Վրաստան և Չինաստան. գործընկերության օգուտներն ու ռիսկերը
Ազատ առևտրի համաձայնագրի իրագործումից հինգուկես տարի անց Վրաստանն ու Չինաստանը որոշել են ռազմավարական գործընկերություն հաստատել։
Երկու պետությունների համատեղ հայտարարությունն ընդհանրական բնույթի է։
Համագործակցության նոր մակարդակի անցումը աշխարհի երկրորդ տնտեսության հետ Վրաստանում հակասական գնահատականներ է առաջ բերել։
Հասարակության մի հատված այս որոշումն ընդունել է որպես Արևմուտքից հեռվանալու փորձ, մյուսը՝ որպես տնտեսական զարգացման լրացուցիչ հնարավորություն։ Երրորդ խումբը կարծում է, որ տնտեսական համագործակցության խորացումը միանգամայն ընդունելի է, մինչդեռ համաձայնագրի քաղաքական մասը ռիսկեր է պարունակում։
Չինաստանը՝ գերտերություն դառնալու ճանապարհին
2022 թվականի դրությամբ Չինաստանի տնտեսությունը գնահատվում էր 18 տրիլիոն դոլար, այսինքն՝ համաշխարհային տնտեսության 18 տոկոսը և գերազանցում բոլոր առանձին պետություններին և նույնիսկ ամբողջ ԵՄ-ին՝ զիջելով միայն ԱՄՆ-ին։
Ոչ վաղ անցյալում՝ 1991 թվականին, երբ Վրաստանն անկախացավ, Չինաստանը տնտեսական մակարդակով աշխարհում 11-րդն էր։ 2001 թվականին՝ արդեն 6-րդը։ Իսկ 2010 թվականից այն մշտապես զբաղեցնում է երկրորդ տեղը։
Եթե 20 տարի առաջ Չինաստանը հետ էր մնում Մեծ Բրիտանիայից, Ֆրանսիայից, Գերմանիայից և Ճապոնիայից, ապա այժմ առաջ է անցել այդ չորս երկրներից՝ միասին վերցրած։ Զարգացման այս տեմպերով տասնամյակի վերջում Չինաստանը առաջ կանցնի ԱՄՆ-ից և կդառնա աշխարհի ամենախոշոր տնտեսությունը։
Տեսականորեն տնտեսության աճին զուգահեռ ինքնաբերաբար պետք է ավելանա նաև մեկ շնչի հաշվով եկամուտը։ Բայց այս առումով Չինաստանը դեռ հեռու է լավագույն 20-ից. այսօր և՛ անվանական, և՛ դրամական արտահայտությամբ, գնողունակության համարժեքությամբ (ԳՄԳ), Չինաստանը հետ է մնում նույնիսկ Բուլղարիայից՝ ԵՄ ամենաաղքատ անդամից:
Չնայած մյուս զարգացած երկրների համեմատ ցածր կենսամակարդակին, Չինաստանի հավակնություններն աճում են գրեթե բոլոր ուղղություններով։ Տեխնոլոգիաների ոլորտում Պեկինը վաղուց պատճենահանողից վերածվել է արտադրողի:
Չինաստանը զգալիորեն թուլացրել է Հոնկոնգի ինքնավարությունը 2020 թվականին, և միայն ԱՄՆ գործոնն է նրան խանգարում ներխուժել դե ֆակտո անկախ Թայվան։ Իսկ թե որքան կտևի այս հարկադիր ինքնազսպումը, հայտնի չէ, քանի որ Չինաստանը Թայվանն իր տարածքն է համարում և փոխզիջումներ չի փնտրում։
Ռազմական հզորությամբ Չինաստանը համարվում է աշխարհում երրորդ երկիրը պաշտպանական բյուջեով, իսկ առաջինը՝ զինվորական անձնակազմի քանակով։ Չինաստանը նաև երրորդ տեղն է զբաղեցնում միջուկային զենքի զինանոցով, փաստացի ՌԴ-ին զիջում է միայն դրանով, հինգերորդ սերնդի ռազմական ավիացիա ունի Չինաստանը, և ոչ թե Ռուսաստանը:
2003 թվականին Չինաստանը դարձավ աշխարհում երրորդ երկիրը, որն իրականացրեց անձնակազմով թռիչք դեպի տիեզերք։ Եվ եթե այս երկրի տիեզերական ծրագիրը զարգանա ըստ պլանի, ապա այն կդառնա երկրորդ երկիրը, որը մարդ կուղարկի Լուսին։
500 մետր տրամագծով ամենամեծ ռադիոաստղադիտակը նույնպես գտնվում է Չինաստանում։ 6G ինտերնետի, ջերմամիջուկային միաձուլման և քվանտային հաշվարկների զարգացման գործում Չինաստանն ԱՄՆ-ի հետ նույն հարթության վրա է, իսկ որոշ դեպքերում նույնիսկ առաջ է նրանցից:
Չինաստանը և՛ շրջակա միջավայրի ամենախոշոր աղտոտողն է, և՛ միևնույն ժամանակ կանաչ էներգիայի ամենամեծ ներդրողը: Չինաստանն ունի ամենաշատ էլեկտրոմոբիլները, և այնտեղ արտադրվում է ամենաշատ քամու և արևային էլեկտրաէներգիան:
Չինաստանը ակտիվ է նաև սպորտի ոլորտում՝ 2008 թվականի Օլիմպիական խաղերում նա զբաղեցրեց առաջին տեղը ոչ պաշտոնական թիմային հաշվարկում, իսկ 2021 թվականին ԱՄՆ-ին զիջեց միայն մրցումների վերջին օրը։
Հաշվի առնելով ռազմական և տնտեսական ներուժը՝ ԱՄՆ-ն երկար ժամանակ է, ինչ իր գլխավոր հակառակորդ է համարում Չինաստանին, ոչ թե Ռուսաստանին, որի տնտեսությունը գրեթե 10 անգամ փոքր է, քան Չինաստանինը: Սակայն հարևան պետությունների դեմ Ռուսաստանի բացահայտ ագրեսիայի պատճառով պատժամիջոցներ հիմնականում նրա դեմ են կիրառվում։
Միացյալ Նահանգների գլխավոր հակառակորդի հետ հարաբերությունների խորացումը, բնականաբար, Վաշինգտոնում խանդավառություն չի առաջացնի: Այնուամենայնիվ, Չինաստանը Ռուսաստանը չէ, Իրանը և Հյուսիսային Կորեան չէ: Նրա հետ տնտեսական կամ նույնիսկ քաղաքական մերձեցումը չի կարող պատժամիջոցների սահմանման պատճառ հանդիսանալ։
Վրաստանն ու Չինաստանը
Վրաստանի և Չինաստանի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ են հաստատվել 1992 թվականին։ Չինաստանի մասնաբաժինը զբոսաշրջության և դեպի Վրաստան տրանսֆերտների մեջ նվազագույն է, ներդրումներում նույնպես փոքր է, բայց արտաքին առևտրում վերջին ժամանակներս զբաղեցնում է առաջատար դիրքերից մեկը։ 2020-2022 թվականներին Չինաստանը եղել է Վրաստանի արտահանման հիմնական գործընկերը։
Չինական ուղղության ակտիվացումը սկսվել է 2010-ական թթ. -ին։ 1995-2009 թվականներին Վրաստանից Չինաստան է արտահանվել 50 մլն դոլարի ապրանք՝ ընդհանուր արտահանման միայն 0,56 տոկոսը։
Բայց 2018 թվականին՝ ազատ առևտրի համաձայնագրի իրագործման պահին արտահանումն արդեն հասել էր տարեկան 200 միլիոն դոլարի։
2020 թվականին տնտեսական անկման և երկրների մեծ մասի հետ արտաքին առևտրի նվազման ֆոնին դեպի Չինաստան արտահանումն աճել է 2,3 անգամ՝ 207 միլիոն դոլարից հասնելով 477 միլիոն դոլարի, ինչից հետո Վրաստանի արտահանման գործընկերների շարքում առաջին տեղն է զբաղեցրել 14,3 տոկոս ցուցանիշով։
Չինաստանին հաջողվել է պահպանել առաջատարի դիրքը 2021 և 2022 թվականներին։
2023 թվականի հունվար-հունիսին այն վեցերորդ տեղում էր, ինչը հիմնականում պայմանավորված էր արտահանման հիմնական արտադրանքի՝ պղնձի հանքաքարի գնի և պահանջարկի նվազմամբ։
Մինչև ազատ առևտրի համաձայնագրի իրագործումը Չինաստանից Վրաստան ներմուծումը գերազանցում էր արտահանումը 3,6 անգամ, իսկ 2022 թվականին՝ արդեն 1,5 անգամ։
Վրաստանում առաջին չինական ներդրումներն արձանագրվել են 2002 թվականին։ 2014 թվականին (պատանեկան օլիմպիական խաղերին նախորդող տարում) դրանք հասան գագաթնակետին, ապա նորից անկում ապրեցին։ Մի քանի անգամ, այդ թվում՝ 2020 և 2021 թվականներին, չինական կապիտալն ընդհանրապես լքեց երկիրը։
Առաջին բանը, որ գալիս է մտքիս, երբ խոսքը վերաբերում է Վրաստանում չինական ներդրումներին, Թբիլիսիի ծայրամասում գտնվող Hualing Plaza առևտրի կենտրոնն է: Բայց ամեն ինչ կարող էր այլ կերպ ընթանալ։ Անակլիայի նավահանգստի մրցույթի հայտարարումից հետո չինական ընկերությունը համարվում էր հաղթանակի գլխավոր հավակնորդներից մեկը։ Խոսք էր գնում 2,5 միլիարդ դոլարի ներդրումների մասին։ Բայց այդ ժամանակ վրացական իշխանություններն այլ ընտրություն կատարեցին, և հաղթող ճանաչվեց վրաց-ամերիկյան ընկերությունը։ ԱՄՆ պետքարտուղար Մայք Պոմպեոն, ով 2019 թվականին այցելեց Թբիլիսի, բացահայտ հայտարարեց, որ նախագիծը կպաշտպանի Վրաստանը Ռուսաստանի և Չինաստանի ազդեցությունից։
Չինական կողմը ցանկանում էր ներդրումներ կատարել նաև Վրաստանի բանկային հատվածում։ 2016 թվականին ֆրանսիական Societe Generale-ը, որին պատկանում է վրացական Bank Republic-ը, որոշեց լքել երկիրը։ Չինաստանի բազային բանկը շահագրգռված էր գնել Bank Republic-ը, սակայն ի վերջո այն դարձավ մեկ այլ վրացական բանկի՝ TBC-ի սեփականությունը։
Այս երկու օրինակները ցույց են տալիս, որ չինական ներդրումների ներուժը Վրաստանում շատ ավելին է, քան օգտագործվում է։
Պոտենցիալ հնարավորությունների համատեքստում կարելի է մատնանշել նաև Վրաստանի դերը՝ որպես միջանցք։ 2020 թվականին ԵՄ-ի և Չինաստանի միջև առևտրաշրջանառությունը կազմել է 587 միլիարդ եվրո, 2021 թվականին՝ 698 միլիարդ եվրո, 2022 թվականին՝ 856 միլիարդ եվրո։ Այդ ապրանքների թեկուզ մի փոքր մասի տեղափոխումը վրացական միջանցքով զգալիորեն կմեծացնի երկրի եկամուտը։
2022 թվականին ԱՄՆ-ը Չինաստան արտահանումն ավելացրել է 1,6 տոկոսով՝ հասցնելով 154 միլիարդ դոլարի, իսկ ներմուծումը 6,3 տոկոսով (հասցնելով 537 միլիարդ դոլարի), ինչից հետո երկու երկրների միջև ընդհանուր առևտուրը հասել է 671 միլիարդ դոլարի։
Չնայած մի շարք քաղաքական տարաձայնություններին՝ Չինաստանը 2022 թվականին ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի հետ մոտ 1,6 տրիլիոն դոլարի առևտուր է արել։
Կանխատեսումներ
Այսպիսով, ի՞նչ հնարավորություններ ու սպառնալիքներ է պարունակում Վրաստանի և Չինաստանի մերձեցումը։ Արդյո՞ք դա կազդի Արևմուտքի հետ Վրաստանի հարաբերությունների վրա:
JAMnews-ն այս հարցն ուղղել է տնտեսագետներին ու տրանսպորտի ոլորտի մասնագետներին, որոնց կարծիքները բաժանվել են երկու մասի։
Մի կողմից ԱՄՆ-ի և Չինաստանի առճակատումը բավականին ակնհայտ է, մյուս կողմից՝ ճիշտ է նաև այն, որ Արևմուտքը նույնպես ընդլայնում է իր տնտեսական կապերը Չինաստանի հետ։ Սահմանափակումները վերաբերում են հիմնականում ռազմական և տեխնոլոգիական ոլորտներին, սակայն դժվար թե կարելի է ենթադրել, որ Չինաստանը այս առումով Վրաստանից օգուտներ է ակնկալում։
Կառավարության տարածած հայտարարության մեջ բացի առևտրային գործընկերությունից որևէ կոնկրետ բան չի նշվում, և պարզ չէ, թե արդյոք համաձայնագրերը հակասում են ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի հետ ռազմավարական գործընկերությանը։ Նման կարծիք է հայտնել Վրաստանի համալսարանի Բիզնեսի և կառավարման ամբիոնի դոցենտ Ակակի Ցոմայան:
«Նոր տնտեսագիտական դպրոցի» նախագահ Պաատա Շեշելիձեի դիտարկմամբ՝ քանի որ Վրաստանն արդեն ունի ազատ առևտրի համաձայնագիր և պարզեցված վիզային ռեժիմ Չինաստանի հետ, երկրների միջև կա երկաթուղային հաղորդակցություն, առևտուր ու ներդրումներ են իրականացվում, տնտեսական հարաբերություններ կառուցելու հնարավորությունն իրական է։ Եվ չնայած Չինաստանը շահագրգռված է իր քաղաքական ազդեցության մեծացմամբ, ռազմավարական գործընկերությունը չպետք է նշանակի Չինաստանի համար հատուկ պայմանների ստեղծում.
«Բնական պայմանները հնարավորություն են տալիս ընդլայնել առևտրային փոխադրումները, հատկապես երկաթուղով։ Դա կարող է լինել նաև վրացական նավահանգիստների ծանրաբեռնվածությունը մեծացնելու միջոց։ Իսկ եթե հաշվի առնենք նաև Կենտրոնական Ասիայի ուղղությամբ առկա հնարավորությունները, որոնց ավելանում են գազամուղներն ու նավթատարները, ապա պարզ է, որ ոչ միայն գործող նավահանգիստները կծանրաբեռնվեն, այլև նորերի կարիք կլինի։ Օրինակ՝ Անակլիայում եւ Կուլեվիում՝ տարբեր մասնագիտացումներով։ Ռուս-ուկրաինական պատերազմն այս փուլում մեծացնում է այս առևտրային միջանցքի դերը։ Իսկ Հայաստան-Ադրբեջան-Թուրքիա հնարավոր հաշտեցումն արագանում է։
Հատկանշական է, որ այս միջանցքը կաշխատի, եթե դրա պահանջարկը լինի Եվրամիությունից՝ Չինաստանի հիմնական առևտրային գործընկերներից մեկից, որը նույնպես ակնկալում է գազի մատակարարումների ավելացում Ադրբեջանից և Կենտրոնական Ասիայից։ Ուկրաինան նույնպես շահագրգռված կլինի այս միջանցքով, քանի որ նույնիսկ խաղաղության դեպքում չի ցանկանա առևտուր անել Ռուսաստանի տարածքով։
Մի խոսքով, այս առևտրատրանսպորտային միջանցքն օգտակար կլինի, սակայն Չինաստանի քաղաքականությունն ու փողերը մեծապես ուղղված են այս կամ այն երկրում քաղաքական ազդեցություն ձևավորելուն։ Այս ռազմավարական գործընկերության քաղաքական բովանդակությունը դեռևս անհայտ է, և կարելի է միայն ասել, որ դա չպետք է նշանակի Չինաստանի համար արտառոց պայմանների ստեղծում, հատկապես, երբ առաջնահերթ թիրախներն են ՆԱՏՕ-ն և ԵՄ-ն»,— ասում է Պաատա Շեշելիձեն։
«Պրոֆեսիոնալ երկաթուղայինների ակումբի» հիմնադիր և Hub Georgia հարթակի տրանսպորտային հարցերի պատասխանատու Դավիթ Գոչավան չի կարծում, որ շատ բան կփոխվի: Նրա խոսքով՝ գլխավորն այն է, որ Չինաստանը չդադարեցնի դեպի Եվրոպա բեռնատար գնացքների սուբսիդավորումը։ Դավիթ Գոչավայի կանխատեսումների համաձայն՝ տարանցման աճ դեռևս չի սպասվում, քանի որ «Միջին միջանցքը բարդ ու թանկ երթուղի է»։
