Նոր նարկոքաղաքականություն. ի՞նչ է սովորեցնում Պորտուգալիայի օրինակը
2018 թվականի հունավրի վերջին Թբիլիսիում անցավ հերթական զանգվածային բողոքն ընդդեմ իշխանությունների կոշտ նարկոքաղաքականության: Այն պայմանավորված էր դերասան Գիորգի Գիորգանաշվիլիի գործով ընդունված դատավճռով`ութ տարի մեծ քանակությամբ թմրամիջոցների ձեռքբերման-պահպանման համար:
Երկրում խիստ նորմեր են գործում. միջինում յուրաքանչյուր երրորդ ձերբակալվածը Վրաստանում պատիժ է կրում թմրանյութերի հետ առնչություն ունեցող հանցագործության համար: Եվ չնայած այս կոշտ դիրքորոշմանը, իշխանությունները չեն կարողանում լուծել խնդիրը:
GEM FEST էլեկտրոնային երաժշտության փառատոնին, որն Անակլիայում է անցկացվում, օգոստոսի 4-ին թմրանյութերի թունավորումից 22-ամյա աղջիկ էր մահացել: Եվս 6 հոգի կոմայի մեջ հոսպիտալացվել էր: Ըստ տարածված տեղեկատվության՝ նրանք, հնարավոր է, օգտագործել են GHB ակումբային թմրանյութ, որի չափաբաժնի աննշան գերազանցումն անգամ սուր թունավորում է առաջացնում:
Այդ դեպքը ևս մեկ անգամ արդիականացրել է երկրում իրականացվող նարկոքաղաքականության մասին վերջին տարիների քննարկումը:
Վրաստանում կոշտ նարկոքաղաքականություն է. միջինում յուրաքանչյուր երրորդ դատապարտյալը պատիժը կրում է նարկոհանցագործության համար: Չնայած փաստ է, որ, չնայած այդ կոշտությանը, իշխանությունը չի կարողանում լուծել խնդիրը:
Վրաստանի նարկոքաղաքականությանը կարելի է ծանոթանալ այստեղ
Հասարակության մի մասը համարում է, որ ինքը՝ խնդիրը, հենց կոշտ օրենսդրությունից է գալիս: Թմրանյութերի ապաքրեականացման կողմնակիցները հաճախ Պորտուգալիան են որպես օրինակ բերում, որը հաջող պայքարում է թմրամոլության դեմ:
JAMnews-ը փորձել է հասկանալ, թե ինչ է տեղի ունեցել Պորտուգալիայում, և ինչու է այդ երկիրը մնացածների համար օրինակ սկսել ծառայել:
Ինչո՞ւ Պորտուգալիան
2000-ականների սկզբին Եվրոպայի ամենաաղքատ երկրներից մեկի՝ Պորտուգալիայի համար ոչ մի լավ բան չէին կանխատեսում: Երկիրը թմրամոլության համաճարակի նախաշեմին էր: Պորտուգալիայում, ըստ եվրոպական մասշտաբների, ամենաշատ թմրամոլներն էին, ՄԻԱՎ վարակակիրներն ու ՁԻԱՀ-ով հիվանդները: Երկրի բնակչության 1%-ը հերոինից կախվածություն ուներ: Ամեն տարի 10 մլն բնակչություն ունեցող Պորտուգալիայում ՄԻԱՎ վարակակիրների թիվն ավելանում էր 2 հազարով: Վարակակիրների մեծ մասը թմրանյութերի ներերակային օգտագործողներ էին:
Տեղի ունեցածի պատճառը հետազոտողները համարում են արմատական քաղաքական և սոցիալական փոփոխությունները, որոնք առաջ էին եկել 1974թ-ի հեղաշրջումից հետո: «Կակաչների խաղաղ հեղափոխությունը» պաշտոնանկ արեց բռնապետ Անտոնիու Սալասարի ավտորիտար ռեժիմը, սակայն միաժամանակ շատ այլ խնդիրներ առաջացրեց:
Փակ երկիրն ազատություն զգաց, դարձավ արևմտյան աշխարհի մի մաս, որտեղ արդեն բավականին լավ գիտեին թմրանյութերի մասին, և պորտուգալացիներն արդեն շուտով նույնպես կարող էին փորձել դրանք: Դրան գումարվեց այն հանգամանքը, որ Պորտուգալիա սկսեցին վերադառնալ հայրենադարձները, որոնք իրենց հետ «թմրանյութային գիտելիքներ» էին բերում:
Շատ շուտով Լիսաբոնը վերածվեց Եվրոպայի կենտրոնական դարպասների հարավամերիկյան կոկաինի, մերձավորարևելյան հերոինի և աֆրիկյան հաշիշի համար: Երկու տասնամյակ շարունակ պորտուգալական իշխանությունները պայքարում էին վրա հասած չարիքի դեմ ավանդական մեթոդներով՝ կոշտ օրենսդրությամբ, զրոյական հանդուրժողականությամբ, երկարատև ազատզրկմամբ: Սակայն ոչ մի առանձնահատուկ արդյունքի չհասան:
Երկրում աշխույժ քննարկում էր ընթանում. քաղաքական գործիչներն ու փորձագետները վիճում էին, թե ինչպես լուծել խնդիրը:
Ստեղծվեց «Թմրանյութերի դեմ պայքարի ազգային ռազմավարության ստեղծման հանձնաժողով», որը մասշտաբային հետազոտություն անցկացրեց ողջ երկրում պարզելու համար թմրանյութերի հետ կապված իրավիճակը: Հենց այդ հանձնաժողովի խորհրդով Պորտուգալիայի իշխանությունները հեղափոխական որոշում կայացրին. պայքար հայտարարել ոչ թե թմրանյութ օգտագործողների, այլ թմրամոլության դեմ, խնդրի, որը բուժում է պահանջում:
2001թ-ի հուլիսին Պորտուգալիան բոլորովին նոր օրենքներ ընդունեց, որոնք վերաբերում էին թմրամոլությանն, ու ծրագրեր գործարկեց: Նոր մոտեցումը ենթադրում էր, որ թմրանյութերի սպառողներն ու նրանց խնդիրները դառնում են առողջապահության, այլ ոչ թե իրավապահ մարմինների առաջնահերթությունը: Նոր օրենսդրության կենտրոնում հենց մարդն էր, նրա շահերը, առողջության, կյանքի և իրավունքների համար հոգածությունը:
Ինչպե՞ս է աշխատում Պորտուգալիայի օրենսդրությունը
Պորտուգալիայում ապաքրեականացվել է ցանկացած թմրանյութի պահպանումը, եթե այն պատկանում է անձամբ սպառողին:
Ապաքրեականացումը չի նշանակում օրինականացում, այսինքն՝ հերոին պորտուգալական դեղատանը չես գնի: Սակայն ոստիկանությունն իրավունք չունի քրեական պատասխանատվության ենթարկելու այն անձին, ում մոտ ցանկացած թմրանյութի 10 օրվա նորմա է հայտնաբերվել: Ոստիկանությունն իրավունք չունի կալանավորելու այդ մարդուն. միայն նրա մասին տվյալներն է գրանցում և դրանք ուղարկում հատուկ հանձնաժողով: Պորտուգալիայում այդպիսի մի քանի տասնյակ հանձնաժողով կա: Հենց այդ հանձնաժողովներն են Պորտուգալիայում որոշում թմրանյութերի սպառողի ճակատագիրն, այլ ոչ թե ոստիկանությունը:
Ոստիկանությունից տվյալներ ստանալուց հետո հանձնաժողովը վարչական գործընթաց է սկսում: Դրան երեք մարդ է մասնակցում՝ սոցիալական աշխատակիցը, հոգեբանը և իրավաբանը: Նրանք ուսումնասիրում են հստակ գործը, վերլուծում այն և որոշում, թե թմրամոլի որ տեսակի հետ գործ ունեն, ինչ տեսակի օգնություն է նրան անհրաժեշտ՝ վերականգնողական բուժում, հոգեբանական օգնություն և այլն:
Գործն ուսումնասիրելուց հետո հանձնաժողովը կարող է հետևյալ որոշումներից մեկը կայացնել.
— տուգանել անձին 25-150 եվրոյով;
— արգելել զբաղեցնել պաշտոն, որն այլ մարդկանց կյանքերի համար պատասխանատվություն է ենթադրում;
— արգելել գիշերային ակումբների այցելությունը;
— արգելել արտասահման մեկնել;
— արգելել զենք կրել;
— առգրավել թմրանյութերի անձնական պահուստը;
— զրկել պետական օգնությունից կամ նպաստից, եթե նա օգտվում է դրանից:
Նման իրավունքներով օժտված հանձնաժողովին անվնաս չես անվանի: Սակայն այստեղ հետևյալ պահն է կարևոր. նման միջոցառումների հանձնաժողովը դիմում է բացառապես հատուկ դեպքերում և դա հիմնավորում է բացարձակ թափանցիկ և հասկանալի կերպով, քանի որ հանձնաժողովի գլխավոր խնդիրը մարդուն պատժելը չէ: Ընդհակառակը, հանձնաժողովը պետք է օգնի մարդուն ազատվել թմրանյութերից կախվածությունից:
Սակայն ոչ միայն լիբերալ օրենսդրությունն է պորտուգալական մոդելի հիմքը: Զուգահեռ, 2000-ականների սկզբից պետությունը վերականգնողական կենտրոններ է բացել: Այսօր Պորտուգալիայում դրանք հարյուրներ են կազմում: Դրանցում թմրամոլները դետոկսիկացիայի և վերականգման կուրս են անցնում: Այդ ամենը ֆինանսավորվում է պետության կողմից:
Պորտուգալիայում նաև ծրագրեր են աշխատում, որոնք ենթադրում են կախվածություն ունեցող անձանց բուժում մետադոնով և բուպրենորֆինով: Իսկ վերաինտեգրացիայի երեք ծրագրերը զբաղվում են նախկին թմրամոլների համար թրեյնինգների անցկացմամբ և օգնում նրանց աշխատանք ու բնակարան գտնել:
Ողջ երկրում հազարավոր դեղատներ ընդունում են օգտագործված ներարկիչներ և փոխարենն անվճար նոր կոմպլեկտներ են տրամադրում թմրամոլներին: Կոմպլեկտում սովորաբար մի քանի նոր ներարկիչ, պահպանակներ, բամբակ, սպիրտ և վերականգնողական կենտրոնների մասին գրքույկ կա: Այդպիսի կոմպլեկտները Պորտուգալիայում բաժանվում են փողոցներում: Դա արվում նրա համար, որպեսզի ներերակային թմրամոլը կրկնակի չօգտագործի ներարկիչն ու ինչ-որ վարակ կամ ինֆեկցիա չունենա:
Զուգահեռ Պորտուգալիայում կանխարգելման ինտենսիվ աշխատանք է տարվում: Թմրամոլության պրոֆիլակտիկան դպրոցական ծրագրի մի մաս է: Գլխավոր նպատակը դեռահասների տեղեկացվածությունն է. աշակերտները թրեյնինգներ են անցնում, իմանում թմրանյութերի և հոգեմետ դեղերի վնասի մասին:
Թմրամոլության դեմ պայքարի ողջ այդ համալիրը ֆինանսավորվում է պետական բյուջեից:
Ինչպե՞ս դրան հասավ Եվրոպայի ամենաաղքատ երկրներից մեկը: Նրանք ընդամենը կրճատել են թմրամոլների քրեական հետապնդման՝ ոստիկանության, դատարանների, քրեակատարողական հիմնարկների վրա կատարվող ծախսերը, և այդ բոլոր ազատված փողերը վերաուղղել առողջապահությանը՝ վերականգնմանն ու հատուկ ծրագրերին:
Ի՞նչ արդյունքեր են տվել ձեռնարկված միջոցառումները
Նոր օրենսդրությունը Պորտուգալիան չի վերածել ողջ աշխարհի հերոին օգտագործողների Մեքայի, ինչպես ենթադրում են լիբերալ մոտեցման հակառակորդները: Ընդհակառակը, այդ երկիրը զգալիորեն կրճատել է թմրանյութերի հետ կապված խնդիրներն ու վնասը:
Օրինակ, մի քանի թիվ.
2001թ-ին Պորտուգալիան ՁԻԱՀ հիվանդության 1000 նոր դեպք է գրանցել, իսկ 2012թ-ին՝ 56: 2001թ-ին թմրանյութերի չափաբաժնի գերազանցումից 80 մարդ էր մահացել, 2012թ-ին՝ 16:
Եթե 2001թ-ին թմրանյութերի օգտագործման հետ կապված 14 հազար քրեական գործ էր հարուցվել, ապա 2012թ-ին այդ ցուցանիշը կրճատվել է մինչև 6 հազարի:
Թմրանյութերի և թմրամոլների մշտադիտարկման եվրոպական կենտրոնի տեղեկատվության համաձայն՝ այսօր Պորտուգալիան թմրանյութերից մահացության ցուցանիշով վերջից երկրորդ տեղն է զբաղեցնում՝ զիջելով միայն Ռումինիային:
Ապաքրեականացումից հետո թմրանյութերի տարածման ցուցիչները զգալիորեն կրճատվել են բոլոր տարիքային խմբերում: Իսկ ամենամեծ ձեռքբերումը համարվում է այն, որ 15-24 տարեկան տարիքային խմբում թմրամոլների թիվը կայուն կերպով տարեցտարի կրճատվում է:
Հեղափոխական օրենսդրություն ընդունելը հեշտ գործ չէր: Բարեփոխիչներն այն ժամանակ շատ հակառակորդներ ունեին, այդ թվում՝ ուժային կառույցներում: Չնայած որ ամեն ինչ որոշեց քաղաքական կամքն ու ստեղծված իրավիճակը, բոլորը համաձայնեցին, որ ռեպրեսիվ քաղաքականությունն իրեն չէր արդարացնում և ինչ-որ բան անպայման պետք էր փոխել:
Այսօր՝ 16 տարի անց, ոչ մի պորտուգալացի քաղաքական գործիչ իր նախընտրական ծրագրում չի նշի, որ լիբերալ մոտեցումը սխալ էր և հարկ է վերադառնալ նախկին կոշտ նարկոքաղաքականությանը:
Չնայած պարզ է, որ դա չի նշանակում, թե Պորտուգալիան հաղթել է թմրամոլությունը: Այդպիսի հաջողության չի հասել աշխարհի և ոչ մի երկիր: Պորտուգալիայում այսօր էլ են պայքարում գոյություն ունեցող խնդիրների դեմ, չնայած որ իրավիճակը բարելավվել է, և իշխանությունը վերահսկում է իրավիճակը:
Պորտուգալիան միջազգային հաշվետվություններում
«Նարկոքաղաքականության գլոբալ հանձնաժողովի» 2016թ-ի հաշվետվությունում Պորտուգալիան բերված է որպես հիմնական դրական օրինակ:
«Նարկոքաղաքականության գլոբալ հանձնաժողովն» անկախ փորձագետների խումբ է, որը 2011թ-ից ամենամյա հաշվետվություններ է հրապարակում համաշխարհային միտումների մասին: Հանձնաժողովը «ծանրակշիռ» փորձագետներից է կազմված՝ Քոֆի Անան, Խավիեր Սոլանա, նոբելյան մրցականակիր գրող Մարիո Վարգաս Լյոսա (փորձագետների ամբողջական ցուցակն ու 2016թ-ի հաշվետվություն բերված է այստեղ):
Հաշվետվությունը կոչվում է «Նարկոքաղաքականության բարեփոխման ուղով. նոր մոտեցում դեպի ապաքրեականացում»: Դրա գլխավոր իմաստն այն է, որ հանձնաժողովի անդամներն աշխարհի երկրների կառավարույթուններին առաջարկում են հրաժարվել կոշտ նարկոքաղաքականությունից և քայլեր ձեռնարկել թմրանյութերի ապաքաղաքականացման ուղղությամբ:
Հանձնժողովի փորձագետները որպես իրենց դիրքորոշման ապացույց հետևյալ թվերն են բերում:
2003թ-ին 15-63 տարեկան 185 մլն մարդ (ողջ Երկրի բնակչության 4,7%-ը) խոստովանել է, որ վերջին 12 ամիսներին գոնե մեկ անգամ թմրանյութ է օգտագործել; 2014թ-ին նրանց թիվն ավելացել է 33%-ով՝ հասնելով 247մլն-ի (աշխարհի բնակչության 5,2%-ը): Ավելացել է նաև նրանց թիվն, ովքեր հաճախակի թմրանյութ են օգտագործում. 2003թ-ին նրանց թիվը կազմում էր 27մլն, 2014-ին՝ 29մլն:
«Պարզ է, որ թմրանյութերի սպառողների թվի ավելացման և նվազեցման վրա շատ գործողններ են ազդում, սակայն միաժամանակ բացարձակ պարզ է, որ պատժիչ միջոցներն անարդյունք են: Ավելին, նման մոտեցումը ծանր բժշկական և սոցիալական արդյունքներ է տվել:
Ամեն տարի թմրանյութերի վերահսկման անվան տակ մարդու իրավունքների բազմաթիվ խախտումներ են տեղի ունենում. սկսվում է մահվան դատավճիռներից և ոստիկանության կողմից կիրառվող կտտանքներից, ավարտվում բուժման ոչ մարդասիրական ուժային մեթոդներով», — ասված է հաշվետվությունում:
Այդ հանձնաժողովի անդամներից մեկը՝ ՄԱԿ նախկին գլխավոր քարտուղար Քոֆի Անանը, հաշվետվությունը հրապարակելուց հետո «Շպիգել» ամսագրին տված հարցազրույցում ասել է, որ մարդկությունը պարտվել է թմրանյութերի դեմ մարտում, և աշխարհն առանց թմրանյութերի պատրանք է: Այդ պատճառով էլ պետք է հաշվի առնել այն իրականությունը, որը ստեղծվել է:
«Ես ասում եմ այն, ինչ ապացուցել եմ միշտ. թմրանյութերը փչացրել են շատերի առողջությունն ու կյանքը, սակայն կառավարությունների սխալ քաղաքականությունն ավելի շատ կյանքեր է խորտակել», — ասում է Քոֆի Անանը:
Բժիշկ Ժոաո Ժուլաոն նրանցից մեկն է, ում համարում են ապաքրեականացման ծրագրի ճարտարապետներից մեկը:
«Այն, ինչ տեղի ունեցավ Պորտուգալիայում, հնարավոր դարձավ տարբեր գործոնների միասնության շնորհիվ, — ասում է նա: Մենք փոխեցինք պարադիգման. զրկեցինք իրավապահներին թմրամոլներին հետապնդելու գործառույթից, ինչը մեզ վրա շատ թանկ էր նստում, և այդ գումարներն ուղղեցինք առողջապանության ոլորտին: Եվ այժմ հենց առողջապահությունն է հոգ տանում թմրամոլների համար:
Բացի այդ, անկասկած է այն, որ որոշիչ էր այն փաստը, որ մենք մաքեցինք թմրամոլներին դրոշմից և նրանց հնարավորություն տվեցինք բացահայտ խոսել իրենց խնդիրների մաին, բացահայտ օգնություն խնդրել վերականգնողական կենտրոններում»:
