Պարտության պատճառները․ Արցախյան երկրորդ պատերազմի միֆերն ու իրականությունը
Արցախում հրադադարի հաստատումից ի վեր չեն դադարում պատերազմում հայկական կողմի պարտության պատճառների քննարկումները։ Հիմնական հարցերից մեկն այն է, թե արդյո՞ք Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունը կարող էր դավաճանության գնալ։
Եթե սկզբնական փուլում հարցը բարձրացնում էին քաղաքական ախոյանները, ապա ժամանակի ընթացքում հակասական տեղեկությունների ֆոնին հարցեր և կասկածներ առաջացան շատերի մոտ։
Մասնավորապես, հասարակությունը հետևյալ հարցերի պատասխաններին է սպասում․
- արդյո՞ք Հայաստանը կիրառել է ռուսական «Իսկանդերները»,
- եթե այո, ապա որքանո՞վ են դրանք արդյունավետ եղել,
- ինչո՞ւ է Երևանը «ՍՈւ-30 ՍՄ» կործանիչներ գնել առանց հրթիռների,
- արդյո՞ք պատերազմի ժամանակ հրաման է եղել ցանկացած գնով գրավել Լելե-Թեփե բարձունքը,
- և վերջապես, կարո՞ղ էր արդյոք Ադրբեջանի ղեկավարությունն Արցախի դիմաց հստակ գումար առաջարկել, ինչպես դա եղել է Հայաստանի նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի հետ։
Ի՞նչ է այժմ հայտնի այս բոլոր հարցերի վերաբերյալ, ի՞նչ են այս մասին մտածում փորձագետները։
- Հայաստանում շարունակվում է Արցախի շրջանները 5 մլրդ դոլարով գնելու մասին առաջարկի շուրջ սկանդալը
- Արդյո՞ք Արցախյան երկրորդ պատերազմի շուրջ նախնական պայմանավորվածություն է եղել․ մեկնաբանություն Բաքվից
- Կարծիք․ «Սարգսյանի Հայաստան» VS «Փաշինյանի Հայաստան»․ ո՞րն է ավելի լավ
- «Մենք չհասցրինք պատրաստվել 5-րդ սերնդի պատերազմին»․ Հայաստանի պաշտպանության նախկին նախարար
Փաշինյան-Սարգսյան դիմակայություն։ Իրավիճակը պատերազմից առաջ
Այժմ, երբ Արցախի վերաբերյալ բանակցային գործընթաց փաստացի չկա, իսկ չճանաչված հանրապետությունը փորձում է վերապրել պատերազմի հետևանքները, Հայաստանի ներկայիս և նախկին ղեկավարությունները կատաղի վիճում են և մեկը մյուսի վրա բարդում բանակցությունների ձախողման համար պատասխանատվությունը։
Նիկոլ Փաշինյանը բազմիցս հայտարարել է, որ վերջին 20 տարում, ինչպես նաև 2018 թ-ի դրությամբ, բանակցությունների բովանդակությունը հանգում էր Արցախն Ադրբեջանի կազմ վերադարձնելուն․
«Ըստ էության, բանակցային գործընթացը մի կետի էր հասել, որը տեսնելիս հասկանում էի, որ հեռանկարն Ադրբեջանի կազմում ԼՂԻՄ վերականգնումն է։ Եվ մեզ մեղադրում են, որ պատերազմ է սկսվել, որ մենք չենք օգտագործել հնարավորությունները խաղաղ կարգավորման համար»։
Բնականաբար, Հայաստանի նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի գրասենյակը հերքում է իրադարձությունների նման զարգացումն ու ողջ մեղքը դնում ներկայիս ղեկավարության վրա։ Փաշինյանի խոսքերը հերքում է նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ռուսաստանցի նախկին համանախագահ Իգոր Պոպովը․
«Պնդումները, թե Ռուսաստանը հենց այնպես է առաջարկել վերադարձնել յոթ շրջանները [Արցախին հարող շրջանները, որոնք հայկական կողմն օգտագործում էր որպես պաշտպանական գոտի] և մոռանալ [Արցախի] կարգավիճակի մասին, չի համապատասխանում իրականությանը»։
Իշխանության գալուց հետո Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ բանակցային գործընթացը զրոյական կետից է սկսում։ Նա մի քանի անգամ հանդիպեց Ադրբեջանի նախագահի հետ, հանդիպումներ անցկացրին նաև երկու երկրների արտգործնախարարները ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների ներկայությամբ։
Սակայն Փաշինյանը պնդում էր, որ կարգավորման շուրջ բանակցությունները դեռ չեն սկսվել, սկզբունքների մշակման գործընթաց է ընթանում։
Միաժամանակ վարչապետը փորձում էր առաջ քաշել բանակցային գործընթացում Արցախի ներկայացուցիչների մասնակցության անհրաժեշտության մասին թեզը, որն Ադրբեջանը կտրականապես մերժում էր։
Քաղաքագետ Ստեփան Գրիգորյանը կարծում է, որ Փաշինյանը փորձում է արդարանալ պատերազմի արդյունքների համար․
«Նիկոլ Փաշինյանն ասում է, որ Ադրբեջանը կարողացել էր միջազգային հանրության մոտ հօգուտ Ադրբեջանի կարծիք ձևավորել, բայց, կներեք, 2,5 տարին [երբ Փաշինյանն իշխանության է եղել] քիչ ժամկետ չէ, այն էլ՝ կառավարության համար, որն իշխանության է եկել հեղափոխության միջոցով, որն աշխարհի ուշադրությանն է արժանացել։
Աշխարհը հաճույքով կլսեր նոր իշխանությանը, սակայն, քանի որ նա իր շուրջ հավաքել էր մարդկանց, որոնք չէին տիրապետում Ղարաբաղյան խնդրին, նրանք այդ քայլերը չձեռնարկեցին»։
Փաշինյանի խոսքերի անկեղծությունը կասկածի տակ է դնում նաև ԱՄՆ Լիհայի համալսարանի դասախոս Արման Գրիգորյանը։ Նա կարծում է, որ վարչապետը մանիպուլյացիայի է ենթարկում հասարակության կարծիքը․
«Մենք բոլորս կարող ենք բացել և կարդալ այդ փաստաթղթերը, դրանցում հստակ նշված են երաշխիքները, որոնք Հայաստանը ստանալու է, եթե լուծման հասնի բանակցությունների միջոցով։ Անգամ եթե վերջում մենք ստանայինք այն, ինչ ստացանք պատերազմի արդյունքում, անգամ եթե մենք կորցնեինք Շուշին ու Հադրութն այդ բանակցային որոշման արդյունքում, ինչը չէր լինի, դա, միևնույն է, չի արդարացնում պատերազմը, որովհետև այլ պարագայում մենք կյանքեր կփրկեինք»։
Արդյո՞ք Փաշինյանը ձախողել է բանակցային գործընթացն ու կարո՞ղ էր արդյոք կանխել պատերազմը։ Ստույգ դժվար է ասել, սակայն փորձագետների վերլուծություններն ու բանակցային գործընթացի հետ կապված մարդկանց հայտարարությունները վկայում են, որ Փաշինյանը, համենայնդեպս, չի արել ոչինչ՝ շփման եզրեր գտնելու համար։
Լելե Թեփե բարձունքը գրավելու հրամանը։ Իրավիճակը պատերազմի ընթացքում
Հասարակությունում քննարկվում է նաև Նիկոլ Փաշինյանի հնարավոր մասնակցությամբ սկանդալային մի դրվագ՝ Լելե Թեփե ռազմավարական նշանակության բարձունքի վերաբերյալ պատմությունը։
Հայկական կողմն այն կորցրել է դեռևս 2016 թ-ի «Ապրիլյան պատերազմի» ընթացքում։ Այն ժամանակ հայկական ուժերը կորցրին վերահսկողությունն, ընդհանուր առմամբ, 800 հեկտար տարածքի նկատմամբ։
Ոչ պաշտոնական աղբյուրները պնդում են, որ Փաշինյանը հրաման է տվել ցանկացած գնով վերադարձնել Լելե Թեփեն։ Դա թույլ կտար նրան հայտարարել, թե վերադարձվում են տարածքները, որոնք հակառակորդին են անցել նախորդ իշխանության օրոք։
Նույն աղբյուրները հաղորդում են, որ անհաջող ռազմական գործողության հետևանքով մի քանի զորամասեր զգալիորեն կորցրել են մարտունակությունն ու հետագայում չեն կարողացել վերականգնվել։
Որևէ պաշտոնական մեկնաբանություն այս առթիվ դեռևս չկա։
Արդյո՞ք կիրառվել են «Իսկանդերները»
Փորձագետները միշտ համակարծիք են եղել, որ Ադրբեջանը տեխնիկայի առումով քանակական առավելություն է ունեցել Հայաստանի նկատմամբ։ Սակայն Երևանի զինանոցում զինատեսակներ կային, որոնք չուներ Բաքուն։ Իսկ դա կարող էր եղանակ ստեղծել ռազմադաշտում։ Խոսքը, նախևառաջ, «Իսկանդեր» օպերատիվ մարտավարական հրթիռային համալիրների մասին է։
2020 թ-ի դրությամբ՝ Հայաստանը ստացել է «Իսկանդեր-Է» համալիրների 4-8 միավոր, հստակ թիվը հայտնի չէ։ Համարվում էր, որ դա էր հակառակորդին զսպելու գլխավոր գործոնը։ Հրթիռները կարող էին հեշտությամբ անգամ Բաքու հասնել, իսկ խոցման շառավիղն այդ հրթիռային համալիրները սարսափազդու զենք էր դարձնում պոտենցիալ պատերազմում։
44 օր տևած ռազմական գործողությունների ողջ ընթացքում Հայաստանում հարց էր ծագում, թե ինչու Գլխավոր շտաբը չի կիրառում «Իսկանդերները»։ Հաճախակի էին դարձել խոսակցություններն այն մասին, թե Երևանը չի կարող հրթիռներն արձակել առանց Մոսկվայի թույլտվության։ Սակայն այս զինատեսակի շուրջ ոդիսականը սկսվեց պատերազմից հետո։
Սկզբում ռազմական վերահսկողության ծառայության նախկին ղեկավար Մովսես Հակոբյանը հայտարարեց, որ «Իսկանդերներն» արձակվել են Շուշիի ուղղությամբ, երբ քաղաքը փաստացի անցել էր հակառակորդին։ Այնուհետև հրթիռների կիրառման մասին տեղեկությունը փաստացի հաստատեց երկրի վարչապետը։ Պատասխանելով նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի այն խոսքերին, թե պատերազմի երրորդ օրը պետք էր կիրառել համալիրները, Փաշինյանն ասաց․
«Կարծում եմ, որ նա պետք է շատ հարցերի պատասխաններ ունենա և չտա հարցեր, որոնց պատասխանը գիտի։ Իսկ միգուցե նա պատասխանի, թե ինչո՞ւ «Իսկանդեր» հրթիռները չեն պայթել կամ պայթել են միայն 10%-ով»։
Փաշինյանի այս խոսքերը դուր չեկան Մոսկվային, այնտեղից պատասխանեցին, որ 44-օրյա պատերազմի ժամանակ «Իսկանդերներ» չեն կիրառվել։ Ռուսաստանում կարծիքը չփոխեցին անգամ այն բանից հետո, երբ Բաքվում ցուցադրվեցին համալիրների բեկորները։ Իսկ Փաշինյանի գրասենյակը շտապեց համաձայնել ռուս գործընկերների հետ և հաղորդեց, իբր վարչապետին մոլորության մեջ են գցել։
Ռազմական փորձագետ Կարեն Հովհաննիսյանը կարծում է, որ պետք է մանրամասն փորձաքննություն իրականացնել՝ հասկանալու համար, թե արդյոք ներկայացված բեկորներն «Իսկանդերին» են պատկանում, ինչն ադրբեջանական կողմը չի արել․
«Ադրբեջանի վրա, կարծում եմ, որոշակի ճնշում է եղել ռուսական կողմից։ Եվ Ադրբեջանն, իհարկե, Թուրքիայի հրահանգով փորձում է նման բեմականացում անել՝ Ռուսաստանի վրա պատասխան ճնշում գործադրելու և ինչ-ինչ հարցերի շուրջ փոխհամաձայնության գալու համար»։
Պարզ է, որ յուրաքանչյուր կողմ պնդելու է իր վարկածը, և մոտ ապագայում հասկանալ, թե արդյոք «Իսկանդերը» կիրառվել է, թե ոչ, չի ստացվի։
Ինչո՞ւ կործանիչները չեն կիրառվել
Զենքի առումով Հայաստանի ևս մեկ առավելությունն էին համարվում 4++ սերնդի «ՍՈւ-30 ՍՄ» չորս կործանիչները։ Ճակատից ստացվող լուրերը վկայում էին, որ հայկական կողմը ռազմական գործողություններում դրանք չի կիրառում։ Երկնքում նկատվել են միայն «ՍՈւ-25» գրոհիչներ։ Առեղծվածը պարզվեց միայն պատերազմից հետո։ Փաշինյանը հաղորդեց, որ իրենք չեն հասցրել այդ կործանիչների համար հրթիռներ գնել։
Ինչպե՞ս է նման բան հնարավոր, վարչապետը չի հստակեցրել, սակայն շտապել է մեղքը նախորդ իշխանությունների վրա գցել․
«Մեզ մեղադրում են, որ մենք բավականչափ զենք չենք գնել, մեղադրում են, որ ինքնաթիռներ ենք գնել։ Այո, գնել ենք ինքնաթիռներ և այո, պատերազմից առաջ չենք հասցրել գնել հրթիռները։ Բայց եթե ինքնաթիռները գնեիք դուք, մենք էլ հրթիռները կգնեինք»։
Ի դեպ, պատերազմից առաջ Փաշինյանը հաղորդում էր հրթիռների կիրառմամբ կործանիչների մարտական թռիչքների մասին։ Սակայն ավելի ուշ բացատրություն էր գտել նաև այդ անհամապատասխանությանը․
«Իմ երկու հայտարարություններում հակասություններ չկան։ ՍՈւ-30 ՍՄ կործանիչները Հայաստան են բերվել 2020 թ․ մայիսին, մարզական թռիչքների ժամանակ հրթիռներ կիրառվել են, որոնք եղել են Հայաստանի զինանոցում։ Պատերազմի ժամանակ այդ ինքնաթիռների կիրառման մասին որոշումն ընդունվում էր՝ հաշվի առնելով այն, թե որքանով առկա զենքը թույլ կտա ինքնաթիռներին կատարել դրված խնդիրները։
Ցավոք, պատերազմի ժամանակ մենք չենք հասցրել ձեռք բերել անհրաժեշտ հրթիռները, որոնք թույլ կտային կիրառել ՍՈւ ինքնաթիռները՝ դրանց ողջ ներուժով»։
Առանց համապատասխան հրթիռների՝ նման կործանիչների գնման փաստը ռուս ռազմական փորձագետ Ալեքսանդր Խրամչիխինն աննախադեպ է անվանում․
«Որքան հիշում եմ, Հայաստանն առաջին երկիրն է, որն ինքնաթիռները գնել է առանց հրթիռների։ Ապագայում այդ սարքերի կարևորությունը կախված կլինի նրանից, թե ինչ նոմենկլատուրա Երևանը կցանկանա և կկարողանա ստանալ Մոսկվայից։ Սակայն պետք է նշել, որ նման որակի սարքեր Բաքուն չունի»։
Հարցն, ավելի շուտ, այն է, թե ինչ Մոսկվան պատրաստ կլինի վաճառել և արդյո՞ք ընդհանրապես պատրաստ կլինի։ Ավելի վաղ ռազմական վերահսկողական ծառայության նախկին ղեկավար Մովսես Հակոբյանը հայտարարում էր, որ Ռուսաստանն այլ երկրների չի վաճառում 130 կմ հեռահարությամբ «օդ-օդ» հրթիռներ։
Հայկական կողմը հիմա էլ չի հստակեցնում, թե երբ կարող է համապատասխան հրթիռներ ստանալ Ռուսաստանից, սակայն ուզում է ՍՈւ-30 ՍՄ-ների թիվը 12-ի հասցնել։
Որքա՞ն արժե Արցախը
Արցախում 2020 թ-ին տեղի ունեցած ռազմական գործողություններից հետո համացանցում էր հայտնվել Հայաստանի նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի և նրա բելառուս գործընկերոջ անձնական զրույցի ձայնագրությունը, որում Լուկաշենկոն Սարգսյանին է փոխանցում 5 մլրդ դոլարով Արցախի հարակից տարածքներն Ադրբեջանին զիջելու Իլհամ Ալիևի առաջարկը։ Սարգսյանը պատասխանում է, որ պատրաստ է 6 միլիարդ տալ, եթե Ալիևը դրանցից հրաժարվի։
Այդպես հայտնի է դարձել, որ Արցախի դիմաց հստակ գումար է առաջարկվել։ Այժմ գլխավոր հարցն այն է, թե արդյո՞ք այն կարող էր առևտրի առարկա լինել նաև Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալուց հետո։ Արդյո՞ք նրան առաջարկվել է հողեր հանձնել միլիարդների դիմաց։
Հայկական մամուլում տեղեկատվություն է շրջանառվում այն մասին, որ Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալուց մի քանի ամիս անց վերջինս իր այժմ արդեն նախկին խորհրդական Արսեն Խառատյանին ադրբեջանական կողմի հետ գաղտնի բանակցությունների է ուղարկել։
Գաղտնի բանակցությունների մասին տեղեկություններն ավելի ուշ հաստատել է նաև Հայաստանի ԱԱԾ նախկին ղեկավար Արթուր Վանեցյանը․ նա Դուբայում հանդիպել էր Ալիևի ներկայացուցչի հետ, որը նրան փոխանցել է փակ ծրար Փաշինյանի համար։ Վանեցյանի խոսքով՝ այդ մասին ինքը զեկուցել է հանրապետության Անվտանգության խորհրդի նիստին։
Փաշինյանին ուղղված «գաղտնի» հաղորդագրության բովանդակությունը հայտնի չէ, պաշտոնատար անձինք այս տեղեկությունը չեն մեկնաբանում։
Այս բոլոր պատմություններն Արցախյան երկրորդ պատերազմի մութ էջերն են։ Եվ այժմ Հայաստանում հասունանում է պատերազմում կրած պարտության հետևանքների մանրազնին հետաքննության անհրաժեշտություն։
Ընդդիմությունն ու հասարակության մի մասը վստահ է, որ այն չի անցկացվելու Նիկոլ Փաշինյանի կառավարման օրոք։ Իսկ իշխանությունը հայտարարում է բանակում բարեփոխումների մեկնարկի և կատարած սխալներն ամբողջությամբ վերլուծելու մտադրության մասին։
