Դասագիրքը որպես գիտելիքների հանդեպ զզվանք առաջացնելու միջոց

«Մեկնեցինք Երևան և այնտեղից գնեցինք հայոց լեզվի դասագրքեր: Սակայն Վրաստանի մաքսավորները մեզ թույլ չտվին դրանք անցկացնել: Մենք սկսեցինք խնդրել մաքսայինի աշխատակիցներին՝ չէ՞ որ սովորել է պետք: Գրքերն էլ էժան չեն՝ 1700 դրամ [մոտ $5] 2-րդ դասարանի մայրենիի դասագրքի համար», — պատմում է երկրորդ դասարանցի Նարեկի մայրը՝ Սաթենիկ Նահապետյանը:

Դասագրքեր վրացական մաքսատունը թույլ չի տալիս անցկացնել, և ծնողներն ու վաճառողները տարբեր խորամանկությունների են դիմում արգելքը շրջանցելու համար: Վրաստանի իրերի շուկայում դասագիրքը կարելի է գնել «տակից»: Եվ դրանք շատ թանկ են՝ 18-30 լարի (մոտ $8-15):

Այս տարի ՀՀ սփյուռքի նախարարությունն ու Վրաստանի կրթության նախարարությունը պայմանավորվածություն են ձեռք բերել 5,265 մայրենի լեզվի և գրականության դասագիրք Վրաստան ուղարկելու շուրջ, որտեղ 135 հայկական դպրոց կա: Ի սկզբանե պարզ էր, որ այդ դասագրքերը բոլորին չեն հասնի, մնացածը կշարունակեն ուսումնասիրել առարկան ճղճղված գրքերով:

Եթե լեզուն վրացերենը չէ, ապա թերևս այն կարևոր չէ

Վրաստանի Ախալքալաքի և Նինոծմինդայի շրջաններում (Ջավախք) երեխաների 95%-ը հայեր են, քանի որ այստեղ հայկական համայնքը մեծ է:

Երեխաների մեծ մասը հայկական դպրոցներում է սովորում և նոր դասագրքերի վրա հույս չկա: Այստեղ տարիներ շարունակ սերնդեսերունդ պատճենում են հին գրքերը: Երեխաները սովորում են գորշ ու մաշված էջերով, որոնց վրա տառերն արդեն չեն երևում, իսկ նկարները նույնիսկ ոչ թե սև ու սպիտակ են, այլ գորշ, ոչինչ հնարավոր չէ տեսնել:

«Մաշված ու պատռված գրքերն ու պատճենած թերթերը երեխաների մոտ առարկայի հանդեպ տհաճություն են առաջացնում: Երեխաները սկսում են մտածել, որ մայրենի լեզուն և գրականությունը երկրորդական առարկաներ են», — ասում է ուսուցչուհի Անահիտ Մարաբյանը:

«Հայոց լեզվի դասագրքերը բացում ենք որպես հինավուրց գրքեր՝ վախենալով, որ վերջնականապես չպատռվեն: Ինձնից հետո դեռ եղբայրս պետք է դրանով սովորի», — ասում է 12-րդ դասարանի աշակերտուհի Լարիսա Շիպակցյանը:

Սակայն ոչ միայն արտաքին տեսքն է գրքի հանդեպ զզվանք առաջացնում որպես գիտելիքների աղբյուրի:

Բոլոր մնացած առարկաների դասագրքերը նույնն են, ինչ վրացական դպրոցներինը, սակայն թարգմանված են հայերեն: Բայց ինչպե՜ս են թարգմանված: Մաթեմատիկայի դասագրքում, օրինակ, ներքին անկյունը թարգմանված է «անկյուն-վարագույր», չակերտներն էլ բացակայում են:

«Մայրս միշտ ասում է՝ դասագրքում նայիր: Նայում եմ ու չեմ հավատում: Չէ՞ որ դասերին ուսուցչի հետ սկզբում դասագրքի սխալներն ենք ուղղում, հետո միայն սկսում ենք սովորել», — ասում է 11-րդ դասարանի աշակերտուհի Մանուշակ Փաշայանը:

«Էջերով անիմաստ տեքստեր, բառակույտ, — ֆիզիկայի դասագրքի վերաբերյալ ասում է ուսուցիչ Հարություն Ավետյանը: -Եվ այս ամենը շարունակվում է 5 տարի, չենք կարողանում հասնել նրան, որ դասագրքերը որակյալ թարգմանեն»:

Վրաստանի կրթության և գիտության նախարարությունը բացատրում է, որ նրանք դասագրքերը որակյալ թարմանելու համար մասնագետներ չունեն, ինչպես նաև գումար՝ նոր դասագրքերի հրատարակման համար: Նոր դասագրքերը տպվում են 6 տարին մեկ: Դա նշանակում է, որ այս տարվա ամռանը նոր գրքեր են տպվելու: Հայկական դպրոցների ուսուցիչները խնդրում էին, որ ֆիզիկայի դասագիրքը կրկին թարգմանվի ֆիզիկայի մասնագետի կողմից:

Ինչպես է վարվել նախարարությունը, դեռևս անհայտ է: Սակայն Ջավախքի դպրոցների ուսուցիչները մեծ հույսեր չունեն, նախկին «նոր» դասագրքերում ոչինչ չէր փոխվում՝ չնայած խնդրանքներին:

Հայ և վրացի երեխաներն ընկերություն չեն անում, քանի որ չեն հասկանում միմյանց

Այս երկու շրջանների գյուղական դպրոցներում դասավանդողներն ասում են, որ նրանք վատ դասագրքերից ավելի լուրջ խնդիր ունեն: Ձմռանն աշակերտները դասարանում փայտի վառարան են վառում: Ջեռուցում չկա, ջերմաստիճանը մինուս քսանի է հասնում, աշխարհագրության և մաթեմատիկայի ժամանակը չէ: Որոշ դպրոցներում նույնիսկ վառարանի պատասխանատու կա:

Լավ է, եթե կա մեկը, ում կարելի է պատասխանատու նշանակել: Օրինակ, Ախալքալաի որոշ դպրոցներում ամենամեծ դասարանում 13 աշակերտ կա: Դպրոցներից մեկում այս տարի 6 առաջին դասարանցի կա:

Այնուամենայնիվ Ջավախքում շատերի համար դպրոցը միակ տեղն է, ուր կարելի է գնալ տնից կամ խանութից բացի: Բարձր դասարանի աշակերտների համար այն և ակումբ է, և շրջապատ, մի խոսքով, ոչ միայն սովորելու, այլև զվարճանալու տեղ:

Կարծես թե լավ հնարավորություն է հայկական և վրացական դպրոցի երիտասարդների համար երկու համայնքների միջև առկա լարվածությունը թուլացնելու: Սակայն հայ դպրոցականները վրացերեն չգիտեն:

Այդ մասին արդեն չես էլ ուզում գրել, քանի որ շատ է խոսվել: Այդ խնդրի լուծման համար վերջին 20 տարում Ջավախքում 10-ից ավել թանկարժեք ծրագրեր իրականացվեցին բյուջեի հաշվին: Սակայն իրավիճակը գրեթե չփոխվեց:

Ինչ-որ ժամանակ առաջ Վրաստանի կրթության նախարար Ախալքալաք էր եկել տեղի ուսուցիչների հետ հանդիպման: Նա խոսում էր կարևոր ու հետաքրքիր բաների մասին, սակայն խոսում էր վրացերեն: Հետո նա մեկնեց և պարզվեց, որ ուսուցիչները քաղաքավարությունից դրդված ներկա են եղել հանդիպմանը, սակայն շատ քիչ բան են հասկացել: Բոլորը ցրվեցին տներով վրդովված, որ ոչ մի քայլ չմոտեցան խնդրի կոնստրուկտիվ լուծմանը:

Ինչո՞ւ ջավաքցիները ոչ մի կերպ չեն խոսում վրացերեն

Ռոզա Թամարյանը հայկական դպրոցներում վրացերեն է դասավանդում Ախալքալաքում: Երեխաները սովորում են դասագրքով և աշխատանքային տետրով: Սակայն արդեն երրորդ տարին է՝ այդ տետրեըը դպրոցը չի ստանում: Արդյունքում երեխաներն օգտվում են հին ու պատռված տետրերից, որոնք ժառանգաբար անցել են նախորդ աշակերտներից:

«Տետրերը պատռվում են և ճմրթվում, դրանցում պարզապես ոչինչ հնարավոր չէ կարդալ: Մինչև վերջ չի հաջողվում ջնջել այն, ինչ գրել են նախորդ աշակերտները, միևնույնն է՝ գրված տեքստը երևում է», — ասում է ուսուցչուհին:

Վրաստանի կրթության և գիտության նախարարությունում վստահորեն ասում են, որ վրացերեն լեզվի տետրերը թարմացվում են ամեն տարի: Դրանք ստանալու համար ծնողը պետք է պարզապես դիմի տնօրենին, և խնդիրը կլուծվի:

Իրականում տետրերի բացակայությունը նույն խնդրի պատճառով է՝ վատ թարգմանության: Նախարարությունն ամեն տարի բոլոր դպրոցներին կրթական նյութերի ցուցակ է ուղարկում, դպրոցի տնօրենները պետք է նշեն իրենց ինչ պետք է: Ցուցակները բնականաբար վրացերեն են: Այն դպրոցի տնօրենը, որտեղ աշխատում է Ռոզա Թամարյանը, ցուցակում չի նշել տետրերը, և դրանք չեն եկել: Իսկ չի նշել, քանի որ լավ չի տիրապետում վրացերենին:

Թբիլիսիում շատերին հավանաբար թվում է, թե իրավիճակը սկսել է փոխվել 2010թ-ից, երբ սկսեց կիրառվել «երկլեզու կրթության» ծրագիրը: Դրա համաձայն, առաջին դասարանից սկսած, հայկական դպրոցներում դասը բաժանվում է երկու մասի՝ 20 րոպե հայերենով, 20 րոպե՝ վրացերենով:

Հրատարակվել են նոր երկլեզու դասագրքեր, որտեղ նյութի 30%-ը վրացերենով է, 70%-ը՝ հայերենով: Ենթադրվում էր, որ որքան բարձր է դասարանը, այնքան շատ է վրացերենը:

Դասարանում երկու ուսուցիչ պետք է լինի՝ առարկայի մասնագետն ու վրացերենի մասնագետը: Կամ մեկ ուսուցիչը, եթե կարող է, կվարի երկու մասերն էլ:

Սակայն Ախալքալաքում ընդամենը 10 ուսուցիչ գտնվեց, ովքեր կարող էին երկու լեզվով դաս վարել: Ամբողջ շրջանից ընդամենը տասը հոգի, իսկ շրջանում 55 հայկական, 7 վրացական, 1 ռուսական և 2 հայ-վրացական դպրոց կա: 8000 աշակերտի կտրվածքով ընդամենը 10 ուսուցիչ:

«Գաղափարը հասկանալի է: Սակայն հեղինակները պետք է իմանային, որ Ջավախքի դպրոցների ուսուցիչների 90 տոկոսը վրացերեն չգիտի: Արդյունքում դասն անցկացվում է հայերենով: Ուսուցիչները տանջվում են դասագրքերի ձեռքը, իրենք են թարգմանում, որքան կարողանում են», — ասում է Օլավերդ գյուղի տնօրեն Գառնուկ Թաշչյանը:

«Մենք ողջունում ենք երկլեզու ուսուցումը: Սակայն խնդրում ենք, որ մեզ ապահովեն համապատասխան կադրերով և դասագրքերով», — ասում է Կուլիկամ գյուղի դպրոցի տնօրեն Արմինե Ուզունյանը:

Իսկ մինչ այդ նախկինի պես տուժում է կրթության որակը: Աշակերտն ի վիճակի չէ յուրացնել վրացական մասը, որը հիմնականն է և որտեղ փաստերն են, որոնց ուսումնասիրումը հենց դասի նպատակն է: Եվ որքան էլ ջանք թափի ուսուցիչը, դպրոցում գիտելիքների հիմնական աղբյուրն այնուամենայնիվ դասագիրքն է: Այս պարագայում՝ երկլեզու դասագիրքը, որը ոչ թե ընդլայնում, այլ սահմանափակում է երեխաների սովորելու հնարավորությունները: Այդ գրքով նրանք կարող են յուրացնել նյութի միայն քիչ տոկոսը, որը հայերենով է:

Սամվել Ուզունյանի մայրը՝ Լուսինեն, գրեթե ամեն օր գնում է գյուղի դպրոցի վրացերենի ուսուցչի մոտ: Ամեն անգամ նա, ամաչելով, խնդրում է բացատրել որդու տնային առաջադրանքը, հենց այն հատվածը, որը վրացերենով է գրված: Բայց չէ՞ որ ամեն ծնող չի կարող նման «հաջող» ծանոթություն ունենալ:

«Երեխաները լավագույն դեպքում խոսակցական վրացերենին են տիրապետում, այն էլ ոչ բոլորը: Ուրեմն, ինչպե՞ս նրանք սովորեն: Արդյունքում ինքս եմ թարգմանում նյութը հետո նոր դասավանդում՝ հայերենով: Ինձ համար շատ դժվար է, քանի որ ես ինքս էլ կատարյալ չեմ տիրապետում վրացերենին», — ասում է Ախալքալաքի դպրոցներից մեկի կենսաբանության ուսուցիչ Սիրական Շիպակցյանը:

«Երկլեզու կրթությունը կաշխատի այն դեպքում, եթե լինեն բարձր որակավորում ունեցող կադրեր: Իսկ երբ չկան ոչ միայն համակարգիչներ և ժամանակակաից մեթոդիկա, այլ նաև նորմալ դասագրքրեր և ուսուցիչներ, որոնք լեզվին տիրապետում են, ի՞նչ արդյունքի սպասել», — հռետորական հարց է տալիս Ազավրեթ գյուղի դպրոցի տնօրեն Սլավիկ Եղիազարյանը:

Խտրականացված մայրենի լեզու

Եվս մեկ խնդիր կա, որը կոչվում է Վրաստանում բնակվող հայ ընտանիքների սթրես: Այն առաջացնում են փոփոխությունները, որոնք կրթության նախարարությունը անցած տարի մտցրել է ոչ վրացական դպրոցների ուսումնական պլանում:

Հայոց լեզվի դասավանդման ժամերը կրճատվել են: 10 և 11-րդ դասարաններում շաբաթական 5 ժամը միայն առաջին կիսամյակում է, երկրորդում ընդամենը 4 դասաժամ է հատկացվում:

Իսկ ո՞ր առարկային են անցել այդ դասաժամերը: Պարզվեց՝ ոչ մի: Ստացվում է, որ չինովնիկները պարզապես կրճատել են աշակերտների զբաղվածությունը, ովքեր ի տարբերություն վրացական դպրոցների աշակերտների, սեփական լեզուն էլ են ուսումնասիրում:

Արդյունքում հայկական դպրոցներում տարեկան 384 դասաժամի փոխարեն 374 ժամ է: Այսինքն՝ կրճատվել է 10 դասաժամ՝ 3 ժամ անգլերեն, 3 ժամ ռուսերեն, 3 ժամ կենսաբանություն և 1 ժամ մայրենի:

Եվ սա այն պարագայում, որ Վրաստանի հայկական դպրոցներում ավարտական քննություն չկա հայոց լեզվից: Սակայն յուրաքանչյուր ուսումնական հաստատություն իրավունք ունի անցկացնելու մեկ քննություն իր հայեցողությամբ, և որոշ դպրոցներ այդպես էլ անում են: Սակայն ոչ բոլորը: Իսկ աշակերտներն, իմանալով, որ հայոց լեզու չեն հանձնելու, այն լավ չեն սովորում:

«Հայերենի ուսումնասիրման հանդեպ ֆորմալ մոտեցումը աշակերտների մեծ մասի մոտ թեթևամիտ վերաբերմունք է առաջացնում: Եվ մենք պետք է մեծ ջանք թափենք, որպեսզի երեխան մայրենի լեզվի հանդեպ սերը չկորցնի», — ասում է Ախալքալաքի 5-րդ դպրոցի տնօրեն Էմմա Նահատակյանը:

Հայոց լեզուն միասնական կենտրոնացված քննությունների ցուցակ մտցնելու համար ֆինանսական միջոցներ և պրոֆեսիոնալ կադրեր են հարկավոր: Ոչ մեկը, ոչ մյուսը Վրաստանի կրթության նախարարությունը չունի:

Խնդիրը ոչ ոք չի պատրաստվում լուծել

Արդյունքում հայկական դպրոցները հայտնվում են նույն փակ շրջանում: Նոր կադրեր նրանք չեն կարող ստանալ: Դպրոցների շրջանավարտները, նույնիսկ եթե ցանկություն ունեն, խուսափում են Վրաստանի մանկավարժական բուհեր դիմել, քանի որ վրացերեն չգիտեն: Եթե Հայաստանի մանկավարժական բուհերում են սովորում, հասկանում են, որ տանը դպրոցներում աշխատանք չեն կարող գտնել նույն վրացերեն չիմանալու պատճառով: Իսկ աշխատող ուսուցիչները հիմնականում խորհրդային ժամանակների շրջանավարտներ են: Ո՞վ է երեխաներին դասավանդելու 10 տարի հետո:

Վեց տարի առաջ Վրաստանում սկսեց գործել «4+1» արտոնյալ ծրագիրը, որի համաձայն ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները կարող են ընդունվել վրացական բուհեր՝ հանձնելով միայն մել հանրակրթական քննություն մայրենի լեզվով: Հետո դիմորդն ընդունվում է նախապատրաստական կուրս, որտեղ մեկ տարվա ընթացքում ուսումնասիրում է միայն վրացերեն և միայն դրանից հետո է քննություն հանձնում հիմնական ֆակուլտետ ընդունվելու համար:

Այնուամենայնիվ Ջավախքի շրջանավարտները շատ հազվադեպ են Թբիլիսի մեկնում սովորելու: Դա նրանց համար շատ բարդ է, և նրանց ոչ ոք լրացուցիչ չի ոգևորում: Երիտասարդները հիմնականում մեկնում են Հայաստան կամ Ռուսաստան, որտեղ վրացերենի իմացություն պետք չէ:

Տեղացիները հպարտությամբ պատմում են, որ հիմա Երևանում, Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Կրասնոդարում շատ են ջավախքցիները: Նրանք լավագույն մասնագետներն են իրենց ընտրած ոլորտում, բոլորն ունեն աշխատանք և կարիերա են անում: Իսկ մեկնել են, որովհետև այստեղ իրենց համար նորմալ ապագա չեն տեսնում:

Հրապարակվել է 26.04.2016