«Ինչո՞ւ ԼՂ-ում հայեր չկան»․ միջազգային կազմակերպությունների փաստահավաք զեկույցը
Փաստահավաք զեկույց ԼՂ-ի հայաթափման մասին
Նոյեմբերի 11-ին՝ Բաքվում COP-29 համաժողովի մեկնարկի օրը, միջազգային իրավապաշտպան մի շարք կազմակերպություններ հրապարակել են «Ինչո՞ւ ԼՂ-ում հայեր չկան» փաստահավաք զեկույցը, որում արձանագրել են. այն, ինչ տեղի ունեցավ Ղարաբաղում 2023 թ․-ի սեպտեմբերին, էթնիկ զտում էր։
Զեկույցը պատրաստել են 6 կառույցներ, այդ թվում՝ Freedom House-ը, «Միջազգային գործընկերությունը հանուն մարդու իրավունքների» կազմակերպությունը (IPHR)։ Ավելի քան 300 հարցազրույց է արվել Արցախից բռնի տեղահանվածների հետ։ Օգտագործվել է նաև բաց աղբյուրների տեղեկատվությունը, մասնավորապես՝ արբանյակային լուսանկարներ, որոնք վկայում են հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացման մասին։
«Արմենպրես»-ին տված հարցազրույցում IPHR-ի Հարավային Կովկասի հարցերով տնօրեն Սիմոն Պապուաշվիլին նշել է, որ կոնֆլիկտի վերջին փուլում, այդ թվում՝ 2020 թ․-ի 44-օրյա պատերազմի ժամանակ, արձանագրվել են մարդու իրավունքների հետ կապված մի շարք հանցագործություններ, ներառյալ՝ արտադատական սպանություններ և խոշտանգումներ։
Պապուաշվիլիի փոխանցմամբ՝ պատրաստվում են հավաքագրած ապացույցները ներկայացնել Միջազգային քրեական դատարան և հանդես գալ հանցագործներին անհատական պատասխանատվության ենթարկելու պահանջով։ Խոսքը հանցագործությունների մեջ ներգրավված Ադրբեջանի պաշտոնյաների, զինվորական ղեկավարների և անհատների մասին է։
Հարցազրույցը որոշ խմբագրումներով ներկայացնում ենք ստորև
ԼՂ-ում ապրող հայերին փախչելուց բացի այլ ընտրություն չթողեցին
«Արձանագրել ենք մարդու իրավունքների մի քանի համակարգված և կոպիտ խախտումներ և միջազգային հանցագործություններ։ Դրանց թվում են նաև տեղահանման հանցագործությունները՝ տեղահանում, մշակութային օբյեկտների և գույքի ոչնչացում: Կարևոր է նշել, որ այդ հանցագործությունները եղել են համատարած, համակարգված և Ադրբեջանի պետական քաղաքականության մաս, որը նպատակ ուներ մաքրել ամբողջ տարածքը էթնիկ հայերից։
Մեր հետաքննությունը կենտրոնացած չէր միայն սեպտեմբերի 19-ին կամ դրան հաջորդող օրերին տեղի ունեցածի վրա։ Հաշվի ենք առել նաև այն, թե ինչպես են հրադադարի ռեժիմի բազմաթիվ խախտումները և բազմաթիվ միջադեպերը 2020, 2021 և 2022 թվականների ընթացքում ազդել Արցախի բնակչության անվտանգության զգացման վրա։ Եթե նայեք, օրինակ՝ Միջազգային քրեական դատարանի Հռոմի կանոնադրության 7-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործությունների տարրերին, ապա դա խոսում է հարկադրական միջավայրի ստեղծման մասին:
Հիմնվելով մեր ունեցած ապացույցների և տեղահանվածների հետ ունեցած հարյուրավոր երկխոսությունների վրա՝ մենք հստակ տեսանք, որ 2020 թ․-ից ի վեր Արցախում գտնվող մարդիկ իրենց ապահով չեն զգացել։
Եվ նրանց անապահովության զգացումը բազմաթիվ բռնությունների հետևանք է, ինչն ազդել է նրանց առօրյայի վրա, հատկապես շրջափակման ժամանակ։ Ամեն ինչ՝ դեղորայքի բացակայությունից մինչև մեկուսացման զգացում, նպաստել է այդ զգացմանը։
Իսկ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ի ռազմական գործողությունից հետո փաստացի ԼՂ-ում ապրող էթնիկ հայերին, ըստ էության, այլ ընտրություն չթողեցին, քան փախչելը։ Մենք նաև ուսումնասիրեցինք, թե ինչպես է տեղի ունեցել տեղահանման գործընթացը և ինչպես է այն ազդել մարդկանց վրա: Մեր եզրակացությունն այն է, որ իսկապես գործ ունենք էթնիկ զտումների հետ»։
Ովքե՞ր և ինչպե՞ս պետք է պատասխանատվության ենթարկվեն
«Մի շարք իրավական գործիքներ և մեխանիզմներ կան։ Դրանցից մեկը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն է։ Շատ հմուտ հայկական կազմակերպություններ աշխատում են Եվրոպական դատարանում դատական գործեր հարուցելու ուղղությամբ։ Հայաստանի կառավարությունը ևս Եվրոպական դատարանում գործ է հարուցել ընդդեմ Ադրբեջանի:
Բայց մենք ավելի շատ կենտրոնանում ենք անհատական քրեական պատասխանատվության վրա՝ հենվելով Միջազգային քրեական դատարանի վրա։
Այդ նպատակով դիտարկում ենք բոլոր այն հնարավորությունները, որոնք բացվում են մեր առջև՝ հաշվի առնելով, որ Հայաստանը վավերացրել է Հռոմի ստատուտը:
Այսպիսով, ներկայում գտնվում ենք Միջազգային քրեական դատարանի համար հաղորդագրությունների նախապատրաստման փուլում, որոնցից մեկը վերաբերելու է հրադադարի բազմաթիվ խախտումներին, որոնք ուղեկցվել են Ադրբեջանի կողմից հենց Հայաստանում իրականացված ռազմական հանցագործություններով։ Իսկ հետո մեր հաղորդակցությունը կենտրոնանալու է բռնի տեղահանությունների կամ էթնիկ զտումների վրա, որոնք տեղի են ունեցել 2023 թ․-ի սեպտեմբերի 19-ից:
Մտադիր ենք Միջազգային քրեական դատարանի դատախազին ցույց տալ, որ այս հանցագործությունները, որոնք հետաքննել ենք, գտնվում են այս դատարանի իրավասության շրջանակներում, և որ արդարադատության շահերից է բխում հետաքննություն սկսելը և նրանց պատասխանատվության ենթարկելը:
Դրա հավանականությունը մեծացնելու համար մենք հաղորդակցության մեջ ենք տարբեր երկրների հետ, որոնք Հռոմի կանոնադրության կողմ են, որպեսզի խրախուսենք նրանց կատարել, այսպես կոչված, «մասնակից պետությունների ուղղորդում»։ Դա Միջազգային քրեական դատարանի՝ հետաքննություն սկսելու ուղիներից մեկն է:
Օրինակ՝ դա արվել է ավելի քան 40 երկրների կողմից 2022 թ․-ի սկզբին, երբ Ռուսաստանը լայնամասշտաբ պատերազմ սկսեց Ուկրաինայի դեմ։ Այժմ դա կարող է կյանքի կոչվել մեկ կամ մի քանի երկրների կողմից, որոնք շահագրգռված են աջակցել անպատժելիության բացը լրացնելու մեր գործին»:
Եվրոպական երկրները կարող են հետաքննել Արցախում տեղի ունեցածը
«Մեկ այլ գործիք, որը մենք դիտարկում ենք, «համընդհանուր իրավասության դատավարությունն» է։ Դա իրավական հայեցակարգ է, որի համաձայն՝ երկիրը կարող է քրեական պատասխանատվության ենթարկել անձին՝ չնայած նրա ազգությանը կամ անկախ այն հանգամանքից, թե որտեղ է կատարվել հանցագործությունը: Դրանք պատերազմական, մարդկության դեմ հանցագործություններն են, ցեղասպանության հանցագործությունները, ինչպես նաև խոշտանգումների և բռնի անհետացման հանցագործությունները։
Եվրոպական երկրների մեծ մասն իր քրեական օրենսդրության համաձայն հնարավորություն ունի հետաքննություն սկսել Արցախում տեղի ունեցած իրադարձությունների վերաբերյալ։
Մենք ավելի շատ ապացույցներ ենք հավաքում այն հանցագործների մասին, որոնք կարող ենք կապված լինել մեր հետաքննած հանցագործությունների հետ, մտադիր ենք նրանց դեմ գործեր հարուցել եվրոպական տարբեր երկրներում:
Մեր թիրախները կլինեն Ադրբեջանի ղեկավարը, ինչպես նաև Ադրբեջանի այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, ում մենք կարող ենք կապել խնդրո առարկա հանցագործությունների հետ, և ովքեր ներգրավված են եղել այդ հանցագործությունների մտահղացման, պատվիրելու կամ իրականացնելու մեջ:
Երրորդ իրավական մեխանիզմը նպատակաուղղված պատժամիջոցներն են։ ԱՄՆ-ում դա կարող է լինել Մագնիտսկու գլոբալ ակտը, ԵՄ-ում՝ Մարդու իրավունքների գլոբալ պատժամիջոցների ռեժիմը: Մեծ Բրիտանիան ունի իր պատժամիջոցների ռեժիմը։ Երբ ամբողջացնենք մեր ապացույցների փաթեթները, կխնդրենք տարբեր երկրների կամ միությունների պատժել մեր բացահայտած հանցագործներին»։
Զրահապատ լուծումներ չկան
«Ենթադրենք, որ մենք հաջողության ենք հասել համընդհանուր իրավասության գործով եվրոպական երկրներից որևէ մեկում՝ ընդդեմ Ադրբեջանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների: Լավագույն դեպքում նրանք չեն կարողանա մեկնել Եվրոպա, քանի որ, եթե գնան, կձերբակալվեն։ Ավելին, շատ եվրոպական երկրներում մենք կարող ենք դատավարություններ ունենալ, որտեղ մեղադրյալները ներկա չեն լինի, այդ անձինք կարող են քրեական հետապնդման ենթարկվել առանց դատարան ներկայանալու:
Եթե կարողանանք հաջողությամբ հասնել մեղադրական եզրակացությունների, ապա կարող ենք օգտագործել նրանց պատկանող ակտիվները, որոնք գտնվում են Արևմուտքում, ոչ թե Ադրբեջանում։ Մենք կարող ենք բռնագրավել այդ գույքը և տալ տուժածներին իբրև փոխհատուցում։
Նույնը վերաբերում է նաև Միջազգային քրեական դատարանին։ Այս դատարանի հավելյալ արժեքն այն է, որ այն կարող է պոտենցիալ կերպով հետապնդել պետությունների ղեկավարներին և կալանքի հրաման տալ, ինչպես դա արեց, օրինակ՝ Պուտինի դեպքում: Եվ հիմա Պուտինը երբեք չի կարողանա Եվրոպա գալ, քանի որ, եթե գա, նրան կձերբակալեն։
Սրանք զրահապատ լուծումներ չեն, այլ իրավական ռազմավարություններ, որոնք կարող են մի կողմից բարձրացնել Իլհամ Ալիևի նման ավտորիտար առաջնորդների ապօրինությունների գինը և կարող են մեզ օգնել գտնել զոհերին փոխհատուցելու ուղիներ»։
Իրավական գործիքներն էլ զերծ չեն քաղաքական ազդեցությունից
«Պատճառը, թե ինչու Եվրոպան և ԱՄՆ-ը ավելի արագ գործեցին Ուկրաինայի դեմ Ռուսաստանի լայնամասշտաբ պատերազմին արձագանքելու համար, այն է, որ նրանք ուղղակիորեն վտանգված էին: Զգում էին, որ եթե ինչ-որ բան չանեն Ռուսաստանի՝ պատերազմ վարելու կարողությանը կաշկանդելու համար, իրենք կլինեն հաջորդ թիրախը: Այդ իսկ պատճառով արևմտյան քաղաքական դերակատարների մոտ քաղաքական կամքը ընդհանուր էր։
Ցավոք, Ադրբեջանը եվրոպական երկրների կամ ԱՄՆ-ի կողմից չի ընկալվում որպես վտանգ։ Հետևաբար, ավելի քիչ քաղաքական կամք կա՝ դիմակայելու Ադրբեջանին:
Ի վերջո, աշխարհում, որտեղ մենք ապրում ենք, մարդու իրավունքները, օրենքի գերակայությունը և լավ կառավարումը այն բաներն են, որոնք հաճախ օգտագործվում են որպես երեսպաշտություն, իսկ քաղաքական անվտանգությունը և տնտեսական նկատառումները գերակայում են դրանց:
Հենց դրա համար է, որ մեր ռազմավարությունը չպետք է ապավինի քաղաքական գործիքներին, քանի որ ինքներդ էլ գիտեք, որ պետք է իրատես լինենք, օրինակ՝ Ադրբեջանի դեմ պատժամիջոցների կիրառման հավանականության հարցում։
Երբ խոսքը վերաբերում է իրավական գործիքներին, դրանք կարող են ավելի շատ կանխատեսելիություն ունենալ, չնայած նույնպես 100%-ով զերծ չեն քաղաքական ազդեցությունից։ Դրանց միջոցով կարող ենք հաջողության հասնել մարդու իրավունքները ոտնահարող հանցագործներին պատասխանատվության ենթարկելու մեր ջանքերում»։
Հետևեք մեզ — Facebook | Youtube | Telegram
Փաստահավաք զեկույց ԼՂ-ի հայաթափման մասին
