Կեղծ լուրերը՝ որպես տեղեկատվական զենք Արցախյան երկրորդ պատերազմում: Գնահատական Ադրբեջանից
Կեղծ լուրեր Արցախյան երկրորդ պատերազմում
Շատ փորձագետներ 2021-ի աշնանը տեղի ունեցած Արցախյան երկրորդ պատերազմը աննախադեպ են համարում՝ ռազմական գործողություններին զուգահեռ տեղեկատվական հարթակում քարոզչական գրոհների մասշտաբի առումով:
Երևանի և Բաքվի հետազոտողները վերլուծել են «մյուս կողմի» օգտագործած «տեղեկատվական պատերազմի» գործիքները: Ստորև ներկայացված են ադրբեջանցի հեղինակի ուսումնասիրության արդյունքները Հայաստանի կողմից իրականացրած քարոզարշավի վերաբերյալ:
Այստեղ կարելի է կարդալ Ադրբեջանի կողմից իրականացված արշավի վերաբերյալ հայ հեղինակի հետազոտության արդյունքները։
Երկու հրատարակություններում էլ օգտագործվում են տերմինաբանություն և հեղինակների կողմից ընտրված տեղանուններ:
Ադրբեջանական և հայկական ուժերի զինված բախումը Արցախյան հակամարտության գոտում տևեց 44 օր՝ սկսած 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ից: Այս ընթացքում երկու կողմերից առնվազն ութ հազար մարդ է զոհվել, անհետ կորածների որոնումները շարունակվում են սույն հոդվածի հրապարակման պահին: Նոյեմբերի 10-ին Ադրբեջանի և Ռուսաստանի նախագահները և Հայաստանի վարչապետը համաձայնագիր ստորագրեցին ռազմական գործողությունները դադարեցնելու մասին: Համաձայնագիրը որպես հիմնական կետեր ընդգրկում էր. Լեռնային Ղարաբաղին հարակից մի քանի շրջանների վերահսկողության վերադարձը Ադրբեջանին, ռուս խաղաղապահների տեղակայում տարածաշրջանում, գերիների փոխանակում և փախստականների վերադարձ:
- Հետհեղափոխական մեդիամետաստազներ Հայաստանում
- Տեղեկատվական պատերազմ Արցախի շուրջ
- Կեղծ լուրերի համավարակ Հայաստանում. ինչպես պայքարել դրա դեմ
2020-ի սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին Արցախում 44-օրյա պատերազմի ընթացքում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև տեղեկատվական պատերազմը իրականացվում էր ոչ պակաս կատաղի: Եվ եթե Ադրբեջանի իշխանություններն ավելի շատ կենտրոնացած էին կանխարգելիչ վերահսկողության վրա (ինչի համար նրանք սահմանափակեցին երկրում սոցիալական ցանցերը՝ մասնավորապես արգելափակելով որոշ մեսենջերներ), ապա Հայաստանի իշխանությունները, թողնելով սոցիալական ցանցերը ազատ, քրեական գործ էին հարուցում իշխանությունների գործողությունների և բանակի պաշտպանունակության վերաբերյալ քննադատական արտահայտությունների համար:
Բազմաթիվ լուրերի մեջ այդ ժամանակ դժվար էր տարբերակել ամբողջովին հորինված կամ մասամբ խեղաթյուրված լուրերը իրական լուրերից:
Հիմնականում նորությունները (կամ նույնիսկ սոցիալական ցանցերում հատուկ ստեղծված էջերը) հետևյալ խնդիրներն էին դնում.
- Համոզիչ կերպով ցույց տալ, որ խաղաղ բնակիչներ տուժել են հակամարտության միայն մի կողմում: Նման կեղծիքներն ուղղված են միջազգային լսարանին:
- Թշնամուն վախեցնել ռազմական կորուստներով: Այդպես հայտնվեցին «մահացածների ցուցակները» մի քանի վարկածով, որոնք կեղծ «ադրբեջանական» լրատվամիջոցները (ըստ էության, ստեղծված Հայաստանում) առաջարկում էին ադրբեջանցի հանդիսատեսին:
- Համոզել սեփական հասարակությանը, որ թշնամին պարտվում է: Դրա համար առավել հարմար էին «փախչող ադրբեջանական բանակի» տեսանյութերն ու լուսանկարները:
Ահա մի քանի օրինակ.
1.
Այս լուրը հայկական լրատվամիջոցներում, ինչպես նաև Telegram ալիքներում հայտնվեց նոյեմբերի 8-ին. «Հայկական ուժերի գործողությունների արդյունքում հակառակորդը փախուստի է դիմում Բերձորի լեռներից»:
Լուրին կցվում էր ՀՀ ՊՆ տեսահոլովակ, որը նման էր հազարավոր այսպիսի ֆեյքերի. իրականում հեռուստադիտողը գաղափար չունի, թե որտեղ է այն նկարահանվել, երբ, ում կողմից, և նույնիսկ՝ թե ով է այդ տեսանյութում:
Որոնում ենք Telegram-ում թեգերով կամ վերնագրի բանալի բառերով փնտրում ենք YouTube-ի որոնման դաշտում և գտնում ենք, որ նման տեսանյութ շատ ավելի վաղ է վերբեռնված: Քանի որ լուրերը որոշակի ժամանակի մասին են, հերքելու համար բավական է ապացուցել, որ տեսանյութը մոնտաժվել է հնից: Դա շատ հեշտ է անել, եթե ներբեռնեք երկու տեսանյութերը և ուշադիր դիտեք դրանք հատված առ հատված:
2.
Հայկական ամենահայտնի կեղծ էջերից մեկը Hamimiz.com կայքն է («Բոլորս»): Այժմ այն այլևս գոյություն չունի, բայց եթե օգտագործում եք Wayback Machine ծառայությունը՝ http://web.archive.org/, կտեսնեք, թե ինչպիսին էր այն եղել:
Ենթադրվում էր, որ այստեղ կա զոհված ադրբեջանցի զինվորների անունների ցուցակ և որոնման համակարգ: Բայց երբ մարդիկ կռահեցին, որ կարելի է այնտեղ փնտրել իրենց անուններն ու ազգանունները, պարզվեց, որ ցանկացած ադրբեջանցի նշված է որպես մահացած:
Կարծիք կա, որ բացի վախեցնելուց, այս կայքը պետք է հավաքեր նաև անձնագրային տվյալներ, որոնք մարդիկ մուտքագրում էին որոնման ժամանակ:
3.
Şəhidlər.info կեղծ լուրերի նմանատիպ հարթակը, որը նույնպես ուղղված էր ադրբեջանական լսարանին, իսկապես իրական տեղեկություններ էր հաղորդում զոհված զինվորների մասին:
Ահա նրա Telegram ալիքը:
Այս ալիքի սեփականատերերը մահացածների մասին տեղեկություններ էին տեղադրում պաշտոնական աղբյուրներից շատ առաջ (Ադրբեջանը անունները հրապարակել է միայն պատերազմից հետո), մինչ ադրբեջաներենով լուրերը մեկնաբանում էին «Թող Աստված նրա հոգուն խաղաղություն տա» կամ «Հպարտ ենք մեր հերոսներով»: Այսինքն՝ սա այն դեպքը չէ, երբ հայկական մեդիա ռեսուրսը պարզապես տեղեկատվություն է տրամադրում ադրբեջաներենով, քանի որ այդ դեպքում էֆեկտը շատ ավելի քիչ կլիներ: Բոլորը չէ, որ կհավատային հայկական լրատվամիջոցներին: Իսկ ադրբեջանականին՝ այո:
Եվ չնայած ես չկարողացա պարզել հեռագրային ալիքի ծագումը, Facebook-ում կա դրա կրկնօրինակը:
Վերջին գրառումը՝ օգնության առաջարկ է մահացածներին գտնելու հարցում: Ավելին, համարը ադրբեջանական չէ:
«Էջի թափանցիկություն» ֆունկցիայի օգնությամբ կարող ենք պարզել, թե որտեղից է կառավարվել էջը:
Էջը ունի երկու ադմինիստրատոր, երկուսն էլ Հայաստանից են:
[Նմանատիպ կեղծ հարթակ ստեղծվել է հայ զոհված զինվորների անուններով, այս մասին կարդացեք Երևանում պատրաստված ուսումնասիրության մեջ]:
4.
Hərbi Media (ռազմական լրատվամիջոց) էջն առանձնանում է նրանով, որ այն գործում է 2011 թվականից:
Դրա տարբերությունը նախորդներից այն է, որ այն ի հայտ է եկել ոչ թե պատերազմի ժամանակ, այլ շատ ավելի վաղ՝ 2011 թվականին: Եվ անընդհատ տեղեկություններ է հրապարակել զոհված ադրբեջանցի զինվորների մասին:
Պատերազմի տարիներին նա հրապարակում էր մահացածների ամենօրյա ցուցակները այս ձևաչափով.
Կրկին նայենք, թե որտեղից են ադմինիստրատորները.
Ինչպես տեսնում ենք, բացի նրանից, որ այն ունի 8 ադմինիստրատոր Հայաստանից, այն ստեղծվել է 2011-ին՝ որպես հայկական մեդիա ռեսուրս, բայց 2017-ին փոխել է իր նպատակը:
Այժմ, երբ ապացուցվեց, որ դրանք ադրբեջանական չեն, երկու էջերն էլ՝ Şəhidlər.info-ն և Hərbi Media-ն, դադարեցրին իրենց գործունեությունը:
5.
«Արաբ շեյխերը որս են անում Արցախում»,- այս լուրը asekose.am հայկական աղբյուրը հրապարակեց 2021 թվականի մարտին: Տեղեկատվական պատերազմը դեռ շարունակվում է:
Այս լուրը, ի տարբերություն նախորդ երկու կեղծիքների, նախատեսված է այն հայերի համար, ովքեր ծանոթ չեն Ադրբեջանում կատարվող իրադարձություններին:
Փաստորեն, այս տեսանյութն իսկապես ապօրինի որսի մասին էր, սակայն արվել էր ադրբեջանցի էկո-ակտիվիստ Ջավիդ Գարայի կողմից Ադրբեջանի հյուսիս-արևելքում, որտեղից Արցախ հասնելու համար հարկավոր է կտրել-անցնել ամբողջ երկիրը:
Տեսանյութի հղումում հենց ինքն է.
Այս իրադարձությունը` ապօրինի որսը, այնքան լայնորեն քննարկվեց և դատապարտվեց ադրբեջանական հասարակության կողմից, որ նույնիսկ պետական հեռուստաալիքները ռեպորտաժներ պատրաստեցին այդ մասին:
Եթե Արցախում նման բան լիներ, ոչ Ջավիդը կկարողանար այնտեղ հասնել (քանի որ նա զինվորական չէ և մուտքի թույլտվություն չունի), ոչ էլ պետական լրատվամիջոցները կտարածեին այդ մասին:
