Ինչո՞ւ Հայաստանում մարդիկ չեն պայքարում իրենց աշխատանքային իրավունքների համար
Հայաստանում, երբ ոտնահարվում են աշխատանքային իրավունքները, մարդիկ ընտրություն են կատարում դրանց համար պայքարի և գործազրության միջև։ Նաև շատերը չգիտեն, թե ինչպես և ում կարելի է դիմել։
Աշխատանքային իրավունքների պետական պաշտպանություն Հայաստանում չկա, խախտումների վերահսկողություն պետության կողմից չի իրականացվում: Վեճերը կարող են լուծվել միայն դատարանում։
Սակայն վերջերս, կորոնավիրուսի համավարակի շրջանում, Աշխատանքային օրենսգրքում փոփոխություններ են կատարվել, որոնք կբարելավեն իրավիճակը։
● Աշխատողների իրավունքների 5 ամենատարածված խախտումները Հայաստանում
● Շքեղության գինը․ Հայաստանում բարձրացվել է գույքահարկը
Պայքարե՞լ, թե՞ լռել
«Օրական 2 դիմակի համար՝ 240 դրամ, դրան գումարած մոտ 500 դրամ՝ ընդմիջման համար եմ ծախսում, ևս 200 դրամ՝ երթուղայինով աշխատանքի գալու և տուն վերադառնալու համար։ Բարեբախտաբար՝ այս օրերին բոլորը դիմակով են, ձևացնում են, թե իրար չեն ճանաչում, և տրանսպորտի մեջ միմյանց փոխարեն չեն վճարում», — կատակում է վարսահարդար Անին և համեմատում օրվա վաստակածն ու ծախսածը:
Նա աշխատում է Երևանի գեղեցկության սրահներից մեկում: Կորոնավիրուսի համաճարակի օրերին աշխատանք գրեթե չկա: Մարտի 16-ից, այսինքն արտակարգ դրություն հայտարարելուց հետո, մոտ 2 ամիս ընդհանրապես չեն աշխատել, իսկ պարետատան կողմից տնտեսական սահմանափակումների մեղմումից հետո աշխատում են հերթով՝ երկու օրը մեկ, որպեսզի կարողանան սրահում սոցիալական հեռավորություն ապահովել:
«Հիմա շատերը վախենում են վարսավիրանոց գալ: Լինում է, օրվա մեջ 2-3 հաճախորդ ենք ունենում: Ստացված գումարի կեսն էլ տալիս ենք տնօրինությանը: Ստացվում է՝ օրվա ընթացքում որքան աշխատեցիր, այդքան էլ ծախսում ես», — ասում է Անին:
Որպես կորոնավիրուսից առավել տուժած ոլորտներից մեկը՝ գեղեցկության սրահների աշխատակիցները մեկ անգամ արդեն աջակցություն ստացել են պետությունից: Երկու ամիս առաջ Անին և իր գործընկերները՝ որպես փոխհատուցում, ստացել են 68 հազար դրամ: Թե որքան գումար է ստացել գեղեցկության սրահի սեփականատերը, աշխատակիցները չգիտեն:
«Երբ ստացանք գումարը, սրահի ադմինիստրատորը բոլորիս ասաց, որ գումարի կեսը պետք է տանք տիրոջը, քանի որ նա տարածքի վարձակալության համար է վճարում, հարկեր և այլն: Ես փորձեցի ընդդիմանալ, որովհետև հստակ գիտեի․ նա էլ է աջակցություն ստացել և իրավունք չունի մեզանից գումար պահանջելու, բայց ես կոլեկտիվում միակ «ընդդիմադիրն» էի: Ստացվեց, որ բոլորը հասկացող են, իսկ ես միակը, ում մոտ հարցեր են առաջանում: Արդյունքում, ես էլ 34 հազար տվեցի տիրոջը», — պատմում է Անին:
Գործատուների կողմից նման պահանջների մասին սոցիալական մեդիայում հաճախ է բարձրաձայնվում, սակայն աշխատողները գերադասում են իրենց բողոքներին ընթացք չտալ։ Հիմնական պատճառն այն է, որ վախենում են առանց այդ էլ ծանր շրջանում աշխատանք կորցնելուց, բացի այդ, մարդիկ չգիտեն՝ ինչպես և ում դիմել իրենց խախտված իրավունքների վերականգնման համար:
Աշխատանքային իրավունքների պաշտպանություն Հայաստանում… չկա
Թե՛ ՀՀ Սահմանադրության մեջ, թե՛ աշխատանքային հարաբերությունները կարգավորող մյուս օրենսդրական ակտերում ներառված են Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայով և Սոցիալական խարտիայով ամրագրված հիմնարար սկզբունքները։ Սակայն աշխատանքային իրավունքների խախտման դեպքում դրանց պաշտպանության մեխանիզմները սահմանված չեն:
Մինչև 2013 թ.-ը աշխատանքային իրավունքների խախտումների նկատմամբ պետական վերահսկողության գործառույթ ուներ Աշխատանքի տեսչությունը, որը գործում էր ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության կազմում:
2013 թ-ին տեսչությունը փոխանցվեց առողջապահության նախարարությանը՝ պահպանելով միայն աշխատողների առողջության և անվտանգության ապահովման վերահսկողությունը: 2018-ին նույն գործառույթները փոխանցվեցին կառավարությանն առընթեր գործող Առողջապահական և աշխատանքի տեսչական մարմնին:
Ըստ էության՝ 2013-ից հետո Հայաստանում աշխատանքային իրավունքների խախտման պետական վերահսկողություն չի իրականացվում: Աշխատանքային վեճերի լուծման միակ տարբերակը մնում է դատարանը։
«Եթե աշխատողը համարում է, որ իրեն անհիմն են հեռացրել, ապա երկու ամիս ժամանակ ունի դա դատարանում բողոքարկելու համար: Գործատուն էլ հաստիքի կրճատումից 60 օր առաջ պարտավոր է զգուշացնել աշխատողին: Եթե չի զգուշացրել, ապա աշխատողին պետք է տույժ վճարի», — բացատրում է աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության զբաղվածության վարչության պետ Ժորա Սարգսյանը:
Ըստ դատական դեպարտամենտի տվյալների՝ Հայաստանի ընդհանուր իրավասության դատարաններում 2013-2019 թվականներին ամեն տարի 200-ից ավելի քաղաքացիական գործ է քննվել աշխատանքային իրավահարաբերությունների վերաբերյալ:
Կորոնավիրուսի տարածման պայմաններում աշխատողների իրավունքների խախտման վերաբերյալ դիմումները շատացել են։ Մեծ թվով դիմումներ է ստացել նաև Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակը։
Այստեղ բողոքները բաժանել են մի քանի խմբի․
գործատուները չեն վճարել հարկադիր պարապուրդի համար,
ստիպել են աշխատակիցներին չվճարվող արձակուրդ վերցնել,
հակառակ դեպքում՝ ազատել են աշխատանքից,
հրաժարվել են ամենամյա վճարվող արձակուրդ տրամադրել աշխատակիցներին,
ստիպել են ներկայանալ աշխատանքի՝ չպահպանելով հակահամաճարակային կանոնները:
Այս խախտումների միայն փոքր մասն է կարգավորվում «Աշխատանքային օրենսգրքով», հիմնական խնդիրները օրենքը թողնում է աշխատող-գործատու բանավոր պայմանավորվածությանը:
Այն պահից, երբ երկրում արտակարգ դրություն հայտարարվեց, բազմաթիվ գործատուներ հղում են կատարել «անհաղթահարելի ուժ» (ֆորս մաժոր) հասկացությանը, որը ներելի է դարձնում գրեթե ամեն ինչ: Ինչ վերաբերում է արտակարգ դրությանը, ապա այս հասկացությունն ընդհանրապես ձևակերպված չէր «Աշխատանքային օրենսգրքում»:
Այս թերությունները վերացնելու նպատակով աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը նախաձեռնեց «Աշխատանքային օրենսգրքի» փոփոխություններ, որոնք ընդունվեցին մայիսին։
«Օրենսգրքի փոփոխությամբ սահմանվեցին հեռավար աշխատանք հասկացությունը, դրա վարձատրության կարգը, արտակարգ բնույթ կրող իրավիճակներում աշխատողների իրավունքները, ինչպես նաև հստակեցվեց անհաղթահարելի ուժի պատճառով առաջացած հարկադիր պարապուրդի ընթացքում աշխատակիցների վարձատրության կարգը:
Բացի այդ՝ հավելյալ լիազորություններ սահմանվեցին նաև Առողջապահական և աշխատանքի տեսչական մարմնի համար, որը արտակարգ դրության ընթացքում կարող է իրականացնել գործատուների կողմից աշխատանքային օրենսդրության կատարման նկատմամբ պետական վերահսկողություն՝ օրենքով նախատեսված դեպքերում կիրառելով նաև պատասխանատվության միջոցներ», — բացատրում է Ժորա Սարգսյանը:
Փոփոխությունների ընդունումից հետո էլ, սակայն, տեսչական մարմինը որևէ բողոքի ընթացք չի տվել, քանի որ կառույցի կանոնադրությամբ նման լիազորություններ սահմանված չէին: Միայն վերջերս կանոնադրությունը փոփոխվեց՝ շուրջ երկու ամիս անց:
«Սրա համար էլ շնորհակալ ենք»
Վարսահարդար Անին խոստովանում է՝ որևէ տեղ չի դիմել, չի բողոքել տնօրենից: Իհարկե, ստացված գումարն իրեն ավելի անհրաժեշտ էր՝ հատկապես 2 ամիս ձգվող գործազրկության պայմաններում, բայց, ամեն դեպքում, շնորհակալ է, որ իրեն և իր գործընկերներիին աշխատանքից չեն ազատել.
«Այս պայմաններում, երբ շուրջբոլորը գործազուրկ են դառնում, մեր աշխատատեղերը պահպանվեցին: Այո, այսօր շատ դժվար է, բայց մենք գոնե հույս ունենք, որ, երբ ամեն ինչ ավարտվի, կվերադառնանք մեր բնականոն կյանքին: Ես բազմաթիվ ծանոթներ ունեմ՝ հատկապես սննդի ոլորտից, որոնք ուղղակի գործազուրկ են դարձել, նրանք հույս էլ չունեն, որ առաջիկա մեկ-երկու տարում կկարողանան հաղթահարել այս վիճակը: Այնպես որ՝ սրա համար էլ շնորհակալ ենք»:
