Ստալինը և Վրաստանը. բարդ հարաբերությունների պատմություն
Ստալինը և Վրաստանը
2024 թվականի սկզբին ֆեյսբուքում տարածվեց Թբիլիսիի Սամեբա տաճարում նկարահանված մի տեսանյութ, որի սրբապատկերներից մեկի վրա կարելի էր տեսնել Ստալինին: «Ժողովրդի առաջնորդը» պատկերված է Ռուս ուղղափառ եկեղեցու սուրբ Մոսկվայի Մատրոնայի հետ միասին։
Տեսանյութը վիրուսային տարածում գտավ։ Հիմնականում մարդիկ վրդովված էին և զարմանում էին, թե ինչպես է պատահել, որ միլիոնավոր մարդկանց սպանած բռնակալի սրբապատկեր է հայտնվել եկեղեցում: Շուտով պարզ դարձավ, որ «սրբապատկերը» մի քանի ամիս կախված է եղել Թբիլիսիի ամենամեծ տաճարում, այն տաճարին է նվիրել «Վրաց հայրենասերների դաշինք» ռուսամետ կուսակցության առաջնորդ Իրմա Ինաշվիլին։
Սկանդալը սրվեց, երբ ակտիվիստ Նատա Փերաձեն «սրբապատկերը» ողողեց կապույտ ներկով. անմիջապես ի հայտ եկան Ստալինի այլ պաշտպաններ, որոնց թվում ոչ միայն ստալինիստներ էին, այլև հավատացյալներ:
Տասնյակ վրդովված մարդիկ եկել էին Փերաձեի տուն՝ պահանջելով պատժել նրան վանդալիզմի և եկեղեցուն վիրավորելու համար։
Արդյունքում Փերաձեն հինգ օրով մեկուսարան ուղարկվեց։ Իսկ աղմկահարույց «սրբապատկերը» պատրիարքարանի որոշմամբ հեռացվեց տաճարից։ Բայց պատճառն այն չէր, որ Ստալինը բռնակալ էր և միլիոնավորների մարդասպան, այլ այն, որ «ռուսական եկեղեցին Իոսիֆ Ստալինի հանդիպումը Սուրբ Մատրոնայի հետ չի ներառել նրա կյանքի կանոնական տեքստում՝ անբավարար ապացույցների պատճառով»:
Իշխող կուսակցությունը նույնպես հարձակվեց «լիբերալների» վրա, այլ ոչ թե Ստալինի վրա, և նույնիսկ հրատապ օրենսդրական փոփոխություններ նախաձեռնեց՝ խստացնելու քրեական պատիժները կրոնական ուղղվածության շենքերի և առարկաների պղծման համար:
«Վրացի կեղծ լիբերալների գլխավորած այս արշավն ուղղված է եկեղեցու դեմ, նրանք բոլշևիկների ժամանակակից ռեինկառնացիան են մաուզերներով, չեն համբերում, թե երբ են քանդելու վրացական եկեղեցու գմբեթները»,— հայտարարել էր Վրաստանի խորհրդարանի նախագահ Շալվա Պապուաշվիլին։
«Սրբապատկերի» պատմությունը վերածնեց Վրաստանում Ստալինի մասին բանավեճը։ Վերլուծաբաններն ահազանգում են Պուտինի տեղեկատվական պատերազմի մասին, որում առանցքային դեր է խաղում Ստալինը, և այն մասին, որ վրացական իշխանությունները ոչ թե դեմ են այդ քարոզարշավին, այլ ավելի շուտ աջակցում են դրան։
Ստալինյան ռեպրեսիաների զոհ է դարձել 30 հազար վրացի՝ այն ժամանակվա Վրաստանի 2,5 միլիոն բնակչությունից։ Նրանց թվում են վրաց գրականության, գիտության, մշակույթի ամենավառ ներկայացուցիչները։ Մինչ օրս Վրաստանի տարածքում հայտնաբերվում են բռնաճնշումների զոհերի թաղման վայրեր։
Սակայն վերջին ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Վրաստանի բնակչության գրեթե 40 տոկոսը դրական է վերաբերվում Ստալինին: 2023 թվականին Zinc Network-ի պատվերով CRRC-ի կողմից անցկացված հարցման արդյունքներով՝ 37 տոկոսն ասել է, որ «յուրաքանչյուր հայրենասեր վրացի պետք է հպարտանա Ստալինով»:
Գորին՝ Ստալինի ծննդավայրը
50 հազար բնակչություն ունեցող, փոքրիկ Գորի քաղաքը, որտեղ ծնվել և մեծացել է Ստալինը, գտնվում է Թբիլիսիից 80 կմ հեռավորության վրա և վրաց-օսական հակամարտության գոտուց 20 կիլոմետր հեռավորության վրա (այնտեղ այժմ տեղակայված են ռուսական օկուպացիոն ուժերը)։
2008 թվականի օգոստոսյան պատերազմի ժամանակ, երբ Ռուսաստանը հարձակվեց Վրաստանի վրա, Գորին հատկապես տուժեց։ Ռուսական ավիահարվածների արդյունքում՝ քաղաքի հենց կենտրոնում ավերվեցին բնակելի շենքեր։ Հնգօրյա պատերազմում զոհվեց 228 խաղաղ բնակիչ, որոնցից տասնյակներ՝ Գորի քաղաքից։
Այդ ժամանակ Գորիի գլխավոր հրապարակում դեռ կար Ստալինի վեց մետրանոց հուշարձանը, որը կանգնեցվել էր 1952 թվականին՝ առաջնորդի մահից մեկ տարի առաջ։ 2009 թվականի հունիսին, երբ Միխեիլ Սաակաշվիլին Վրաստանի նախագահն էր, իշխանությունները գրեթե գաղտնի հատուկ գործողություն իրականացրեցին այն քանդելու համար. կեսգիշերին տեղի բնակիչների աղմուկն ու բողոքը չհարուցելու համար ծանր տեխնիկան մի կողմ քաշեցին։ Լուսադեմին Ստալինին հանեցին պատվանդանից և տարան անհայտ ուղղությամբ։
15 տարի անց Վրաստանը դեռ չի որոշել՝ ինչ անել հուշարձանի հետ: Ներկայումս այն գտնվում է Գորիի Բերբուկի գյուղում, մելիորացիոն ձեռնարկության տարածքում՝ պառկած է գետնին, դեմքով ներքև։ Կապույտ տոպրակը, որով նրան ծածկել են, հավանաբար՝ անձրևից ու արևից պաշտպանելու համար, պատռված է։ Հուշարձանի շրջակայքում աղբ է և բարձր չոր խոտ։
Իսկ Գորիում առաջնորդը դեռ շատ երկրպագուներ ունի: Նրանցից մեկը 50-ամյա Զուրիկո Զումբուլիձեն է՝ «Ստալինիստ» կազմակերպության անդամ։ Նրա տունը կարծես «մեծ առաջնորդի» թանգարան լինի՝ Ստալինի և Լենինի հսկայական լուսանկարներ, խորհրդային խորհրդանիշներով շապիկներ, «Կոմունիստ» թերթի դեղնած օրինակներ և հազարավոր այլ ատրիբուտներ:
«Տեսեք, թե որտեղ է Գորին և Ստալինի խրճիթը, և որտեղ են Մոսկվան և Կրեմլը: Նա ամենաաղքատ մարդն էր, և տեսեք, թե ինչի է հասել։ Ո՞վ կընդուներ նրան Կրեմլում, եթե նա չլիներ Աստծո կողմից շնորհված անձնավորություն»,- հարցնում է Զուրիկոն։
— Իսկ ռեպրեսիաների մասին ի՞նչ կասեք։
— Ստալինը որտեղի՞ց իմանար, որ Գորիում կամ Թելավիում ինչ-որ մեկին գնդակահարում են։ Իսկ եթե կրակել են, ապա կաշառակերներ են եղել։ Ոչ ոք չի ճնշել գիտնականներին: Իսկ եթե բռնաճնշումների են ենթարկել, ապա միայն նրանց, ովքեր արժանի էին դրան։
Նույնիսկ Ստալինի իսկական թանգարանում, որը հյուրերի թվով Վրաստանի ամենահայտնի թանգարանն է, ձեզ չեն պատմի Ստալինի ժամանակների բռնաճնշումների մասին։ 2023 թվականին այն ավելի քան 137 հազար այցելու է ունեցել։ Օտարերկրացիների մեջ մեծամասնություն են կազմել Ռուսաստանի, Չինաստանի և Թայլանդի քաղաքացիները։
Վեց ցուցասրահներ պատմում են «առաջնորդի» կյանքի տարբեր դրվագներ, բայց լռում են Ստալինի հրամանով արտաքսված, բռնաճնշումների և մահապատժի ենթարկված միլիոնավոր մարդկանց մասին։ Թանգարանն ունի «Բռնաճնշումների սենյակ», որը բացվել է 2010 թվականին՝ զայրացած զբոսաշրջիկների բողոքներից հետո։ Բայց սա շենքի ամենափոքր սենյակն է՝ շատ քիչ ցուցանմուշներով:
Թանգարանը փակելու կոչեր հաճախ են հնչում ինչպես տեղի ակտիվիստների, այնպես էլ դիվանագիտական կորպուսի ներկայացուցիչների կողմից։ Օրինակ՝ Վրաստանում Լեհաստանի դեսպան Մարիուշ Մաշկևիչը Ուկրաինա ռուսական ներխուժման մեկնարկից հետո վրացական իշխանություններին խորհուրդ էր տվել խորհրդանշական ժեստ անել և փակել Գորիի Ստալինի տուն-թանգարանը։ Ինչին ի պատասխան, ինչպես նա հետագայում խոստովանել է, դիտողություն էր ստացել Վրաստանի ԱԳՆ-ից։
«Գորիի բախտը չի բերել, որ Ստալինն այստեղ է ծնվել։ Մենք ցանկանում ենք փոխել այն, որ Գորին ասոցացվում է նրա հետ»,— ասում է Գորիի հակաստալինիստ ակտիվիստ Թեոնա Պանկվելաշվիլին, որը վստահեցնում է՝ իր քաղաքում միայն ստալինիստներ չեն ապրում:
Թեոնան և իր ընկերները՝ երիտասարդ կանայք Գորիից, հիմնել են «Մարո» կազմակերպությունը և փորձում են փոխել իրենց հայրենի քաղաքի՝ Ստալինի հետ կապված ինքնությունը։ [Մարո Մակաշվիլին վրացի ուսանող է, որը 1921 թվականին Կարմիր բանակի Վրաստան ներխուժման դեմ կամավոր ռազմաճակատ է մեկնել և մահացել Թիֆլիսի մոտ։ Առաջին կինը, որը դարձավ Վրաստանի ազգային հերոս]:
«Մենք որոշեցինք անել ամեն ինչ՝ բնակչությանը ճիշտ տեղեկատվություն հասցնելու համար։ Մենք բողոքում ենք ռուսական, ստալինյան ամեն ինչի դեմ։ Արդեն ութ տարի է, ինչ պահանջում ենք, որ «Ազատության խարտիան» ուժի մեջ մտնի։ Որ գոնե Գորիի գլխավոր փողոցը Ստալինի անունը չկրի»,— ասում է Թեոնան։
Ինչպես Վրաստանը (չ)պայքարեց Ստալինի դեմ
2003 թվականին՝ Սաակաշվիլիի կառավարության իշխանության գալուց հետո Վրաստանը սուր պայքար սկսեց իր խորհրդային անցյալի դեմ։ Ապախորհրդայնացման հիմնական մասը Ստալինի հուշարձանների և խորհրդային այլ խորհրդանիշների ապամոնտաժումն էր Վրաստանի տարբեր գյուղերում ու քաղաքներում, այդ թվում՝ Գորիում։
Նաև Սաակաշվիլիի օրոք 2011-ին ընդունվեց «Ազատության խարտիան»՝ խորհրդային խորհրդանիշներն արգելող օրենք։
Նույնիսկ այդ ժամանակ շատ փորձագետներ զգուշացնում էին, որ ապախորհրդայնացման գործընթացը կարող է հակաարդյունավետ դառնալ, քանի որ Սաակաշվիլիի իշխանությունը չէր փորձում հասարակ վրացիներին պարզաբանել, թե ինչու էր խորհրդային ժամանակաշրջանը, որը շատերը հիշում էին որպես կայունության և բարգավաճման ժամանակաշրջան, այդքան վատը:
Ապախորհրդայնացման գործընթացն ընթացավ մակերեսային՝ առանց հանրային քննարկման, կրթական աշխատանքի և տեղի բնակչության ներգրավվածության։
2012-ի իշխանափոխությունից անմիջապես հետո պահպանողականները կարծես ռևանշի գնացին և սկսեցին «առաջնորդին» վերադարձնելու արշավը։
2015 թվականին Գորիի քաղաքային խորհուրդը բարձրացրեց հուշարձանը «իր տեղը» վերադարձնելու հարցը, սակայն տեղի ակտիվիստների կատաղի բողոքի ակցիաների, ինչպես նաև դեսպանատների բացահայտ բացասական դիրքորոշման պատճառով նախաձեռնությունը ձախողվեց։
Փորձագետները նշում են, որ իշխող «Վրացական երազանք» կուսակցությունը՝ Ռուսաստանում իր հարստությունը կուտակած միլիարդատիրոջ գլխավորությամբ, ոչ միայն չխոչընդոտեց այս գործընթացին, այլ ընդհակառակը՝ բորբոքեց խորհրդային տրամադրությունները:
Լրագրող Նինո Դալաքիշվիլին, որը նույնպես Գորիից է, հիշում է Բիձինա Իվանիշվիլիի խոսքերը.
Թանգարանի մուտքի մոտ և հենց թանգարանում վաճառվում են Ստալինի պատկերով հուշանվերներ՝ մագնիսներ, բաժակներ, պայուսակներ, շապիկներ և այլն։ Գորի, Ստալինի թանգարան, փետրվար, 2024թ.։ Լուսանկարը՝ Դավիթ Պիպիա/JAMnews
«Եթե տեղացիները հպարտանում են, որ [իրենց հայրենակից] Ստալինը ֆաշիզմի դեմ հաղթանակի խորհրդանիշն է, մի խլեք դա ժողովրդից և շատ մի՛ նյարդայնացրեք նրանց», — ասել էր Իվանիշվիլին տեսանյութում։
«Այս պատերազմը [Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը] հաղթել են վրացիները, դրա համար էլ այն առանձնահատուկ է»,— նկատել էր Վրաստանի նախկին վարչապետ Իրակլի Ղարիբաշվիլին 2015 թվականի մայիսի 9-ին խորհրդարանում ունեցած ելույթի ժամանակ։
«Սովլաբ» (Վրաստանի խորհրդային անցյալի ուսումնասիրության լաբորատորիա) կազմակերպության ներկայացուցիչ, խորհրդային անցյալի հետազոտող, պատմաբան Իրակլի Խվադագիանին ասում է՝ պետական պաշտոնյաների այս հայտարարությունները մեծ վնաս են հասցնում հասարակական կարծիքին և օգնում են Վրաստանին մնալ ռուսական ուղեծրում:
«Ռուսաստանի համար Ստալինի կերպարը ռազմավարական նշանակություն ունի։ Նա դա օգտագործում է քաղաքական նպատակներով՝ սեփական ազդեցությունն ամրապնդելու համար։ Նույն կերպ է վարվում նաև նրա արբանյակային ռեժիմը Վրաստանում»։
Խորհրդային անցյալն ուսումնասիրող «Սովլաբ» հասարակական կազմակերպության տվյալներով՝ 2012 թվականին «Վրացական երազանքի» իշխանության գալուց ի վեր, Վրաստանի տարբեր գյուղերում ու քաղաքներում կանգնեցվել է Ստալինի 12 նոր հուշարձան։
Փորձագետները կարծում են, որ «Վրացական երազանքի» քաղաքականության արդյունքն է, որ վերջին տարիներին երկրում հայտնվել են մի քանի ռուսամետ քաղաքական կազմակերպություններ և խմբավորումներ, որոնք հաճախ են մեկնում Մոսկվա և Կրեմլի ֆոնին հայտարարում են, որ իրենց առաքելությունը «Ստալինի մեծ գործերը շարունակելն է»:
Օրինակ՝ 2022 թվականի հոկտեմբերին ռուսամետ Alt-Info կազմակերպության անդամները Մոսկվայում անցկացրել էին ավելի քան 20 օր։ Նրանք Պուտինի հետ, իհարկե, չէին հանդիպել, բայց որոշել էին իրենց ամբողջ ուժով գովազդել սոցցանցերում՝ լուսանկարներ հրապարակելով Կարմիր հրապարակի ֆոնին և Ստալինի գերեզմանին ծաղիկներ դնելիս։
Հետաքրքիր է, որ «Վրացական երազանքի» կառավարության ֆինանսական և գաղափարական կապը ռուսամետ արմատականների հետ մեկ անգամ չէ, որ հաստատվել է։
Առասպելներ Ստալինի մասին. «Աշխարհը կառավարող մեծ վրացի»
Փորձագետները նշում են, որ Վրաստանում Ստալինի ժողովրդականության պատճառներից մեկը նրա ազգային պատկանելությունն է: Այն, որ այս փոքր երկրից դուրս եկած մարդն այդքան բարձրացել է, հպարտության առարկա է հատկապես ավագ սերնդի համար։
Պատմաբան Իրակլի Խվադագիանին ասում է, որ Ստալինի պաշտամունքն օգնել է վրացի սերունդներին ստեղծել ազգայնականության խեղաթյուրված մոդել, իսկ ժամանակակից Վրաստանը չի կարողացել հաղթահարելու այդ բարդույթները.
«Չնայած այն բանին, որ դու չունես քո սեփական պետությունը, ազգային ատրիբուտները, չգիտես և չես սովորում քո պատմությունը, մեկուսացված ես արտաքին աշխարհից երկաթե վարագույրով, բայց դեռ կարող ես հպարտանալ քո ծագմամբ, քանի որ քո հողի վրա ծնված մարդը ղեկավարում է այդքան մեծ երկիր, աշխարհը: ԽՍՀՄ-ի ժամանակ սա այսպես էր աշխատում ու իներցիայով այդպես է աշխատում նաև հիմա»։
Վրաստանում դեռ շատ առասպելներ կան Ստալինի մասին։ Գորիում (և ոչ միայն այնտեղ) կպատմեն, թե ինչպես էր Ստալինը սիրում վրացական մշակույթը, ավանդույթները, ժողովրդական բանահյուսությունը և Չերչիլին վրացական գինի էր հյուրասիրում։
Լրագրող Դավիթ Պայչաձեն, որը դպրոցում վրացերեն և վրաց գրականություն է դասավանդում, կարծում է, որ Ստալինի հանրաճանաչության հիմնական պատճառը «հասարակության անբավարար կրթությունն է, հանրային իրազեկվածության բացակայությունը»։
Այլ փորձագետներ էլ ասում են, որ խորհրդային անցյալը դպրոցում վատ է ուսուցանվում, և կառավարության քաղաքականությունն այս առումով արդյունավետ չէ: Կարծում են՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո երկիրը չի անցել խորհրդային անցյալը հասկանալու պարտադիր գործընթաց։
2015 թվականին CRRC-ի կողմից անցկացված վերջին հարցման համաձայն՝ 35 տոկոսին դպրոցում ոչինչ չեն սովորեցրել Ստալինի մասին։ Իսկ 38 տոկոսը ստացել է միայն դրական տեղեկատվություն։
Ինչպես ասում է Իրակլի Խվադագիանին, դրանից հետո մեծ առաջընթաց չի գրանցվել. վրացական դպրոցներում դեռևս մի քանի գլուխ է նվիրված հետխորհրդային շրջանին:
«Շատ ժամանակ է հատկացվում միջնադարին, կենտրոնանում են դրա վրա, և շատ քիչ ուշադրություն է դարձվում քսաներորդ դարին, որը մեզ համար առանցքային էր: Ինչու՞: Քանի որ 20-րդ դարում Ռուսաստանն էր ագրեսորը, և դա այսօր ձեռնտու չէ, բայց միջնադարում ագրեսորները ուրիշներն էին»,— ասում է «Սովլաբ» կազմակերպության գիտաշխատող Գիորգի Կանդելակին։
Խորհրդային պատմությունն ուսումնասիրող վրացի գիտնականներն ասում են, որ կառավարությունը թույլ չի տալիս ուսանողներին ուսումնասիրել խորհրդային անցյալը ոչ միայն դպրոցներում:
Արդեն մի քանի ամիս է, ինչ հետազոտողները սահմանափակ հասանելիություն ունեն Ներքին գործերի նախարարության արխիվներին, որտեղ պահվում են եզակի փաստաթղթեր։ Արխիվն ամբողջությամբ փակ է։ Պաշտոնական պատճառը վերակազմավորումն է։ Սակայն պատմաբանները դրան չեն հավատում։ Ասում են՝ կառավարությունը միտումնավոր բարդացնում է խորհրդային անցյալի ուսումնասիրության գործընթացը:
«Ինչի՞ համար է սա արվում: Երկարաժամկետ նպատակն է ապակողմնորոշել Վրաստանի հասարակությանը, բորբոքել հակաարևմտյան տրամադրություններ և մեծացնել ռուսների նկատմամբ համակրանքը, ինչին նպաստում է անցյալի անտեղյակությունը և ռուսական իմպերիալիզմի ու տոտալիտար անցյալի մասին տեղեկատվության բացակայությունը»,— ասում է Խվադագիանին։
Ստալինը և եկեղեցին
Վրաստանում Ստալինի մասին մեկ այլ տարածված միֆն այն է, որ նա հավատացյալ էր:
CRRC-ի հարցման ժամանակ հարցվածների 41 տոկոսն ասել է, որ Ստալինը կրոնասեր մարդ էր: Չնայած նրա իշխանության օրոք հարյուրավոր եկեղեցիներ են քանդվել, հարյուրավոր կրոնական գործիչներ բռնաճնշումների են ենթարկվել։
Անկախ աստվածաբանները նշում են նաև, որ Վրաստանում Ստալինի պաշտամունքը զարգացնում են ուղղափառ հոգևորականները, վրաց ուղղափառ եկեղեցին։
Աստվածաբան Միրիան Գամրեկելաշվիլին JAMnews-ին պատմում է, որ վրացական եկեղեցում «հոգևորականների մեծամասնությունը համակրում է Ստալինին»։
Օրինակ, այս մեջբերումը պատկանում է անձամբ Վրաստանի կաթողիկոս-պատրիարք Իլիա Երկրորդին. «Նա ծագումով վրացի էր և լավ գիտեր վրացերեն, վրացական երգեր և եկեղեցական շարականներ։ Նրա մահվան ժամանակ ես աստվածաբանական ճեմարանի ուսանող էի։ Մենք բոլորս կանգած էինք դահլիճում և լաց էինք լինում, երբ նրան թաղեցին։ Ստալինը ականավոր անձնավորություն էր, նման մարդիկ հազվադեպ են լույս աշխարհ գալիս։ Նա գիտեր ու հասկանում էր Ռուսաստանի համաշխարհային նշանակությունը»։
«Վրաստանում ռուսական քաղաքականության թիվ մեկ սյունը եկեղեցին է»,- ասում է Գամրեկելաշվիլին։ — Ռուսաստանը շատ հաջող կերպով օգտագործում է կրոնական կապերը՝ ամրապնդելու իր քաղաքական ազդեցությունն ամբողջ աշխարհում, այդ թվում, իհարկե, Վրաստանում։ Պուտինը դա չի էլ թաքցնում. Թակեր Կարլսոնին տված հարցազրույցում նա բազմիցս հիշատակել է ուղղափառ մշակույթը։ Կրեմլը կառչում է ուղղափառությունից՝ որպես վրացական հասարակությանը մանիպուլյացիայի ենթարկելու հիմնական քաղաքական գործիք»։
«Վրաստանն ընդդեմ Իոսիֆ Ստալինի»
Փետրվարին «Սովլաբի» նախաձեռնությամբ լույս է տեսել վրացի գրող Լաշա Բուգաձեի «Վրաստանն ընդդեմ Իոսիֆ Ստալինի» նոր գիրքը, որը հիմնված է արխիվային նյութերի վրա։
Ինչպես նշում է «Սովլաբի» հետազոտող Գիորգի Կանդելակին, թեև Ստալինը ամենաուսումնասիրված պատմական դեմքերից է, սակայն նրա վերաբերմունքը բուն Վրաստանի նկատմամբ ընդհանրապես չի ուսումնասիրվել, և այս գիրքը «առաջին փորձն է քննարկում բացել այն մասին, թե ինչպես է Ստալինը ազդել Վրաստանի ճակատագրի վրա»։
«Անհավանական է, որ Վրաստանի անկախության վերականգնումից ավելի քան 30 տարի անց Ստալինի մասին գրականության մեջ Վրաստանը նկարագրվում է միայն որպես Սոսո Ջուգաշվիլիի ծննդավայր»,— ասում է Կանդելակին։
Գիրքը քանդում է Ստալինի մասին գլխավոր առասպելներից մեկը, որը վերաբերում է ռուսական օկուպացիային։
Վրաստանում շատերը մինչ օրս կարծում են, որ 1921 թ.-ին Կարմիր բանակ մտցնելու հրամանը տվել է Լենինը, իսկ Ստալինը դեմ է եղել օկուպացիային։ Սակայն արխիվային փաստաթղթերը հաստատում են հակառակը՝ հենց Ստալինն է անձամբ նման հրաման տվել, ընդ որում՝ Լենինից գաղտնի։
«Ով պատրաստ է հրաժարվել առասպելներից և ում անհրաժեշտ են կոնկրետ փաստարկներ այն մասին, թե ինչ է արել Ջուգաշվիլին Վրաստանի հետ, նա կգտնի դրանք այս գրքում», — ասում է Լաշա Բուգաձեն:
Ի՞նչ պետք է անի Վրաստանը Ստալինին հաղթելու համար
Վրաստանի խորհրդային անցյալն ուսումնասիրող հետազոտողները համակարծիք են, որ Ռուսաստանը փորձում է առասպելներ տարածել ընդհանուր անցյալի մասին և այդ կերպ պահպանել իր ազդեցությունը երկրում:
Սամեբա տաճարում Ստալինի «սրբապատկերը» նման օրինակներից մեկն է, բայց ոչ միակը:
Օրինակ՝ 2022 թվականին Բաթումի պետական դրամատիկական թատրոնի մի քանի դերասաններ հրաժարվեցին խաղալ Միխայիլ Բուլգակովի «Բաթում» պիեսի հիման վրա ստեղծված ներկայացման մեջ, որը պատմում էր երիտասարդ Իոսիֆ Ստալինի կյանքի մասին։ Ներկայացումը, որը պատմում էր ոչ թե Ստալինի դաժանության, այլ նրա «հերոսությունների» մասին, բեմադրել էր «Վրացական երազանք»-ի նախկին պատգամավոր Նուկրի Կանտարիան։ Այդ ժամանակ իրավապաշտպանները հայտարարում էին, որ բռնապետի մասին պիես բեմադրելը ռուսական քարոզչության խթանման տարրերից մեկն է:
«Ամբողջ խորհրդային պետական քարոզչամեքենան տասնամյակներ շարունակ աշխատեց մարդկանց քննադատական մտածողությունից զրկելու ուղղությամբ, և նրանք հասան դրան։ Իսկ բարոյական ուղենիշների վերականգնումը հեշտ գործընթաց չէ»,— նշում է հոգեբան Յանա Ջավախիշվիլին:
Ըստ հետազոտողների՝ երկու բան կա, որ Ռուսաստանը ամենաարդյունավետ կերպով օգտագործում է Վրաստանի վրա ազդելու համար: Դրանք են կրոնն ու Ստալինի ֆենոմենը:
«Այս երկարաժամկետ տեղեկատվական պատերազմում, որը արմատավորում է հակաարևմտյան, էթնոկրոնական ազգայնականություն, Ստալինի կերպարը մի տեսակ միավորող կենտրոն է, հովանոց։ Այսօր ռուսական քարոզչությունը փորձում է Ստալինին ներկայացնել վրացիներին որպես հայրենասիրության խորհրդանիշ, որպես ազգային խորհրդանիշ»,— ասում է Կանդելակին։
Ի՞նչ պետք է անի Վրաստանը իր խորհրդային անցյալը վերաիմաստավորելու համար:
Փորձագետները կարծում են, որ դրա համար, առաջին հերթին, անհրաժեշտ են քաղաքական կամք և կառավարության քաղաքականության փոփոխություն։
«Չկա պետական քաղաքականություն, որը կհակազդի խորհրդային առասպելներին և ռուսական քարոզչությանը։ Իսկ մեզ նման փոքր կազմակերպությունների աշխատանքը չի կարող լցնել ամբողջ դաշտը և հակադարձել ապատեղեկատվությանն ու քարոզչությանը»,— ասում է «Սովլաբ»-ից Իրակլի Խվադագիանին:
«Մեզ պետք են գիտելիքներ, գիտելիքներ, գիտելիքներ։ Մենք շատ բան չգիտենք մեր սեփական պատմության մասին, և քարոզչությունն օգտվում է դրանից»,- ասում է Գիորգի Կանդելակին:
«Բաց արխիվներ, կրթության նոր հայեցակարգ… մեզ քննադատական մտածողություն և ազատություն է պետք։ Անկախ ուսուցիչ: Որովհետև ուսուցիչը, որն առնչություն ունի քաղաքականության հետ, չի կարող երեխային ազատություն սովորեցնել»,— ասում է լրագրող Դավիթ Փայչաձեն։
Նյութը պատրաստվել է Լուրերի փոխանակման ռուսալեզու մեդիցանցի (Медиасеть) աջակցությամբ
