գործընթացը բարենպաստ պայմաններ կարող է ստեղծել՝ ամրագրելու Ադրբեջանի կողմից սանձազերծած ագրեսիայի հետևանքով ձեռք բերված ռազմական առավելությունները՝ մեկընդմիշտ փակելու Արցախի ինքնորոշման և Հայաստանի հետ հուսալի սահման ունենալու իրավունքը»։
Ուղերձում ասվում է, որ նախկին Խորհրդային Հայաստանի սահմանները գծվել են առանց հաշվի առնելու մարդու իրավունքների, անվտանգության և միջազգային իրավունքի համընդհանուր նորմերը, ուստի պետք է զերծ մնալ 1970-ականների քարտեզներին հղում անելուց, քանի որ «Հայաստանը խորհրդայնացվել է 1920 թվականին՝ առավել ընդարձակ սահմաններով»․
«Հետագա տասնամյակների ընթացքում Խորհրդային Հայաստանից, ինչպես և նախկին ԼՂԻՄ-ից, կամայականորեն մաս առ մաս վերցվել և Խորհրդային Ադրբեջանին են տրվել 1000-ավոր քառակուսի կիլոմետրերի հասնող նորանոր տարածքներ՝ առանց բավարար իրավական հիմքի, ոտնահարելով ազգային, ժողովրդագրական և տնտեսական հանգամանքները»։
Մասնագետները հիշեցնում են անկլավների ստեղծման միջոցով Հայաստանը մասնատելու, Վրաստանին և Իրանին կապող ճանապարհների և որոշ բնական ռեսուրսների վերահսկողությունը Ադրբեջանին փոխանցելու մասին, ինչպես նաև ուշադրություն հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ, ըստ էության, Հայաստան-Ռուսաստան-Ադրբեջան ձևաչափը կարող է ներկայացվել որպես ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի այլընտրանք․
«Բացառապես Ռուսաստանի Դաշնության միջնորդությամբ գործընթացն իրականացնելու միտումը դուրս է թողնելու ԵԱՀԿ-ն և դրա Մինսկի խմբին, մինչդեռ հենց ԵԱՀԿ-ն է, որ ձևակերպել է սահմանազատման միջազգային լավագույն պրակտիկան»։
Սահմանազատման միջազգային լավագույն պրակտիկայում, ըստ ուղերձի հեղինակների, քարտեզները դիտարկման ենթակա բաղադրիչներից մեկն են։
Սկզբունքային կարևորություն ունեն նաև պատմական, անվտանգային, տնտեսական, ենթակառուցվածքային, սոցիալական, ժողովրդագրական ու հոգևոր-մշակութային գործոնները․
«Բոլոր գործոնների առանցքում պետք է դրվի մարդու իրավունքների պաշտպանության, մարդկային անվտանգության երաշխավորման նպատակը, ինչպես նաև ՀՀ կենսունակության խնդիրը, ինչը, սակայն, անտեսվում է կամ, առնվազն, չի շեշտվում ընթացող գործընթացներում»։
Ուղերձի համաձայն՝ սահմանազատման գործընթացում վճռորոշ նշանակություն ունեն դրա հիմքում դրվող սկզբունքները և բանակցային ձևաչափը, ուստի ձևաչափի վերաբերյալ որոշումների ընդունումն ու ռիսկերի գնահատումը պետք է իրականացվի գործընթացի սկզբում:
Փորձագիտական դաշտի ներկայացուցիչները Հայաստանի կառավարությանը հորդորել են՝
- Բացառել Սյունիքում որևէ «միջանցքի» կամ միջանցքային տրամաբանություն պարունակող որևէ բաղադրիչի ներդրման հնարավոր հեռանկարը։ Սյունիքով անցնող ցանկացած ճանապարհ պետք է վերահսկվի ՀՀ կողմից, իսկ Ադրբեջան-Նախիջևան կոմունիկացիաներից օգտվողները, լինի դա երկաթգիծ թե ավտոճանապարհ, պետք է անցնեն ՀՀ սահմանապահ, մաքսային և անձնագրային ստուգում: Ռազմական ավտոշարասյուն չպետք է անցնի այս ճանապարհով, իսկ հայ-իրանական սահմանը պետք է անխաթար լինի։
- Հստակորեն ձևակերպել ՀՀ դիրքորոշումը արցախյան տարածքների, այդ թվում՝ Հադրութի, Շուշիի, Մարտակերտի, Ասկերանի, Մարտունու և Շահումյանի շրջանների բնակավայրերի զավթումը՝ որպես օկուպացիա, և մշակել դեօկուպացիայի արտաքին քաղաքական օրակարգ ու ռազմավարություն։
- Միջազգային ատյաններում և հարթակներում ձևակերպել համապատասխան արտաքին քաղաքական ռազմավարություն և քայլեր, որոնք ենթադրում են Ադրբեջանի նկատմամբ պատժամիջոցներ՝ միջազգային իրավունքը խախտելով, համավարակի պայմաններում Արցախի հարցը պատերազմի միջոցով միակողմանիորեն «լուծելու» փորձի, պատերազմական հանցագործությունների և վերջին 30 տարիների հայատյաց պետական քաղաքականության համար:
- Միջազգային ատյաններում և հարթակներում հետևողականորեն բարձրացնել և դատապարտել Թուրքիայի կողմից ՀՀ և Արցախի նկատմամբ ագրեսիվ գործողությունները, այդ թվում՝ Հայաստանի պետական սահմանի շրջափակման, Ադրբեջանին ուղղակի ռազմական աջակցություն ցուցաբերելու և Արցախում վարձկան ահաբեկիչներ ներգրավելու հարցը։
- Հետևողականորեն լծվել ՀՀ նորարարական և խելամիտ տնտեսության համակարգի ներդրմանը։ Դրան զուգահեռ՝ պետական համակարգի զարգացումն ուղղել զինված ուժերի կարողությունների վերականգնման և հիմնարար արդիականացման գործընթացին՝ ներդնելով մարտ վարելու ժամանակակից կոնցեպտներ ու լուծումներ՝ չսահմանափակվելով միայն Ռուսաստանի հետ պաշտպանական ոլորտում սերտ համագործակցությամբ, այլ աշխատելով այլ երկրների լավագույն փորձի ու մասնագետների ներգրավման ուղղությամբ։
- Չներգրավվել 3+3 նախաձեռնության մեջ, այլ դրա փոխարեն որդեգրել այնպիսի արտաքին քաղաքականություն, որը հնարավորություն կտա մեր տարածաշրջանում ընդգրկել նոր ազդեցիկ գործընկերների՝ դրանով մեծացնելով Հայաստանի մանևրելու հնարավորությունները տարածաշրջանային քաղաքականության հարցերում: Զարգացնել ՀՀ արտաքին քաղաքականության հայեցակարգ՝ դնելով խնդիր աշխարհում ձեռք բերել լրացուցիչ ռազմավարական գործընկերներ։
