Պատերազմից փրկված կավե իշուկի պատմությունը
Երեխաները և Արցախյան երկրորդ պատերազմը
Բժիշկ Հայկ Հովհաննիսյանի տանը հեռուստացույցի առջև դրված սուվենիրների մեջ կանգնած է կավաշեն մի իշուկ՝ ոչ լավ հղկված, ոչ արհեստավարժ պատրաստված, չներկված, վրան՝ կնճիռներ: Հայկը կենդանուն գտել է Տող գյուղի արվեստի դպրոցում ու արջերի, ձիերի, կովերի միջից հենց այդ էշին է բախտ վիճակվել «փրկվել» և բժշկի ուսապարկի մեջ ապահով հասնել Հայաստան: Պատերազմի օրերին Հայկն աշխատում էր Ջրականի (Ջաբրայիլ) հոսպիտալում, ապա ստիպված եղավ նահանջել ու հասավ Տող, այնուհետև՝ Կարմիր Շուկա, վերջում՝ Ստեփանակերտ:
Ես այդ իշուկին տեսա մոտ մեկուկես տարի առաջ, բժշկի տանը: Հայկը, որ պատերազմում սպանող չէր, այլ փրկող, կրակի բերանն ընկած հոսպիտալում վիրավորների հետ փրկել էր նաև ձեռքի ափի մեջ տեղավորվող կենդանուն:
- «Եթե ես կարողանայի վերադառնալ նախապատերազմյան անցյալ, ամեն ինչ այլ կլիներ»
- Արմենն ու Ստեփանակերտի «ջրաշխարհը»
- Բլոգ. Առաջին Ղարաբաղյան պատերազմի հիշողությունները՝ երկրորդից հետո
Մեկ տարի շարունակ ես ինձ հարցեր էի տալիս՝ տեսնես այդ իշուկին ո՞վ էր սարքել, գուցե կենդանուն փնտրո՞ւմ են, գուցե դա շատ կարևոր մի բա՞ն է այն սարքողի համար: Բայց պատերազմին հաջորդած իրականությունը ոչ մի կերպ թույլ չէր տալիս զբաղվել դրանով, բացի այդ, ումի՞ց հարցնեի, ո՞ւմ դիմեի:
Ի՞նչ արեցի ես: Տող գյուղի բնակիչներից ամենահեշտը «Կատարո» գինիներ արտադրող ընկերության սեփականատեր Գրիգոր Ավետիսյանին գտնելն էր, որն էլ փոխանցեց Տողի արվեստի դպրոցի տնօրեն տիկին Սուսաննայի հեռախոսահամարը: Զանգեցի, շատ բարեհամբույր լսե՜ց-լսե՜ց, հետո հոգոց հանեց ու խոստացավ մի բանով օգնել՝ չնայած ձայնից ես հասկանում էի, որ շանսերս չնչին էին:
Պատմությունը հասավ խմբակի ուսուցչին, որին էլ ուղարկեցի իշուկի միակ նկարը, որ ունեի: Ուսուցիչն ասաց, որ մեկ ամսից նոր փորձեմ զանգել, բայց չի խոստանում, թե բան դուրս կգա, որովհետև երեխաները ցրվել են ողջ երկրով մեկ: Մտածեցի՝ մի տարի է սպասում եմ, մի ամիսն ի՞նչ է, որ չսպասեմ: Մի ամիսը տևեց ընդամենը մեկ օր ու հաջորդ առավոտյան, երբ բջջայինիս էկրանին տեսա՝ «Սուսաննա Տող», գրեթե համոզված էի, որ իշուկի հեղինակը գտնվել է: 14-ամյա Կամոն՝ քանդակի հեղինակը, հիմա ապրում է Ստեփանավան քաղաքում:
Մենք ուղևորվեցինք Լոռի՝ ես, խմբագիրն ու լուսանկարիչը: Հայկը չկարողացավ միանալ մեզ ու իշուկին ինձ հանձնեց մի պայմանով, որ շատ զգույշ լինեմ, ուշադիր և նույն վիճակում հետ բերեմ Երևան:
Ստեփանավանում ցեխ ու անձրև իրար էին խառնվել այնքան, որ տան դարպասի մոտ մեզ դիմավորող Կամոյի մոր ու քրոջ վարդագույն բաճկոնները ոչ ներդաշնակ էին քաղաքի պղտոր ու միապաղաղ տեսարանին:
-Տասը օր ա Կամոն ասումա՝ մամա զանգի, բա ասեցին կգան: Բայց դե, բացատրում էի, ասում էի՝ զբաղված մարդիկ են, համբերի,- ասաց ու մեծ բակով մեզ ուղեկցեց տուն:
Սեփական տան մուտքում փռված լվացքից, իրար կողք-կողքի շարված հողաթափերից կարելի էր կռահել մեզ տանը սպասող երեխաների մոտավոր տարիքն ու նրանց սիրած գույները:
Մուտքի մոտ Վարդուհին բացատրեց, որ Արցախում ընդունված է կոշիկները հանել. սովորույթ, որ շատ տարածված է նաև Հայաստանի գյուղերում:
Հյուրասենյակի մեջտեղում, վառարանի մոտ՝ ամենատաք անկյունում, նստած էր տիկին Նովելլան՝ Կամոյի տատիկը:
Կամոն հատուկ դասից շուտ էր եկել մեզ ընդունելու համար: Բարևեցինք իրար, ծանոթացանք: Ամաչկոտ, ժպիտը դեմքին լուռ հետևում էր մեծերի՝ դեսից-դենից խոսակցությանը: Լոռիում հարմարվել են, կամաց-կամաց վարձակալած տունը տեսքի են բերել ու փորձում են նորից նորը սկսել:
Ես տոպրակից հանեցի իշուկին, Կամոն վերցրեց կենդանուն ձեռքը, նայեց, հաստատեց, որ իր պատրաստածն է, դրեց սեղանին ու հեռախոսով լուսանկարեց: Հարցրի՝
-Հո չե՞ս նեղվում, որ իշուկիդ հետ պիտի տանեմ:
-Չէ, ինչի՞ համար, ես նորը կսարքեմ:
Մեր լուսանկարիչը՝ Վաղինակը, որ հավանաբար սպասում էր բոլորովին այլ տեսարանի ու ամբողջ ճանապարհին ենթադրություններ էր անում, թե ի՜նչ հանդիպում է լինելու, սկսեց լուսանկարել իշուկին՝ միայնակ սեղանի վրա կանգնած: Հետո լուսանկարեց ընտանքի բոլոր անդամներին՝ առանձին, այնուհետև իշուկին ափերի մեջ առած:
Կամոն ասաց, որ կավահող լինի, լիքը իշուկներ կսարքի, արջեր ու ձիեր: Հանկարծ ես հասկացա, որ իշուկը Կամոյի համար գլխավոր հերոս այդպես էլ չդարձավ, նա Հայկի համար է գլխավոր, իսկ Կամոն էլի կսարքի:
Ստեփանավանում էլ է արվեստի դպրոց գնում, բայց այնտեղ կավահողով չեն աշխատում: Տողում ամեն շաբաթ-կիրակի առավոտ 9-ից երեկոյան 7-ը նստում էր ու քանդակում:
Այստեղ՝ Ստեփանավանում, նա միայն նկարում է ու մեզ է ցույց տալիս մի նկար, որտեղ պատկերել է պատերազմը՝ տանկեր, զենքեր:
Սուրճ ենք խմում, քննարկում աշխարհի անցուդարձը: Երեխաները, որ հերթով դասից տուն են գալիս, սկսում են լուսանկարել իշուկին, իսկ Կամոն շարունակում է հետևել մեծերի զրույցին: Երևում է, որ ինքը հարմարվել է նոր տեղին ու տանը այնքան, որ խոսում է շեշտադրված լոռեցու ակցենտով:
Ես հանկարծ գիտակցում եմ, որ մարդիկ անցյալն անցյալում են թողել, իսկ ես Արցախից Երևան հասած իշուկին բերել, դրել եմ իրենց տան մեջտեղում ու սպասում եմ, թե պիտի հուզվեն, ուրախանան, հիշողությունների մեջ ընկնեն: Նրանք հարմարվել են իրենց կյանքին ու կարծում են, որ Արցախ վերադառնալը վտանգավոր է երեխաների համար: Յոթ երեխա ունեցող ընտանիքը պիտի ապագային նայի, ոչ թե սին հույսեր ունենա:
Սուրճը մտերմացրեց մեզ, զրուցեցինք ու հասանք մի բարդ, բայց կարևոր հարցի: Հիմա որ ադրբեջանցիներն ասեն եկեք, ձեր հողի վրա մեր հետ խաղաղ ապրեք, կգնա՞ք: Հարցն անակնկալի բերեց Կամոյի ծնողներին՝ ո՞նց գնան ու ապրեն թուրքի հետ. վտանգավոր է, ի՞նչ իմանաս՝ ինչ կանեն: Տատը սկսեց գլուխը տարուբերել ու հիշեց, որ երիտասարդ տարիներին թուրքերի հետ Տողում լավ էլ ապրել են: Իր կյանքից պատմած մի դրվագ ինձ՝ անկախության սերնդի մարդուս համար այնքա՜ն տարօրինակ ու նույնիսկ անհեթեթ թվաց, որ սկսեցի ենթադրել, թե տիկին Նովելլան այ հենց նոր հորինեց այդ պատմությունը:
Սկեսուրը վեց երեխա է ունեցել, վեցն էլ մահացել են ու գյուղի թուրքերն ասել են, որ նորը ծնվի, թուրքի անուն դնեն, որ վատ բախտին վերջ տրվի:
Զահիդ անունով տղան հետագայում ամուսնացել է Նովելլայի հետ ու թուրքն էլ, որի պատվին կոչել են տղային, դարձել է նրանց հարսանիքի քավորը՝ ո՛չ զագսով, ո՛չ եկեղեցով, այլ միայն կենացներով:
Նա լավ գիտի թուրքի հետ ապրելու գինը՝ և՛ լավն է տեսել, և՛ վատը, բայց համատեղ ապրելու համար դեռ քա՜նի սերունդ պիտի գա ու գնա:
Գլուխն օրորելով ու չէ-ի նշանն անելով՝ ասաց, որ շուտ է, շատ շուտ է դրա մասին մտածելու համար:
Մոտ երեք ժամ Ստեփանավանում հադրութեցի այս ընտանիքի հետ մնալուց հետո մենք վերադառնում էինք Երևան:
Բոլորիս ապրումները մի տեսակ հակասական էին, բայց այս ընտանիքը, որ կորցրել է տուն-տեղ, ապրուստ, հող, չի ուզում տառապելով ու ամեն օր Տողի կարոտն առնելով՝ գոյություն քարշ տալ:
Իրականությունն ընդունել են վաղուց, եթե չանեին,դժվար կլիներ, իսկ այստեղ յոթ երեխա ու ապրելու հրամայական կա:
Վերադառնալուն պես, ինչպես որ պայմանավորվել էինք, ես տարա իշուկին Հայկին փոխանցելու: Բժիշկն ասաց, որ լարված էր այս ընթացքում, երբ ընդամենը երկու օր այդ կենդանին իր մոտ չէր, հեռուստացույցի առջև նրա տեղն էլ՝ դատարկ:
-Իշուկն ինձ ոչ թե պատերազմն է հիշեցնում, այլ պատերազմի ժամանակ իմ ապրելու ցանկությունը: Ամեն անգամ, երբ ես նայում էի նրան, հասկանում էի, որ պետք էր ամեն գնով չմեռնել,- պատասխանեց բժիշկը՝ Կամոյի իշուկին դնելով հեռուստացույցի առջև՝ իր տեղում:
Երեխաները և Արցախյան երկրորդ պատերազմը
Այս պատմությունը «Հետագծեր» մեդիա նախագծի մասնիկն է: Այն պատմում է մարդկանց մասին, ում կյանքի վրա ազդեցություն են թողել Հարավային Կովկասի հակամարտությունները: Նախագծի մեջ ներգրավված են հեղինակներ և խմբագիրներ ողջ Հարավային Կովկասից, այն չի սատարում ոչ մի հակամարտության ոչ մի կողմի: Նախագիծն իրականացվում է GoGroup Media և International Alert կազմակերպությունների կողմից` Եվրամիության աջակցությամբ։
