Կեղծ լուրերի համավարակ Հայաստանում. ինչպես պայքարել դրա դեմ

Կեղծ և մանիպուլյատիվ լուրերը հայաստանյան առցանց մեդիայում դոմինանտ են դարձել։ Դրան զուգահեռ՝ երկրում ակտիվացել են ապատեղեկատվության դեմ պայքարող fact checker-ները՝ փաստերի ստուգմամբ զբաղվող լրագրողները։ Նրանք փորձում են մարդկանց հասցնել ճշտված տեղեկատվություն, գիտակցելով, որ սկանդալներն ու կեղծ լուրերն ավելի գայթակղիչ են, շատ մարդիկ դրանց հետևում են։ 

Ինչու և ինչպես են մեդիադաշտում հայտնվել ապատեղեկատվական հոսքերն ու մեծ ծավալի մանիպուլյատիվ լուրերը, հնարավո՞ր է արդյոք դրանց դեմ պայքարել և ինչպես։

• Կորոնավիրուս․ համավարակից արագ տարածվող միֆերը
• Կրկին արտագաղթ Հայաստանից․ պատճառներն ու հնարավոր զարգացումները
• Ինչպե՞ս պայքարել ֆեյքերի դեմ, կամ ինչո՞ւ է անհրաժեշտ ֆակտչեքինգը

Ինֆոդեմիա

Ապատեղեկատվության մեծ ծավալներն ի հայտ եկան 2018 թվականի «թավշյա հեղափոխությունից» հետո, կարծում է տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և մեդիա ոլորտի խորհրդատու, Բազմակողմանի տեղեկատվության ինստիտուտի հայաստանյան ծրագրերի համակարգող Արթուր Պապյանը։

Նախկին իշխանությունները, տիրապետելով մեծ ֆինանսների և անցնելով  ընդդիմադիր դաշտ, գործի դրեցին սեփական մեդիա ռեսուրսները նորերին խանգարելու համար։ Այդպես է կարծում փորձագետը։ Բայց դա էլ դեռ ամենը չէ, նա տեսնում է ապատեղեկատվության տարածման այլ հոսքեր ևս։

«Հայաստանը նրանով է ունիկալ, որ այստեղ մի քանի լեզվական գույներ են գործում։ Հայկական կոնտենտից բացի՝ գործում է ու մեծ ազդեցություն ունի ռուսական ապատեղեկատվական շուկան։ Տեսնում ենք նաև ամերիկյան ապատեղեկատվություն, որն անուղղակի է ներթափանցում, գնում է ռուսական լրատվամիջոցներ, այնտեղից գալիս հայաստանյան լրատվամիջոցներ։ Նույնիսկ ունենում ենք տարօրինակ կերպով չինական ապատեղեկատվական հոսքեր», — ասում է Արթուր Պապյանը։

Իսկ կորոնավիրուսի համաճարակին զուգագեռ, նրա խոսքով, ապատեղեկատվության տարածումը Հայաստանում վերաճեց ինֆոդեմիայի։ Հանրությունը պաշտպանության կարիք ունի այս երևույթից, և պաշտպանիչ միջոցներից է մեդիագրագիտությունը։

Մեդիագրագիտությունն ու պետության դերը

Մարդկանց իրազեկելու, մանիպուլյատիվ և կեղծ լուրերը ճշմարիտ տեղեկատվությունից տարանջատելու ուղղությամբ քայլեր են ձեռնարկվում տարբեր լրագրողական կազմակերպությունների կողմից։

Մեդիափորձագետ Արթուր Պապյանն ասում է, որ Բազմակողմանի տեղեկատվության ինստիտուտն ու Տեղեկատվության ազատության կենտրոնը համատեղ մշակել են փաստերի ստուգման դասընթաց։ 2020 թվականից այն ներդրվել է լրագրության ֆակուլտետ ունեցող հայաստանյան երեք համալսարաններում և երկու դպրոցներում՝ որպես պիլոտային։

Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնը պարբերաբար մեդիագրագիտության դասընթացներ է կազմակերպում հասարակության տարբեր խմբերի համար, այդ թվում հասարակական կազմակերպությունների աշխատակիցների, դպրոցների ուսուցիչների և տարբեր տարիքի սոցիալապես ակտիվ քաղաքացիների շրջանում։

ՄՆԿ Media.am կայքի խմբագիր Գեղամ Վարդանյանը կարծում է, որ բացի լրագրողական կազմակերպությունների ջանքերից, պետությունն էլ պետք է իր դերն ունենա ու, մասնավորապես, աջակցի, որ մեդիագրագիտությունը դառնա դպրոցական ծրագրի մի մաս։

«Նաև Հանրային հեռուստատեսությունն ու ռադիոն պետբյուջեյով աշխատող կառույցներ են, և կարծում եմ, այս հարցում շատ մեծ դեր ունեն խաղալու, քան խաղում են։ Այս ռեսուրսը կարելի է օգտագործվել, հաշվի առնելով և լսարանի մեծությունը, և ներուժը։ Լավ կլինի որ հանրայինը խաղի մեջ մտնի», — ասում է Գեղամ Վարդանյանը։

Պետության դերը ապատեղեակտվության դեմ պայքարում կարևորում է նաև Արթուր Պապյանը․

«Քանի որ Հայաստանում լուրջ գումարներ են նետված ընդդիմադիր հատվածի լրատվամիջոցներում մանիպուլյատիվ տեղեկատվության տարածման վրա, անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչպես կարելի է ստիմուլացնել դաշտը՝ աշխատելու առանց ապատեղեկատվության տարածման, ու դա անել դաշտին չվնասելով։ 

Պետությունը կարող է ներդնել ռեսուրսներ ընդհանուր մեդիագրագիտության զարգացման ուղղությամբ։ Եվ պետք է լրատվամիջոցներին ոչ թե պատժել, այլ խրախուսել՝ պատշաճ մակարդակով կատարելու իրենց աշխատանքը»։

Օրինակ է բերում իշխանությունների կողմից նոր օրենսդրական նախաձեռնությունը, համաձայն որի՝ լրատվամիջոցներին արգելվելու է հղում տալ անանուն աղբյուներին։ Արթուր Պապյանի կարծիքով մարդիկ միևնույն է հետաքրքրվելու են այդ ապատեղեկատվությամբ և միանգամից գնալու են անանուն աղբյուրի ետևից՝ բաց թողնելով լրատվամիջոցը։

Կարծում է, որ այս ձևով ուժեղացնում են անանուն աղբյուները, մինչդեռ կարելի էր դրա փոխարեն փորձել լրատվամիջոցների համար ինչ-որ ձևով պարտադիր դարձնել ինքնակարգավորման մեխանիզմները․

«Կարելի է ընդամենը հարկադրել, որ չստուգված աղբյուրից ինֆորմացիա տալու դեպքում, նշեն այդ փաստը։ Այսինքն, լավ կլինի փորձեն ավելի թեթև գործել ու լրատվամիջոցներին հնարավորություն տան բազմաթիվ աղբյուրներից օգտվել»։

Փորձագետի կարծիքով՝ ապատեղեկատվության տարածման արագությունը նաև ուղիղ համեմատական է իշխանությունների դանդաղկոտությանը․

«Պետական մարմինները պետք է արագացնեն ինֆորմացիա տալու ցիկլերը, պաշտոնյաները այնպես են պատասխանում, որ չպատասխանելու հաշիվ է լինում, կամ լռում են օրերով, այդ ընթացքում ապատեղեկատվությունը տարածվում է»։

Պայքար ապատեղեկատվության դեմ

Հայաստանում ապատեղեկատվության և մանիպուլյատիվ նյութերի դեմ պայքարող հարթակներից մեկը media.am կայքի «Ստուգված է» բաժինն է։ Սա Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի նախագիծն է։ Կայքի խմբագիր Գեղամ Վարդանյանի խոսքով՝ «Ստուգված է» բաժինն ամենաայցելվողներից է․ 

«Իրականում գիտենք, որ մարդիկ ավելի շատ գնում են կեղծ լուրերի ու ապատեղեկատվության ետևից։ Փորձում ենք այնպես անել, որ կարդան մեզ, փորձում ենք պարզ գրել, փորձում ենք օգտագործել սոցիալական ցանցերի ներուժը, որպեսզի հասնենք մարդկանց։

Նոր ֆորմատներ ենք օգտագործում, 2020 թվականին ստեղծեցինք փոդքաստեր։ Գիտենք, որ fact checking-ը միշտ չէ, որ ռեակցիոն է։ Այս ամենը մեծ մրցավազք է, անվերջ պայքար է, և մեր հույսը լսարանն է։ Որքան շատ մենք լսարանի հետ աշխատենք, որքան մեր լսարանը մեծացնենք, այդքան ազդեցությունն ուժեղ կլինի»։

Media.am-ի խմբագիրը կարծում է, որ Հայաստանում լրատվական դաշտը բևեռացված է, լրատվամիջոցներն էլ դարձել են քաղաքական պայքարի անմիջական մասնակից․

«Տեսնում եմ դեպքեր, երբ խմբագրության համար կարևորը ոչ թե իր լսարանին ճիշտ լուր տալն է, այլ ինչ-որ ուժի  քաղաքական պայքարին նպաստելն ու դա առաջ տանելը։ Դա էլ բերում է այս վիճակին, երբ կեղծ լուրերի քանակը ահավոր աճում է»։

Իսկ 2020թ․ Արցախյան պատերազմից հետո, Գեղամ Վարդանյանի կարծիքով, հասարակության շրջանում թերահավատություն է առաջացել պետական ինֆորմացիայի նկատմամբ, պաշտոնյայի խոսքն արժեզրկվել է։ Դրա պատճառն այն ապատեղեկատվությունն է, որը թույլ էր տվել պետական համակարգը պատերազմի ընթացքում և որը բացահայտվեց ռազմական գործողությունների ավարտից հետո․

«Պատերազմական շրջանում պաշտոնական լրատվության նկատմամբ կար մեծ վստահություն։ Մարդիկ իրար ասում էին՝ հետևեք պաշտոնական լուրերին։ Ու մեկ օրում այդ վստահությունը կորավ»։

Media.am կայքի փաստերը ստուգող լրագրող Կարինե Ղազարյանն էլ համարում է, որ Հայաստանում ապատեղեկատվությունն ու մանիպուլյատիվ նյութերը դարձել են քաղաքական գործիք․

«Սխալ լուրերը քաոտիկ բնույթ չեն կրում, պատահական չեն, դրանք ծրագրավորված են, կիրառվում են քաղաքական ամենատարբեր կուսակցությունների կողմից արշավի ձևով՝ ամիսներով, տարիներով։ Հայաստանի մեդիա դաշտը հիվանդ է ու տկար։

Կարծում եմ, առանձնապես բան չի արվում ո՛չ լրագրողների, ո՛չ էլ իշխանավորների կողմից՝ դաշտն առողջացնելու համար։ Դաշտը չի ծառայում քաղաքական գործիչներին վերահսկելուն, այլ գտնվում է քաղաքական գործիչների վերահսկողության տակ, ինչի հետևանքով էլ գործ ունենք  ապատեղեկատվական արշավների հետ»։

Լրագրողները փորձում են հակազդել այս իրավիճակին, բայց Հայաստանում փաստերի ստուգմամբ զբաղվող խմբագրությունները քիչ են, նրանց ներուժը բավական չէ ոլորտն առողջացնելու համար։

«Պետք է համապարփակ ջանք, ու հենց լրագրողները պետք է պահանջեն այդ փոփոխությունը, պետք է պահանջեն մասնագիտական ստանդարտներին համապատասխան լինել։ Շատ երկրներում ապատեղեկատվություն տարածելը, առանց հեղինակի, առանց անունների, մանիպուլյատիվ նյութ տարածելը մասնագիտական համբավի վրա ազդող գործոններ են, մարդիկ իրենց մասնագիտական միջավայրում կարող են պարսավանքի արժանանալ», — ասում է Կարինե Ղազարյանը։

Գտնում է, որ պատերազմի ժամանակ գործ ունեինք մաքուր  պրոպագանդայի հետ, ինչը չէր ստացվում fact checking անել, քանի որ կառավարությունը չէր տալիս այն տեղեկատվությունը, որը պետք է տար։

«Իսկ պատերազմից հետո քաղաքական տարբեր գործիչներ սկսեցին մանիպուլացնել թեման, կառավարությունն էլ շարունակեց տեղեկատվությունը ոչ այնքան ճշգրիտ մատուցել։ Ամեն օր, ամեն շաբաթ գործ ունենք տարօրինակ բամբասանքների,  դավադրությունների տեսությունների, կիսաճշմարիտ ու չստուգված լուրերի հետ։

Ամենավերջին ապատեղեկատվությունն այն լուրն էր, որը տարածեց Արցախի նախագահի հատուկ հանձնարարություններով  ներկայացուցիչ Բորիս Ավագյանը։ Հասարակական հիմունքներով աշխատող մարդը, որը չի ներկայացնում նախագահի աշխատակազմը, տարածեց, թե 20 տարուց ավելի Արցախում ականազերծմամբ զբաղվող HALO Trust ըներությունը Թուրքիային է փոխանցել ականապատ դաշտերի քարտեզները, այսինքն Թուրքիայի լրտեսն է», — պատմում է Կարինեն։

Նրա խոսքով՝ դասական fact checking-ով հնարավոր չէր ստուգել այդ լուրը, բայց ստուգել են, թե ով է այդ լուրը տարածում և ինչպես է այն հիմնավորում․

«Այդ մարդը հղումներ էր անում անանուն աղբյուրների, ու այդ մարդը երկար տարիներ ՌԴ-ում հետախուզման մեջ է գտնվել, եկել է Հայաստան, չգիտես ինչպես դարձել Արցախի նախագահի հատուկ հանձնարարություններով ներկայացուցիչ։ Այդ մեկ մարդու խոսքը, որը ոչ մի հիմնավորում չէր բերել ու աղբյուր չէր նշել, տարածեցին Հայաստանի տասնյակ ամենակարդացվող ու ամենատարածվող լրատվական կայքերը»։

Լրագրողի կարծիքով՝ դա տեղի է ունենում, քանի որ դեռևս բացակայում է փաստերը ստուգելու մշակույթը։