Եկեղեցական սկանդալ

Երկար տարիների ընթացքում, երբ վրացական պատրիարքարանում և եկեղեցում ներքին դիմակայության, ֆունդամենտալիզմի և կոռուպցիայի մասին խոսում էին աստվածաբանները, ոչ կառավարական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներն ու հասարակության մի մասը, հոգևոր անձինք ու ծխականները նրանց «հավատքի և եկեղեցու թշնամիներ» էին անվանում և մեղադրում էին ապազգային գործունեության համար:

Եկեղեցուն, պատրիարքարանին և հստակ հոգևորականներին քննադատելը Վրաստանում տաբու էր: Այդ հարցերից լրագրողներն էլ էին խուսափում:

Սակայն այսօր իրավիճակն ակնհայտորեն փոխվում է: Եվ որ ամենագլխավորն է. տաբուն հանել են հենց հոգևորականները:

Վերջին օրերին աննախադեպ իրադարձություններ են տեղի ունենում. հոգևորականները ներքին դիմակայությունները դուրս են բերել համընդհանուր քննարկման և միմյանց: Պատարագարանից ոչ թե աղոթքներ ու օրհնություններ են հնչում, այլ ավելի հաճախ՝ փոխադարձ մեղադրանքներ:

Ի՞նչ է տեղի ունենում եկեղեցու հետ, որը ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Վրաստանում ձևավորվել է որպես ամենաազդեցիկ և հեղինակավոր ինստիտուտներից մեկը:

 Արևմուտքը կռվախնձոր է

Երբ 2016թ-ի սեպտեմբերի 30-ին Թբիլիսիի միջազգային օդանավակայանում վայրէջք կատարեց Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսի օդանավը, Մեծ պոնտիֆիկը հավանաբար պատկերացում անգամ չուներ, որ իր այցը Վրացական ուղղափառ եկեղեցում բացահայտ դիմակայության պատճառ է դառնալու:

Թբիլիսիի օդանավակայանում տասնյակ մարդիկ էին հավաքվել: Նրանք բողոքում էին «ուղղափառ երկիր» «հերետիկոս» Պապի այցի դեմ: Քահանա Դավիթ Իսակաձեն, որը գլխավորում էր ակցիան, Ֆրանցիսկոս պապին «սատանայի առաջին հանցակից» անվանեց, իսկ նրան հրավիրած Վրաստանի նախագահին՝ խեղկատակ:

Պապի այցից հետո նոյեմբերի սկզբին Վրաստանի պատրիարքարանի պաշտոնական պատվիրակությունը կառավարության անդամների հետ միասին այցելեց Բրյուսել: Հոգևոր անձինք մի շարք հանդիպումներ ունեցան ՆԱՏՕ-ի և Եվրամիության գլխավոր գրասենյակներում:

Պապի այցից հետո հասունացած պառակտումն ուղղափառ եկեղեցում, դեռևս ամռանն է սկսվել Կրետե կղզում Տիեզերական ուղղափառ ժողովին մասնակցելու շուրջ: «Ուղղափառ ծնողների միություն» սկանդալային հռչակ ունեցող կազմակերպությունը չհապաղեց այն «ավազակների» և «ուխտադրուժների» հավաք անվանել: Կրետե մեկնելուց ձեռնպահ մնալու որոշումը Սուրբ Սինոդն ընդունել է հունիսի 10-ին կայացած արտահերթ նիստում: Աստվածաբաններն ու հագևորականների մի մասը կարծում է, որ այդ քայլով ուղղափառ եկեղեցին ինքնամեկուսացվեց և ևս մեկ անգամ ապացուցեց, որ ռուսական ուղեծրում է: Համաժողովին չմասնակցեց նաև Ռուսական ուղղափառ եկեղեցին:

Այդպես սկսվեց հոգևորականների առաջին բացահայտ դիմակայությունը ժամանակակից վրացական եկեղեցու պատմության մեջ: Եկեղեցու ներսում պառակտման մասին աստվածաբաններն ու փորձագետներն արդեն վաղուց են խոսում, չնայած որ դա երբեք չէր հանրայնացվում:

Վերջին մեկ ամսվա ընթացքում հակառակ կողմերի հեգևորականները միմյանց «խմբավորում», «եկեղեցու թշնամի», «հերետիկոս», «ֆունդամենտալիստ», «տգետ», «անգրագետ», «4-րդ աստիճանի ուռուցք» են անվանում:

Հոգևորականները Ֆեյսբուքում գրառումներ են անում, որոնցում մատնացույց են անում եկեղեցում նախանշվող պառակտումն ու Վրաստանի համար «թալիբանացում» են կանխագուշակում:

Զուգահեռաբար, ակնհայտ է դառնում հայրապետության հավակնորդների միջև կոնֆլիկտը, որոնցից մեկը հայր Դիմիտրին է՝ Վրաստանի կաթողիկոս Իլյա Երկրորդի եղբորորդին: Փորձագետների և կրոնական հարցերի մեկնաբանների խոսքով, Դիմիտրի Շիոլաշվիլին դիմակայության մեջ է մտել քորեպիսկոպոս Յակովի հետ, որին, ըստ իրենց, աջակցում է պետությունը:

Եթե մինչ այս լրագրողները շրջանցում էին այս թեման, ապա նախորդ շաբաթ «Փրայմ թայմ» դեղին թերթը հոդված է հրապարակել, որում, վկայակոչելով իր գաղտնի աղբյուրները, լրագրողը գրում է բարձրաստիճան հոգևոր հայրերի կոռուպցիոն գործարքների և պատրիարքարանի ունեցվածքի յուրացման մասին: Խոսքը գնում է հստակ հոգևորականի մասին, որն, ըստ թերթի, պատրիարքարանի հաշվեկշռում գտնվող ծննդատան շենքը փոխանցել է մասնավոր ընկերության Թբիլիսիի կենտրոնում մեկուկես միլիոն արժողությամբ բնակելի պենտհաուսի դիմաց: Այդ հոգևորականը պատրիարքարանի քորեպիսկոպոս, Տաո Կլարջեթի և Ախալցխայի թեմի առաջնորդ Թեոդոր Չուաձեն է, որը գլխավորում էր Բրյուսել կատարած այցին մասնակցած հոգևորականների պատվիրակությունը: Իսկ ամենահետաքրքիրն այն է, որ հոգևորականների մասին այդ հոդվածը պատրիարքարանի որոշակի խմբավորման կողմից պատվիրված սև PR է անվանվում:

Դեկտեմբերի 22-ին իրավիճակի առողջացման համար Սուրբ սինոդ կանչվեց: Նիստն ավելի շատ ի հայտ բերեց այն ծանր վիճակը, որն այսօր ստեղծվել է եկեղեցում:

Սինոդի անդամները հաստատեցին, որ պատրիարքարանում խնդիրներ կան և խոսեցին «գորշ կարդինալների» մասին, որոնք սրում են իրավիճակը: Այդպիսի «գորշ կարդինալ» անվանվեց պատրիարքի քարտուղար-օգնականը, մի կին, որը տարիներ շարունակ աշխատում է պատրիարքի մոտ և որի մասին շատ են խոսում որպես ամենաազդեցիկ և խորշելի անձի:

Երկրում, որտեղ պատրիարքի և եկեղեցու հեղինակությունն ու դերը անսահման մեծ է, եկեղեցական սկանդալը հասարակության ուշադրության կիզակետում հայտնվեց:

Հնչող գլխավոր հարցը. ի՞նչ է տեղի ունենում եկեղեցում, ինչի՞ համար է իրականում ծավալվել այս պայքարը և արդյո՞ք դա Վրացական ուղղափառ եկեղեցու ֆունդամենտալ և հարաբերական լիբերալ թևերի միջև դիմակայություն է:

«Կարծես, ծայրահեղական խմբերն ուզում են եկեղեցում գերիշխող դիրք զբաղեցնել, և նրանց հակադարձող ընդդիմություն է ձևավորվել: Հնարավոր է, որ պատրիարքարանը մարտավարական ճանապարհով առանձնանում է ծայրահեղ թևից, չնայած որ գաղափարապես աջակցում է նրան: Հնարավոր է նաև, որ այդ թևն այնքան է վերահսկողությունից դուրս եկել, որ հոգևորականների մի մասը գիտակցել է, որ եկեղեցին նման ձևով ներկայացնելը կվնասի հենց եկեղեցուն», — ասում է աստվածաբան Լևան Աբաշիձեն:

Ենթադրություններ կան նաև, որ իշխանության համար պայքարի մեջ ներգրավված հոգևորականները երկրի քաղաքական իշխանությունների աջակցությունն ունեն, այդ պատճառով էլ պատահական չէ, որ  հոգևոր դասը հիմա լիարժեք հայտարարություններով է հանդես գալիս այն դեպքում, որ նրանց մեծ մասը երկար ժամանակ աչք է փակել եկեղեցու ներսում անհանդուրժողականության և ծայրահեղականության վրա:

Պատրիարքը համար մեկ հեղինակությունն է

2014թ-ին անցկացրած մարդահամարի համաձայն՝ Վրաստանի բնակչության 83,5%-ն իրեն ուղղափառ է համարում:

Վերջին տարիներին Ամերիկյան ժողովրդավարական ինստիտուտի կողմից անցկացրած բոլոր սոցիոլոգիական հարցումներում ուղղափառ եկեղեցին բնակչության շրջանում ամենամեծ վստահությունը վայելով ինստիտուտն է եղել:

Վրացական ուղղափառ եկեղեցու վերելքը սկսվել է 1990-ականներին՝ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո:

Ազգային շարժման փուլում, ինչպես նաև Էդուարդ Շևարդնաձեի նախագահության տարիներին (1992-2003 թթ.) տեղի ունեցած պատերազմների, պետական ինստիտուտների քանդման, կոռուպցիայի, մասշտաբային կրիմինալի, տնտեսական զրկանքների և համատարած սոցիալական չպաշտպանվածության ֆոնին ուղղափառ եկեղեցին իր վրա վերցրեց պետական ինստիտուտի  գրեթե բոլոր գործառույթները: Հասարակության համար եկեղեցին միակ ինստիտուտն էր, որը կայունության զգացում էր առաջացնում:

Վրաստանում ուղղափառությունը պետական կրոնի կարգավիճակ չունի, ճիշտ է, Սահմանադրությունն ընդունում է նրա առանձնահատուկ դերը երկրի պատմության մեջ, և գործնականում այն անսահմանափակ իշխանություն ունի:

Վրացական ուղղափառ եկեղեցին 1977թ-ից գլխավորում է Կաթողիկոս Պատրիարք Իլյա Երկրորդը (Իլյա Շիոլաշվիլին), որի հանդեպ բնակչության վստահության վարկանիշն անհամեմատ ավելի բարձր է ցանկացած հանրային դեմքի վարկանիշից, այն գրեթե կրկնակի բարձր է նախագահի և վարչապետի վարկանիշից: Հենց Իլյա Երկրորդի հեղինակությունն է Վրացական ուղղափառ եկեղեցու՝ մեծ ժողովրդականություն վայելելու պատճառներից մեկը համարվում:

Առանց պատրիարքի համար կենացի ոչ մի վրացական ճաշկերույթ չի անցնում, որոշ եկեղեցիներում կարելի է նրա պատկերով սրբապատկերներ տեսնել: Միայն այն բանի համար, որ նա մկրտի, ընտանիքները որոշում են երրորդ երեխային ունենալ [պատրիարքի նախաձեռնությամբ, 2008թ-ից ուղղափառ ընտանիքում ծնված յուրաքանչյուր երրորդ երեխային նա անձամբ է մկտրում: Զանգվածային մկրտության ծեսն անցկացվում է ամեն տարի, և դրա նպատակներից մեկը ժողովրդագրական իրավիճակի բարելավումն է: Եթե պատրիարքը ցանկություն է հայտնում ներում շնորհելու իրավունք ստանալ, կառավարությունը կարող է լրջորեն քննարկել աստվածապետական կառավարում մտցնելու հնարավորությունը: Իհարկե կատակով երկրի առաջին դեմքերը՝ նախկին նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլին և նախկին վարչապետ Բիձինա Իվանիշվիլին, հանրային կերպով վիճում էին, թե իրենցից ով է ավելի շատ սիրում պատրիարքին:

Վատառողջ լինելու պատճառով 84-ամյա պատրիարքը ավելի ու ավելի հազվադեպ է հանրության աչքին երևում: Այն բանից, թե ով է Իլյայից հետո զբաղեցնելու պատրիարքի գահը, մեծապես կախված է ոչ միայն եկեղեցու ճակատագիրն, այլ նաև որոշակի առումով երկրի ներքին և արտաքին քաղաքական ուղղվածությունը: Աստվածաբաններն ու հետազոտողները պառակտումը եկեղեցում դիտարկում են հենց հետնորդների հնարավոր դիմակայության կտրվածքով:

Եկեղեցին ամենահարուստ կազմակերպություններից է

Պետության և եկեղեցու միջև հարաբերությունները Վրաստանում կարգավորվում են 2002թ-ի հոկտեմբերի 14-ին ձևակերպված սահմանադրական համաձայնագրով:

Այդ փաստաթղթում պետությունը հաստատում է, որ խորհրդային ժամանակաշրջանում եկեղեցուն նյութական և բարոյական վնաս է հասցվել, և պարտավորվում է մասամբ փոխհատուցել եկեղեցու կրած կորուստները: Հենց դրանով է եկեղեցին բացատրում պետության զգալի նյութական աջակցությունը, ինչը, ելնելով Վրաստանի Սահմանադրությունում ամրագրված աշխարհիկության սկզբունքներից, իրավաբանորեն չհիմնավորված պրակտիկա է:

Ուղղափառ եկեղեցին ամեն տարի 25 մլն լարի է ստանում պետբյուջեից: Բացի այդ, միլիոնավոր լարիներ պատրիարքարանը ստանում է տեղական, մունիցիպալ բյուջեներից, ինչպես նաև նախագահի և վարչապետի պահուստային ֆոնդերից: Բնակչության նվիրատվությունը պատրիարքարանն օգտագործում է հիմնականում ոչ աշխարհիկ նպատակներով,  կրոնական ինդոկտրինացիայի, նոր եկեղեցիների և վանքերի կառուցման, շքեղության առարկաների ձեռքբերման համար:

Հանրային ռեեստրի տվյալներով, պատրիարքարանի սեփականությունում է գտնվում Մծխեթա քաղաքի մակերեսը 6 անգամ գերազանցող անշարժ գույք՝ 1674 հա մակերեսով 565 հողակտոր և 243 շենք:

Այդ գույքի մեծ մասը պետությունը եկեղեցուն է փոխանցել սիմվոլիկ 1 լարի գնով: Նշված գույքին պետք է ավելացնել նաև մասնավոր ընկերությունների և հավատացյալների նվիրատվությունները:

Եկեղեցին մի շարք արտոնություններ ունի. ի տարբերություն այլ կրոնական կազմակերպությունների, այն հարկեր չի վճարում: Վրաստանում լայն տարածում ունի եկեղեցական խանութների ցանցը, որոնցում վաճառվում են սրբապատկերներ և այլ եկեղեցական պարագաներ: Իրավաբանների կարծիքով, գործող օրենսդրությամբ ապահովվող արտոնությունների համաձայն, նման արտադրանքի արտադրությունն ու իրացումը պատրիարքարանի համար ավելի էժան է, քան այլ դավանանքների համար:

Այդ գումարային մուտքերը, շարժական և անշարժ գույքն ու օրենքով սահմանված առավելությունները եկեղեցին Վրաստանի ամենահարուստ կազմակերպություններից մեկն են դարձնում:

Եկեղեցին և քաղաքականությունը. «Ես պատգամավորությանը նախընտրում եմ ուղղափառությունը»

Պատրիարքարանի ֆինանսավորումը զգալի աճի դինամիկա է ցուցաբերում, հատկապես այն տարիներին, երբ երկրում ընտրություններ են անցկացվում կամ քաղաքական ճգնաժամ է առաջանում:

Դա կրկին ապացուցում է, որ պետության և եկեղեցու հարաբերությունները հիմնված են երկկողմանի շահերի վրա. եկեղեցին իշխանություններին սատարելու համար տնտեսական դիվիդենդների է սպասում, իսկ քաղաքական գործիչների համար պատրիարքին մոտ լինելը, սրբապատկերների և մոմերի ֆոնին լուսանկարվելն ընտրողի սիրտ տանող ամենակարճ ճանապարհն ու հաջող կարիերայի երաշիք է:

Եկեղեցու՝ որպես ազդեցիկ ինստիտուտի, օգտագործումը քաղաքական նպատակներով սկսվել է դեռևս 1990-ականներին: Եվ շարունակվում է մինչ այսօր:

Վրաստանի հեռուստաարխիվում կարելի է 1992թ-ին Սիոնի կաթեդրալ տաճարում Էդուարդ Շևարդնաձեի մկրտության կադրերը գտնել: Նախկին խորհրդային կուսակցական առաջնորդին մկրտում էր անձամբ պատրիարքը՝ դրանով ապահովելով իշխանությունների լեգիտիմությունը, որը երկիրը գլխավորել էր ծանրագույն քաղաքացիական դիմակայության արդյունքում:

Ավելի բարդ էին եկեղեցու և իշխանությունների հարաբերությունները «վարդերի հեղափոխությունից» հետո: Եկեղեցին ոչ միանգամից ցույց տվեց իր աջակցությունը Միխայիլ Սահակաշվիլիին: Սահակաշվիլին եկեղեցու համակրանքին արժանանալու համար ավելացրեց ֆինանսավորումը, սակայն գաղափարական տարաձայնությունների պատճառով այդ տանդեմն այնուամենայնիվ չկայացավ:

Սահակաշվիլիի նախագահության 9-րդ տարում եկեղեցու ազդեցությունն էլ ավելի ուժեղացավ, իսկ դրա ներսում ծայրահեղական թևն ամրապնդվեց: Դիտորդների կարծիքով, դա եկեղեցու ինքնապաշտպանական արձագանքը դարձավ երկրի արևմտամետ քաղաքականությանն ու բարեփոխումներին, որոնք իրականացնում էր Սահակաշվիլին և իր թիմը:

2012թ-ի խորհրդարանական ընտրությունների քարոզարշավի ժամանակ ուղղափառ հոգևորականների մի մասը բնակչությանը բացահայտ ագիտացիա էր անում՝ Սահակաշվիլիի դեմ և միլիարդեր Բիձինա Իվանիշվիլիի «Վրացական երազանք» կուսակցության կողմ:

Իլյա Բարեպաշտի վանքի վանահայր Տարիել Սիկինչիլաշվիլին վանքի ցանկապատին «Վրացական երազանքի» դրոշն ամրացրեց և այդ կուսակցության հաղթանակն անվանեց «Աստծո հրաշք»:

Այսօր Վրաստանի քաղաքական իշխանության և եկեղեցու միջև քիչ թե շատ ներդաշնակ հարաբերություններ են: Իշխանությունները եկեղեցու հանդեպ լոյալություն են դրսևորում, ինչը մասամբ պայմանավորված է գաղափարական մերձեցմամբ:

Կրոնական խմբերի ազդեցությունն իշխանությունների վրա հատկապես վառ է արտահայտվում, երբ կառավարությունն ու խորհրդարանն աշխատում են մի նախաձեռնության կամ օրինագծի վրա, որին եկեղեցին համաձայն չէ:

Օրինակ, եկեղեցին կտրականապես դեմ է հակախտրական օրենքի ընդունմանը, որի իմաստը մարդու իրավունքների պաշտպանությունն ու բոլոր տեսակի խտրականության դեմ պայքարն է, այդ թվում նաև՝ կրոնական:

Եկեղեցու գրոհն այդ օրինագծի վրա այնպես էր վախեցրել իշխող կուսակցության պատգամավորներին, որ նրանցից մեկը՝ Գեդի Պոպխաձեն հայտարարեց. «Եթե սինոդը պահանջի չսատարել օրինագծին, ապա ես՝ որպես ուղղափառ եկեղեցու ծխական, նրա հետ կոնֆլիկտի մեջ չեմ մտնի… Ինձ համար ուղղափառությունը պատգամավորական մանդատից ավելի կարևոր է»: Խորհրդարանն այնուամենայնիվ ընդունեց այդ օրենքը, քանի որ դա միջազգային ինստիտուտների պահանջն էր, չնայած որ եկեղեցին այնուամենայնիվ պնդեց, որ օրինագծում որոշակի ուղղումներ մտցվեն:

Կրոնը հանրակրթական դպրոցներում

2007թ-ի սեպտեմբերից հանրակրթական դպրոցների 3-րդ և 4-րդ դասարանի աշակերտները նոր առարկա կսկսեն ուսումնասիրել՝ «Ես և հասարակությունը»: Առարկայի ստանդարտը կրթության և գիտության նախարարությունը հաստատել է 2016թ-ի հունիսին մեկ տարվա քննարկումներից հետո:

Այդ առարկայի նպատակը երեխաների մոտ ժողովրդական արժեքների վրա հիմնված հասարակության մասին պատկերացում ձևավորելն է: Ստանդարտի սկզբնական տարբերակում «Ինչին եմ ես հավատում» գլուխ կար, ինչպես նաև քննարկման թեմաներ՝ «Ինչու է անընդունելի կրոնի անվան տակ բռնությունը», «Ինչու պետք է հարգել այլ հավատքի ներկայացուցիչներին» և այլն:

Ուղղափառ հոգևորականներն ու հասարակության պահպանողական խմբերը նախարարությանը մեղադրեցին ազգային ավանդույթները խաթարելու համար. հոգևորականները բողոքի ակցիաներ անցկացրին, նախարարությանը բազմաթիվ  ստորագրահավաքներ ուղարկեցին:

Եկեղեցու բողոքից հետո ստանդարտի մեկ այլ տարբերակ հաստատվեց, որում արդեն բացակայում են «հանդուրժողականություն», «փոքրամասնություններ», «գենդեր» եզրույթները:

Իսկ կրթության նախարարը տեղի ունեցածով հետաքրքրվող լրագրողներին խորհուրդ տվեց «զուսպ լինել, երբ հարցը վերաբերում է պատրիարքին և եկեղեցուն»:

Ոչ կառավարական կազմակերպություններն ու փորձագետները քննադատում են նախարարությանը համաքաղաքացիական արժեքների և կրոնական չեզոքության վրա հիմնված կրթական համակարգի բացակայության համար:

Հանրակրթական դպրոցներում մինչ այսօր լուծված չէ կրոնական ինդոկտրինացիայի և պրոզելիտիզմի խնդիրը:

Օրինակ, մամուլում մի դեպք է լուսաբանվում, երբ 14-ամյա դեռահասը ծեծի է ենթարկվել բարձ դասարանցիների կողմից այն հայտարարության համար, որ չի հավատում կրոնական հրաշքներին: «Եհովայի վկաների» անդամ երեխաների վրա հոգեբանական ճնշման ևս մեկ դեպք է գրանցվել: Մեկ այլ դեպք. ֆիզկուլուտարի դասից աշակերտներին տարել են աղոթելու դպրոցի հարևանությամբ գտնվող եկեղեցի: Աջարիայի դպրոցներից մեկում մուսուլման աշակերտներին հայտարարվել է, որ նրանք դավաճանում են իրենց նախնիների հավատքին: Դպրոցներում և դասարաններում հաճախ աղոթատեղիներ և «կարմիր անկյուններ» (սրբապատկերների համար հատկացված հատուկ տեղ) են կառուցվում, որոնք հանդիսավոր կերպով օրհնվում են քահանաների կողմից, շատ դպրոցներում դասը սկսվում է «Հայր մերն» արտասանելուց:

Սակայն Վրաստանի օրենսդրությունում ամեն ինչ այլ կերպ է: Հանրային կրթության մասին օրենքն արգելում է հանրակրթական դպրոցներում ինդոկտրինացիա և կրոնական սիմվոլիկայի ցուցադրում իրականացնել, չնայած որ նախարարությունը երկար տարիներ աչք է փակում համակարգային խնդրի վրա՝ չցանկանալով փչացնել հարաբերությունները գերիշխող կրոնական խմբի հետ և խուսափելով պատրիարքարանի հետ խնդիրներից:

Մայիսի 17-ը, ֆունդամենտալիստներն ու ռուսական նարատիվը

Մայիսի 17-ին՝ հոմոֆոբիայի և տրանսֆոբիայի դեմ պայքարի միջազգային օրը, հոգևորականներն ու հավատացյալները Թբիլիսիի կենտրոնում ցրեցին խաղաղ ակցիան: ԼԳԲՏ իրավունքների պաշտպանության ակցիային մասնակցում էր մի քանի տասնյակ մարդ:

«Վրացի գեյեր չկան», — բղավում էին հոգևորականները: Նրանցից մեկի ձեռքին աթոռ կար, որն ակնհայտ նախատեսված էր ակցիայի մասնակիցների հետ հաշվեհարդար տեսնելու համար:

Այսօր ֆունդամենտալիստական տրամադրությունների դեմ հայտարարություններ են հնչում արդեն եկեղեցու որոշ ներկայացուցիչների կողմից:

Դիմակայության վերջին փուլում հոգևորականների մի մասը մյուսին մեղադրում է «անգրագիտության, անկիրթ լինելու, ֆունդամենտալիզմի և մարդատյացության» համար:

Մայիսի 17-ը կրոնական մոլեռանդության միակ արտահայտումը չէ: Նման արհայտումներ հաճախ կարելի է նկատել առանձին հոգևորականների կողմից, հաճախ են լսվում քարոզների ժամանակ, իսկ երբեմն էլ ավելի ագրեսիվ ուժային տեսք են ստանում:

Օրինակ, հոգևորականների ծայրահեղական թևը փորձում է մարդկանց տրամադրել ID քարտերի դեմ: Նրանց խոսքով, հավատացյալները չպետք է անձը հաստատող նոր փաստաթղթեր վերցնեն, քանի որ դրա վրա «հրեշի նշան» կա («սատանայի նշան», «սատանայի թիվ» և այլն):

Եկեղեցական ամբիոնների քարոզների ժամանակ հոմոֆոբիա և  այլատյացություն պարունակող ուղերձներին զուգահեռ հաճախ կարելի է լսել նաև հակաարևմտյան և ռուսամետ հռետորաբանություն. «Եվրոպան, որն այլասերում է»,  «Ամերիկան, որը մեզնից պահանջում է օրինականացնել միասեռականությունը», իսկ «Ռուսաստանը մեր նույնադավան երկիրն է»:

«Ուղղափառ ծնողների միության»՝ եկեղեցու անունից այլախոհների հանդեպ բռնություն կիրառող կազմակերպության գաղափարախոսներից մեկն ուղղափառ եկեղեցու ներկայացուցիչ Դավիթ Իսակաձեն է: Նա հենց այն հոգևորականն է, որը բողոքում էր Հռոմի պապի այցի դեմ, և հենց դրանով է հիմնավորում իր դիմակայությունն այլ հոգևորականների հետ:

 «Ուղղափառ ծնողների միությունը» վերջին տարիներին դեմ էր արտահայտվում կաթոլիկ եկեղեցիների և մզկիթների շինարարությանը, դրա անդամները գլխավոր վտանգ են համարում գլոբալիզացիան և լիբերալ արժեքները, թույլ չեն տալիս Հելոուինը նշել, իսկ 2009թ-ին կազմակերպության անդամները ուղիղ եթերի ժամանակ ներխուժեցին «Կավկասիա» հեռուստաընկերության տաղավար, ծեծի ենթարկեցին և հաղորդավարին, և հաղորդման մասնակիցներին, քանի որ իրենց դուր չէր եկել այն գիրքը, որը քննարկվում էր այդ հաղորդման ընթացքում:

Ծայրահեղականների գործողությունները պատրիարքարանը հանրային կերպով չքննադատեց, ավելին՝ պատրիարքը նրանց հանդեպ հանրային կերպով մի քանի անգամ լոյալություն ցուցաբերեց, այդ թվում նաև՝ արտասահմանյան լրատվամիջոցներում: 2010թ-ին Բի-Բի-Սի-ին տված հարցազրույցում լրագրողի հարցին, թե «եթե կազմակերպությունը ստեղծվել է առանց եկեղեցու օրհնության, ինչու նա չի դատապարտում ծայրահեղականությունը», պատրիարքը պատասխանել է. «Որովհետև նրանց նպատակները բարի են»: Նկատողություն տալու փոխարեն պատրիարքը մի քանի տարի առաջ ավագ երեց Դավիթ Իսակաձեին խաչով պարգևատրեց և թույլ տվեց խույր կրել:

Շատերն անհանգստացած են եկեղեցում գերիշխող ուլտրապահպանողական մոտեցումների կապակցությամբ:

«Այս գործընթացում կողմերից ոչ մեկն այն ուժը չէ, որին քաղաքացիական հասարակությունը կկարողանա ամբողջությամբ վստահել, դիմակայության արդյունքն անկանխատեսելի է», — ասում է «Հավատքի մասին զրույցներ» հաղորդման հեղինակ և հաղորդավար Լևան Սուտիձեն: Նրա խոսքով, հանրային դարձած կոնֆլիկտն արդյունքում հասարակությանը կարող է օգնել հավասարակշռել եկեղեցու իշխանությունը և աջակցել եկեղեցում մեմղ ուժերի դիրքերի ամրապնդմանը: