Փշալարով կյանքը Վրաստանում. տարանջատման գիծ
«Ահա և Գորի-Ցխինվալի երթուղայինը եկավ», — ասում է 78-ամյա Վիտալի Կասրաձեն, որը կանգնած է վրացական Գորի քաղաքից դեպի Ռուսաստանի կողմից օկուպացված Հարավային Օսիայի մայրաքաղաք Ցխինվալի տանող ճանապարհին: Մենք տարանջատման գծից 200մ հեռավորության վրա ենք՝ վրացական Էրգնեթի գյուղում: Թվում է, թե միկրոավտոբուսն ուղևորվում է ուղիղ դեպի հսկիչ անցակետ, որից այնկողմ Հարավային Օսիան է: Սակայն այնուամենայնիվ կանգ է առնում:
Հետո ճանապարհը տարանջատում են կանաչ պաստառները: Սակայն անցնելու տեղ չկա: «Ներողություն, Գորի-Էրգնեթի երթուղայինը: Ցխինվալի ոչ ոք չի գնում, ոչ ոքի չեն թողնում», — ասածն ուղղում է Վիտալի Կասաձեն՝Օսիայի վրացին Էրգնեթիից:
«Ռուսական տեսաաչքերը մեզ հետևում են»
Տասնյակ տարիներ նա ապրել է Ցխինվալիում: Այնտեղ հիմա էլ ապրում է նրա քույրը, որն ամուսնացել է օսի հետ: 2008թ-ի օգոստոսի ռուս-վրացական պատերազմից հետո նա ոչ մի անգամ քրոջը չի տեսել: Չճանաչված Հարավային Օսիայի և մնացած Վրաստանի միջև տարանջատման գծի երկայնքով հարյուրավոր այդպիսի պատմություններ կան. Վրաստանի վերահսկողության տակ գնտվող հատվածից դեպի վրացական կառավարության վերահսկողության տակ չգտնվող հարավօսական հատված թույլ չեն տալիս անցնել ոչ հարազատներին այցելելու, ոչ ծնողների գերեզմաններին լինելու համար:
2008թ-ի պատերազմից հետո տարանջատման գծի վերահսկողությունն իր վրա է վերցրել Ռուսաստանի Անվտանգության դաշնային խառայության սահմանային վարչությունը: Այն էլ հենց այդպիսի խիստ կանոններ է հաստատել. փաստացի խզել է բոլոր մարդկային կապերը վրացիների և օսերի միջև:
Հարավային Օսիայի բնակիչներն այժմ Վրաստան են մտնում Ռուսաստանի տարածքից: Նրանք գնում են Հյուսիսային Կովկասով դեպի ՌԴ և Վրաստանի միջև առկա վերահսկիչ անցակետերն ու վերջինիս տարածք մտնում ռուսական անձնագրերով: Բացի ռուսականը, նրանք նաև հարավօսական անձնագրեր ունեն, որոնք տրվել են փաստացի չճանաչված հանրապետության կողմից:
Միաժամանակ ցանկապատերի փոխարեն տարանջատման գծում աստիճանաբար փշալար են անցկացրել: Տարանջատման գծի գյուղերի վերահսկիչ անցեկետերի մեծ մասը փակ է. ոչ մարդիկ, ոչ տրանսպորտը ոչ մեկ, ոչ մյուս կողմից չի անցնում: Այն գիծը հատելու թույլտվություն, որը ռուսներն ու օսերն անվանում են «պետական սահման», իսկ վրացիներն ու միջազգային հանրությունը՝ տարանջատման գիծ, ունեն օսական Ախալգորիի (օսերեն՝ Լենինգորի) բնակիչները: Դրա համար նրանք պետք է հատուկ անցագրեր ձևակերպեն:
«Սկզբում այս գիծը պահպանում էին օսերը, այժմ՝ միայն ռուսները: Ոչ մի օս չկա: Երբեմն մեզ բարևում են փշալարի մյուս կողմից», — ասում է տղամարդը: Նա շտապում է դեպի իր երկու կովերը: Արածեցնում է նրանց պարզապես փշալարի մերձակայքում:
Տղամարդը վերականգնել է իր այրված տունը. պատերազմից հետո չորս տարի նա ապրել է մերթ Թբիլիսիում, մերթ վրացական Կասպի քաղաքում՝ մի տանը, որտեղ նախկինում օս ընտանիք էր ապրում:
Այդպիսի պրակտիկա կար: Վրացիները գտնում էին օսերի, որոնք ստիպված պետք է լքեին վրացական բնակավայրերում և քաղաքաներում գտնվող իրենց տները, և պայմանավորվում նրանց հետ, որ կապրեն նրանց տանը, մինչև վերականգնեն սեփականը: Օս ընտանիքը Վիտալի Կասրաձեին չի մերժել:
Մեդվեդևի-Սարկոզիի պլանի համաձայն, որը պետք է կարգավորեր 2008թ-ի ռուս-վրացական հակամարտությունը, ռուսները պետք է իրենց զորքերը հետ քաշեին այն գիծ, որը նախորդում էր մարտական գործողությունների մեկնարկին: Սակայն դե ֆակտո նրանց ստորաբաժանումներն այսօր ամբողջությամբ վերահսկում են իրավիճակը նաև տարանջատման գծի երկայնքով և ողջ Հարավային Օսիայի տարածքում: Վրացիները պետք է վերադարձնեին իրենց զինված ուժերը նրանց մշտական տեղակայման վայր: Այժմ վրացական կողմից տարանջատման գծում հերթապահում է միայն ոստիկանությունը:
«Ինչպե՞ս ես այդտեղ հայտնվել: Վերադարձի՛ր»
Ցխինվալին սկսվում է Էրգնենթիից գրեթե անմիջապես հետո: Ավանի վերջին տները հարավօսական մայրաքաղաքից բաժանում է Լիախվի գետը և ևս մեկ գետակ:
«Այստեղ՝ թփերում, կարող են նստած լինել ռուս սահմանապահներ», — գետի մյուս կողմն է ցույց տալիս Լիա Չիլաչիձեն: Նա ապրում է Էրգնեթիում: Այժմ գլխավորում է իշխող «Վրացական երազանքի» խմբակցությունը Գորիի տեղական ինքնակառավարման մարմնում՝ սակրեբուլոյում: Իր մասին պատմում է, որ երեք անգամ ստիպված է եղել կյանքը զրոյից սկսել: Առաջին անգամ, երբ 1991թ-ի վրաց-օսական հակամարտության թեժ պահին սպանել են նրա ամուսնուն, իսկ նա ստիպված է եղել հեռանալ Ցխինվալիից: Երկրորդ անգամ՝ 2008թ-ին, երբ նրա տունն Էրգնեթիում այրել են պատերազմի ժամանակ, և նա ստիպված է եղել ժամանակավոր բնակարան գտնել, ապրել հումանիտար օգնության հաշվին: Երրորդ անգամ, երբ վերադարձել է Էրգնեթիի իր տունը վերականգնելու:
Ամուսնու մահից հետո նա ինքն է իր երեք երեխաներին ոտքի կանգնեցրել: Նրանց ուսման վճարը տալու համար իր տանը մինի-հյուրանոց է բացել նրանց համար, ովքեր գալիս էին Էրգնեթիի շուկա: Մինչև 2004թ-ն այն առևտրի և օսերի ու վրացիների շփման կենտրոն էր: «Այստեղ էին գալիս ողջ Կովկասից», — հիշում է Լիան: Նրա մոտ առավելապես օսեր էին մնում: «Այս շուկան մարդկանց էր միավորում: Պետությունը դրանում ոչ մի դեր չէր խաղում: Իսկ հետո Սահակաշվիլին իր «արկածախնդրության» համար փակեց այդ շուկան», — պատմում է նա:
Վրացական երգեր՝ օսական հարսանիքներին և ռուսական ռազմական պոլիգոնում՝ հրետանու դղրդյուն. ահա այն ձայները, որոնք այսօր գալիս են Ցխինվալիի կողմից դեպի Լիա Չիլաչիձեի բակ:
«Նրանք (օսերը – խմբ.) վրացական երգեր են երգում հարսանիքներին և պարում վրացական երաժշտության տակ: Ընդ որում, ասում են, որ չեն ուզում վրացիներին տեսնել: Վերջերս ընկերուհիս է ինձ զանգահարել, որն աշխատում է Թբիլիսիում, նա հեռախոսով լսում էր երաժշտությունը: Հարցնում է. «Հարսանի՞ք է»: Պատասխանում եմ. «Այո, այո, հարսանիք է: Ես Ցխինվալիում եմ»: Նա քիչ էր մնացել գիտակցությունը կորցներ. «Ինչպե՞ս ես այդտեղ հայտնվել: Վերադարձի՛ր»:
Լիա Չիլաչիձեն կարող է լսել երգերը, որոնք երգում են օսական հարսանիքներին, սակայն չի կարող զանգահարել Ցխինվալիի իր ընկերներին: Նրանց հետ շփվում է միայն սոցցանցերում: «Այնտեղ ռուսական բջջային օպերատոր է: Բացի այդ, ես չեմ ուզում, որ նրանք իմ պատճառով խնդիրներ ունենան, որ նրանց վրա ճնշում գործադրեն մեզ հետ շփվելու համար», — բացատրում է նա:
Ցխինվալիի երկնքում հուլիսյան արևն է կիզակետում: Դանդաղ հայացքով Լիա Չիլաչիձեն զննում է իր համար սովորական, միաժամանակ անհասանելի, հայրենի և օտար քաղաքի տեսքը: Նա կարող է բնութագրել դրա յուրաքանչյուր տունը: Կողքից, փշալարից այնկողմ մեզ են նայում այդ նույն ռուսական «տեսաաչքերը», որոնց մասին ասում էր Վիտալի Կասրաձեն: Դա տեսահսկման մեծ տեսախցիկ է, որը տնկված է բարձր սյան, ավելի շուտ՝ աշտարակի վրա:
Այդ տեսախցիկները ռուսներին օգնում են բռնել երկու կողմից «խախտողներին». «պետական սահմանի ապօրինի հատման համար» տանում են Ցխինվալի ՔԿՀ: Տեղացիները պատմում են, որ ձերբակալված օսերին այնտեղ երկու օր են պահում:
Եթե խոսքը գնում է վրացիների մասին, որոնք փշալարն անցել են վրացական կողմից, ապա հետևանքները կարող են տարբեր լինել: Մարդկանց ազատելու համար միջամտում են վրացական իշխանությունները, Միջազգային Կարմիր Խաչի Կոմիտեն, ԵՄ դիտորդների առաքելությունը: Երբեմն դա հաջողվում է:
Երբեմն ամեն ինչ ավարտվում է դատավճիռներով, ինչպես 30-ամյա Գեորգի Գուինաշվիլիի դեպքում: Նա անցել էր հարավօսական կողմ, ինչպես հայտարարում են նրա հարազատները, որպեսզի տեսնի Հարավային Օսիայում իր լքված տունը: Այնտեղ նրան բռնել են, մեղադրել ապօրինի զինված խմբավորման անդամ լինելու համար և դատապարտել 20 տարվա ազատազրկման: Հարավային Օսիայի Պետանվտանգության կոմիտեն պնդում է, որ Գիունաշվիլին մասնակցել է Ցխինվալիի շրջանի Դիսե գյուղի «ինքնապաշտպանությանը»: Վրացական իշխանություններն այդ մեղադրանքները «մտացածին» են անվանել:
Ռուս-օսական կողմը թույլ է տվել Գեորգիի մորն այցելել նրան: Վերջինիս հարազատներն ասում են, որ նա ծանր վիճակում է: Սակայն նրա դրության մասին ավելին պատմել հրաժարվում են: Վախենում են, որ կարող են այդպիսով նրան վնասել:
«Զբաղված է»
Այժմ վերականգնված տան նկուղում Լիա Չիլաչիձեն 2008թ-ի թանգարան է ստեղծում: Մարդիկ պետք է տեսնեն, թե ինչ է այստեղ տեղի ունեցել: «Այն ապացույց կլինի այն բանի, թե ինչ ենք մենք վերապրել: Շատերը նրանցից, ովքեր այստեղից հեռու են ապրում, օրինակ, Թբիլիսիում, չգիտեն, թե ինչ ենք մենք այստեղ վերապրել: Մենք պետք է գրանցենք բոլոր փաստերը, սակայն դա ագրեսիայի թանգարան չի լինի: Մի օր՝ 10-20 տարի անց, այս բոլոր պատերը կփլվեն: Այս բոլոր գծերը ժամանակավոր են: Գիտեք, թե Ցխինվալիում դա չե՞ն հասկանում»
Վիտալի Կասրաձեն ասում է, որ Էրգնեթիում տները 2008թ-ին այրում էին օսերը: Այստեղ նրանց մեկ «ինքնապաշտպանություն», մեկ «կամավորներ» են անվանում: Երբեմն ասում են, որ վրացիների տներն ավերում էին «կովկասցիները»՝ առանց ազգություն վերագրելու հարձակվողներին: Ռուսական բանակն, ինչպես հիշում են, դրան չի մասնացկել: Միաժամանակ դրա զինվորականները չեն խոչընդոտել զինված խմբավորումներին այրել տներն ու դիկապտությամբ զբաղվել:
«Էրգնեթիում ավերել են տների 80%-ը: 1991թ-ին, երբ հակամարտությունը բորբոքվեց, մերոնք (վրացիները – խմբ.) փչացրին նրանց ունեցվածքը: Եվ նրանք մեզ նույն բանով պատասխանեցին 2008թ-ին», — ասում է Վիտալի Կասրաձեն:
Արդյո՞ք նա հավատում է, որ Վրաստանի, Հարավային Օսիայի և Ռուսաստանի պատվիրակությունների հանդիպումները ԵՄ դիտորդների առաքելության միջնորդությամբ Էրգնեթիի անցակետում կարող են փոխել կամ մարդկանց հստակ խնդիրներ լուծել, օրինակ, վարչական սահմանի հատման հետ կապված:
«Օսերի հետ այդ հանդիպումները ոչինչ չեն տալիս: Կա մարդկանց կատեգորիա և այստեղ, և այնտեղ, որոնք ոչ մի կերպ չեն կարողանում ընդհանուր լեզու գտնել: Եվ չեն էլ գտնի, եթե նրանց չգլխավորեն խելացի մարդիկ: Իսկ նմաններն այսօր չկան: Նրանք հակառակն են անում: Նրանք, ովքեր վերևներում են նստած, պատերազմ են ուզում: Նրանք լավ գումարներ են աշխատում, իսկ մե՞նք: Ոչինչ: Ինչ ձեզ մոտ (Ուկրաինայում – խմբ.), ինչ մեզ մոտ՝ տարբերություն չկա», — պատասխանում է տղամարդը՝ հայացքնդ դեպի առաջ՝ Ցխինվալիի ուրվագծերին ուղղած:
Գորիում՝ Եվրամիության առաքելության գրասենյակի մոտ, կարելի է տեսնել եվրոպական տարբերանշաններով և դրոշներով զարդարված և շարքով կանգանծ ամենագնացները: Իրո՞ք դրանք նրանց պետք կգան: Առաքելության մանդատը սահմանափակվում է վրացական կողմից տարանջատման գծի երկայնքով իրավիճակի մշտադիտարկմամբ: Ռուս-օսական հատված նրանց չեն թողնում:
Սպիտակով՝ կանաչի վրա. «Պետական սահման»
Դեռևս 9 տարի առաջ՝ պատերազմից առաջ, Հարավային Օսիայի և մնացած Վրաստանի միջև վարչական սահմանը վրացիներն ու օսերը կարող էին հատել հասնելու համար հարևան շուկա կամ ծնողների գերեզմանին: Այժմ այդ գծի երկայնքով ռուսները կանաչ-սպիտակ պաստառներ են տեղադրել «Պետական սահման» և «Հարավային Օսիա» գրառումներով: Այդ գծի գոյության ռեժիմն ավելի շուտ մեծ գետոյի սահման է հիշեցնում, իսկ դրա անցկացման ուղղությունն ու փշալարով պատելը 2008թ-ի պատերազմից հետո ռուսներն ու օսերը կանխորոշել են իրենց հայեցողությամբ:
Այսպես, վրացական Խուրվալեթի գյուղում նրանք փշալարն այնպես են քաշել, որ 83-ամյա Դաթո Վանիշվիլիի բակը հայտնվել է ռուսների օկուպացրած կողմում, իսկ գյուղի մնացած մասը՝ Վրաստանի վերահսկողության տակ գտնվող հատվածում: Խորհրդային տարիներին այդ ավանը պատկանում էր Վրաստանի Գորիի մունիցիպալիտետին, այլ ոչ թե Հարավային Օսիայի ինքնավար շրջանին:
Օսիայի վրացի Դաթո Վանիշվլիին հրաժարվել է այնտեղ տեղափոխվել: Կնոջ՝ Վալենտինայի և թոռան՝ Մալխազի հետ պարում է հենց փշալարի տակ: «Նրանք (ռուսներն ու օսերը – խմբ.) ասացին ինձ՝ արի մեզ մոտ կամ գնա այստեղից: Ո՞ւր գնամ այստեղից: Ես այստեղ 80 տարի է՝ ապրում եմ», — ասում է տղամարդը:
Նա սկզբունքորեն ռուսական ռուբլի չի օգտոգործում, վրացական կենսաթոշակ է ստանում լարիով և ընդգծում, որ ռուս սահմանապահներից չի վախենում: Ներկա պահին Դաթո Վանիշվիլիի մոտ տարբեր միջազգային պատվիրակություններ են գալիս, որպեսզի բարևեն նրան փշալարի մյուս կողմից: Այնտեղ 2017թ-ի հուլիսին եղել է նաև Ուկրաինայի նախագահ Պյոտր Պորոշենկոն: Մալխազ Վանիշվիլին ուկրաինացի նախագահի ելույթից հետո համոզված է, որ փշալարը շուտով կհանեն:
Այն օրը, երբ մենք Դաթոյի մոտ եկանք, նա առավոտյան ընդունել էր մոլդովական կառավարական պատվիրակությանը: Մոլդովացիները խոստացել էին հաջորդ անգամ նրա և թոռան համար նոութբուք բերել:
Տեղացիները պատմում են, որ Վանիշվիլիի ընտանիք այդպիսի այցելություններից հետո «պրոֆիլակտիկ զրույցների» են գալիս ռուս սահմանապահները: Նա ինքը դրանում խնդիր չի տեսնում: Նրա միտքն այլ բանով է զբաղված՝ 28-ամյա Մալխազին կին գտնելով: Նա ոստիկանությանն ու այցելուներին խնդրում է օգնել իրեն այդ հարցում:
Ինքը՝ թոռը, փշալարից և ռուս սահմանապահներից հեռու մեկնել չի պատրաստվում: Ասում է, որ շարունակելու է այդտեղ ապրել:
Դաթոյի ևս մեկ խնդիրն է, թե ինչպես կնոջը հիվանդանոց տեղափոխել: Օս բժիշկները նրան առաջարկել են կնոջն Ախալգորի տեղափոխել: «Ինչպե՞ս ես նրան այնտեղ տանեմ: Ես այնտեղ ոչ ոքի չգիտեմ: Մենք այնտեղ ծանոթ չունենք», — ասում է նա: Վալենտինա Վանիշվիլիի մոտ են եկել նաև վրացի բժիշկներ: Զննել են նրան փշալարի միջով, ասել, որ պետք է տանել Գորի կամ Թբիլիսի: Այնտեղ նրանց թույլ չեն տալիս մեկնել Հարավային Օսիայի փաստացի իշխանությունները: Արդյունքում՝ Վալենտինա Վանիշվիլին մնացել է տանն առանց բժիշկների օգնության:
Հարցին, թե ինչով օգնենք, նա պատասխանում է. «Մթերքով»: Վրացի ոստիկանները, որոնք հերթապահում են տարանջատման գծում վրացական կողմից, փշալարի միջով Վանիշվիլի ընտանիքին հաց են փոխանցում:
«Սահմանի» վրա երկու տուն ունեցող տղամարդը
Խուրվալեթին միակ վրացական գյուղը չէ, որտեղ փշալարն այնպես է անցնում, որ կիսում է մարդկային կյանքերը: Մեկ այլ օրինակ է Քարելի շրջանի Դվանի գյուղը: Երեք տարի առաջ ռուս-օսական կողմը հայտարարել է, որ տարանջատման գիծն այդ գյուղում անցկացնելու է 50մ դեպի վրացական տարածքի խորքը: Վրաստանը հայտարարում է այդ սողացող օկուպացիայի մի քանի հարյուր մետրի մասին, նաև դե ֆակտո վարչական սահմանի այլ հատվածներում:
Մերաբ Մեկարիշվիլիի տունը Դվանիում հենց այդ 50 մետրի տարածքում է: Երբ նա այդ մասին իմացել է, 4 օրվա ընթացքում տեղափոխել է իր իրերն ու շինանյութերն իր այդ տնից 120 մեկտր հեռու: Եվ սկսել է նոր տուն կառուցել այդ հատվածում: Այժմ նա երկու տուն ունի տարանջատման գծում՝ հինը, որն ավերվել է 2008թ-ի պատերազմի ժամանակ և հետո վերականգնվել և ի վերջո լքվել, և նորը, որը հիմա է կառուցում:
Այժմ Մերաբ Մեկարիշվիլիի հարևանները ռուս սհմանապահներն են: Իր այգուց նա նրանց բարևում է: Նրանք այդպես էլ մինչև այսօր չեն տեղափոխել այդ փշալարը 50 մետր դեպի վրացական հատված: Սակայն դա կարող է տեղի ունենալ ցանկացած օր կամ գիշեր, վստահ է տղամարդը:
Տեսականորեն սողացող օկուպացիան կարող է շարունակվել, իսկ դա նշանակում է, որ ժամանակի ընթացքում ռուսները կցանկանան ցանկապատն ու փշալարը ևս 50-100 մետրով առաջ տալ, այդ ժամանակ նոր տունը կրկին վրացական իշխանությունների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքից դուրս կմնա: Այն հարցին, թե չի վախենում արդյոք, որ ամեն ինչ կկրկնվի, տղամարդը պատասխանում է. «Ոչ: Դեռ ոչ: Հետո կտեսնենք: Վրաստանը դրան իհարկե համաձայն չէ: Այս ամբողջը մեր տարածքն է: Սակայն ի՞նչ անել: Նրանք ուժեղ են, տանկեր ունեն»:
Ռուս սահմանապահները Մերաբ Մեկարիշվիլիի հարևաններն են միանգամից երկու կողմից: Նրանց բունկերը բլրի վրա է, որն էլ նրա այգու մոտ է, ինչպես նաև հին ու նոր տների մոտ: Բլրի ստորոտին՝ փողոցի վերջում, որի վրա նախկին և ապագա տներն են, ճանապարհը քարե զանգված է փակում՝ տարանջատման գծի մարկերներից մեկը: Դրանից այնկողմ հարավօսական ցախատուն է:
Տղամարդը պատմում է, որ ռուս ուժայինները կարող են այնտեղ թաքնվել. նա նրանց հաճախ է այդ վայրում տեսնում:
Մենք հասնում ենք այգու մեջտեղը: Բլրի վրա լավ երևում է ռուս ուժայինների բլինդաժը:
— Մինչև այս կետը դեռ մեր տարածքն է: Իսկ արդեն նրանցն է, — ցույց է տալիս Մերաբ Մեկարիշվիլին այգու այն հատվածը, որը հին տան և Հարավային Օսիայի հետ «սահմանին» է: Այգու այն հատվածում, որը պետք է նրան մնա, փթթուն խնձորենիներ են աճում:
— Այսինքն՝ խնձորենիները ձեզ հե՞տ են մնում, — հարցնում ենք Մերաբին:
— Ոչ, կեսը նրանցն է լինելու, կեսը՝ իմը:
— Իսկ այս տանձենի՞ն: Ստացվում է, որ այն նրանց տարածքում է լինելո՞ւ, — մատնացույց ենք անում հին լայնատերև տանձենին:
— Ոչ, այդ ծառերը կտրելու եմ: Կարծում ես՝ նրանց եմ թողնելո՞ւ, — պատասխանում է այգու տերը:
Ամեն օր նա տեսնում է իր հին տունը. հիմա ամեն օր ինչ-որ բան է ավելացնում, կառուցում նոր տանը: Ասում է, որ արդեն չի տխրում կորցրածի համար: Հեռանալ, նոր տուն սարքել Դվանիի խորքերում՝ չճանաչված սահմանի ռուս պահապաններից հեռու, նա երբեք չէր էլ պատրաստվում: Նրա երկու աղջիկներն այժմ Թբիլիսիում են ապրում:
«Առաջինն էի Դվանիում Հարավային Օսիայի կողմից, հիմա էլ առաջինը կլինեմ: Իսկ ո՞ւր գնամ: Եթե բոլորն այստեղից հեռանան, ո՞վ կմնա: Ոչ ոք: Ես գնամ, հարևանս գնա, ընկերս հեռանա այստեղից: Առանց զենքի, բայց ամուր է պետք կանգնել»:
Դվանիում պատերազմի ժամանակ քանդել, այրել են ավելի քան 40 տուն, Էրգնեթիում՝ 160: Ներկա պահին այդ բնակավայրերում կարելի է հատուկենտ լքված տներ տեսնել: Սակայն շատ տներ վերակառուցել են. աղյուսը, թերթաքարը գնել են միջազգային դոնորների և պետության հաշվին: Օրինակ, Լիա Չիլաչիձեի տունը վերականգնել են Դանիայի կառավարության փողերով գնված շինանյութով: Մերաբ Մեկարիշվիլիին օգնել են նոր տուն կառուցել պետությունն ու համագյուղացիները:
Նրանք, ովքեր անվերադարձ կորցրել են իրենց տները, այսինքն, դրանք մնացել են օկուպացված տարածքում, նոր բնակարան ստանալու մի քանի տարբերակ ունեն: Կարելի է կամ պետությունից նոր բնակարան ստանալ նորակառույցում, կամ սեփականաշնորհել ժամանակավոր բնակարան, որոնք ներքին տեղահանվածները ստացել են պատերազմից հետո:
Օրինակ, Գորիում Հարավային Օսիայից եկած փախստականներին թույլ են տվել իրենց անունով ձևակերպելու երեք մանկապարտեզի շենք: Մարդիկ այդ շենքերում բնակարաններ են կառուցել: Լիա Չիլաչիձեն օգնել է ընտանիքներին, որոնք ապրում են նախկին մանկապարտեզների շենքերում, սեփականաշնորհման փաստաթղթեր ձևակերպել:
Կրկին կառուցված բնակարաններ պետությունից ստանում են հիմնականում բազմազավակ, անապահով ընտանիքներն ու պատերազմի վետերանները:
Գորիի շուրջ կարելի է նաև փախստականների բնակավայրեր տեսնել, որոնք միանման մինի-քոթեջներից են բաղկացած: Դրանք կառուցել են միջազգային դոնորների օգնությամբ անմիջապես պատերազմից հետո: Այդ տները ժամանակավորից վերածվել են մարդկանց համար մշտական տների:
Իսկ շատերն, օրինակ՝ Վիտալի Կասրաձեն, Լիա Չիլարիձեն, Դաթո Վանիշվիլին կամ Մերաբ Մեկարիշվիլին, ընտրել են կյանքը փաստացի տարանջատման գծում՝ ռուս սահմանապահների հարևանությամբ, հորիզոնում Ցխինվալիի տեսարաններով, փշալարերով՝ սեփական այգիներում և դաշտերում: Ցխինվալիից մինչև նրանց տներ ոտքի ճանապարհ է: Այնտեղ նրանց ծնողների գերեզմաններն են, այնտեղ ընկերներն են, մանկության և պատանեկության հիշողությունները: Այստեղ, որտեղ նրանք այժմ են, նրանց հարազատ տներն են՝ պահպանված և վերականգնված՝ չնայած պատերազմին, և նոր պատեր՝ փշալարերով:
«Վրաստանում ավելի հիանալի, լավ քաղաք չկար, քան Ցխինվալին: Այնքան հանգիստ էր և խաղաղ: Իսկ հիմա՞», — ասում է Վիտալի Կասրաձեն: «Գորի-Էրգնեթի» երթուղայինը Ցխինվալիի ճանապարհից շրջադարձ արեց և ետ վերադարձավ՝ դեպի վրացական Գորի:
JAMnews-ի նյութերում օգտագործվող եզրերն ու տեղանունները, մտքերն ու գաղափարները միշտ չէ, որ համընկնում են JAMnews-ի և նրա առանձին աշխատակիցների դիրքորշման և դատողությունների հետ: JAMnews-ն իրեն իրավունք է վերապահում ջնջել հրապարակումների այն մեկնաբանությունները, որոնք կգնահատվեն որպես վիրավորանք, սպառնալիք և բռնության կոչեր կպարունակեն կամ էթիկապես անընդունելի կլինեն այլ պատճառներով:
