Պահպանել բիզնեսը՝ զարգացնել տնտեսությունը․ արցախցի գործարարների պատմությունները

Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո Լեռնային Ղարաբաղում, ինչպես և սպասվում էր, տնտեսական կտրուկ անկում տեղի ունեցավ։ Բայց արցախցի գործարարները, համենայն դեպս նրանց մի մասը պատրաստվում է ամեն գնով վերականգնել սեփական արտադրությունը։ Դա էլ, իր հերթին, կարող է նպաստել տնտեսության վերականգնմանը։

Դրան նպաստելու համար նաև հարկային ճկուն քաղաքականություն ու արտոնությունների տրամադրման մեխանիզմ են որոշել կիրառել պետական մարմինները։

Իրավիճակը՝ թվերով, նաև գործարարների անձնական պատմությունները՝ խնդիրների, նվաճումների ու հետագա պլանների մասին։

• Հանքերն ընդդեմ տուրիզմի, մարդիկ ընդդեմ հանքերի
• Հայաստանի «սև ոսկին»։ Ինչպե՞ս կարող է պղինձն օգնել հայկական տնտեսությանը

Տնտեսական ակտիվության անկում

Արցախում տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը կտրուկ նվազել է։ Արցախի վիճակագրական ծառայության տվյալներով՝ 2021 թ.-ի հունվար-մարտ ամիսներին նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատությամբ այն նվազել է 37.1%-ով:

Անկում է գրանցվել բոլոր ոլորտներոմ, առավելապես՝ առևտրի ոլորտում, որը նախորդ տարվա նկատմամբ գրանցել է 46.9%-ի նվազում: Շինարարության ոլորտի ցուցանիշը նվազել է 41.5 %-ով:

Արտադրանքի ծավալով առավելապես նվազել են արդյունաբերության ցուցանիշները՝ 54.5%-ով։ Գյուղատնտեսական համախառն արտադրանքի ծավալները նվազել են 42%-ով:

Գրեթե կիսով չափ նվազել են արտահանման (46.5%) ու ներկրման (51.2%) ծավալները:

Արտոնություններ՝ տնտեսվարողներին

Տնտեսական ակտիվությունը բարձրացնելու նպատակով Արցախում մի շարք քայլեր են ձեռնարկում՝ շեշտադրելով հարկային ճկուն քաղաքականությունն ու արտոնությունների տրամադրման մեխանիզմը:

Արտոնությունները ներդրվել են հաշվի առնելով պատերազմից հետո Արցախի տնտեսությունում մեծածավալ ներդրումների ներգրավման անհրաժեշտությունը: 

Մինչև 2026 թվականի հունվարի 1-ը սահմանվել է ավելացված արժեքի հարկից ազատման արտոնություն՝ Արցախում արտադրված գյուղատնտեսական արտադրանքի իրացման, ինչպես նաև կառուցվող բազմաբնակարան շենքերի բնակարանների օտարման և այլ գործարքների մասով:

Բացի այդ՝ կազմակերպությունների և անհատ ձեռնարկատերերի կողմից վճարված հարկերի 50 տոկոսը երեք տարի ժամկետով ուղղվելու է նրանց կողմից մինչև 2020 թվականի հոկտեմբերի 1-ը ստացված վարկերի (փոխառությունների) և դրանց սպասարկման համար վճարված տոկոսների փոխհատուցմանը։  

Մեկ այլ ծրագրի շրջանակում, կազմակերպությունների և անհատ ձեռնարկատերերի բիզնես վարկերի գծով 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ից մինչև 2021 թվականի ապրիլի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում հաշվեգրված տոկոսագումարները, բայց ոչ ավելի, քան 15 մլն դրամը, հատուցվելու են պետության կողմից:

Շարունակել ընտանեկան գործը

Ստեփանակերտցի Կարինե Գրիգորյանը զբաղվում է աղյուսե սալիկների արտադրությամբ: 2019-ին, հոր մահից հետո, որոշել է շարունակել նրա գործը, վերագործարկել նրա ստեղծած արտադրամասը: Խարխլված ու հնամաշ սարքավորումներով արտադրամասի գործարկումը հեշտ չէր 35-ամյա Կարինեի համար, որը մինչ այդ որևէ առնչություն չէր ունեցել այս գործին:

Արցախի բանկերից մեկում աշխատող տնտեսագետը զրոյից ուսումնասիրել է աղյուսե սալիկների արտադրության բոլոր մանրամասները: Ձեռքին եղած գումարով գնել է անհրաժեշտ սարքավորումներից միայն ամենակարևորն ու սկսել շատ փոքր ծավալներով աշխատեցնել արտադրամասը:

Բիզնեսին նոր լիցք է հաղորդել 2020թ.-ին Հայ բարեգործական ընդհանուր միության կողմից կազմակերպված, արցախցի կանանց հզորացմանն ուղղված «Կին ձեռներեցներ» ծրագիրը։ Դրա շրջանակներում Կարինեն արժանացել է հատուկ մրցանակի ու գնել նոր հոսքագիծ:

«Նոր էինք սկսել ակտիվանալ, երբ պատերազմը սկսվեց: Հոկտեմբերի սկզբին իրավիճակն այնքան էր լարվել, որ այլևս հնարավոր չէր Արցախում մնալ։ Ամեն ինչ թողեցինք ու մայրիկիս հետ տեղափոխվեցինք Երևան: Անընդհատ սպասում էինք, թե երբ կկարողանանք վերադառնալ», — պատմում է Կարինեն:

2020-ի վերջին վերադառնում են Ստեփանակերտ: Ու մինչ Կարինեն հետագա գործունեության, սարքավորումների հագեցվածության ու ավտոմատացման համար նոր ներդրումներ կատարելու պլաններ էր մշակում, օգնության հասավ հարկային արտոնությունների աջակցման պետական ծրագիրը:

«Եթե հարկային արտոնությունները չլինեին, չէինք կարողանա վերագործարկել արտադրամասը: Հիմա ազատված ենք ավելացված արժեքի հարկից ու շահութահարկից: Ու սկսել ենք կրկին ակտիվանալ։ Քանի որ Արցախում շինարարական մեծածավալ աշխատանքներ են կատարվում, աղյուսե սալիկների պահանջարկը գնալով աճում է», — ասում է Կարինեն:

Մտադիր է կրկնապատկել արտադրական ծավալներն ու նոր աշխատակիցներ ներգրավել.

«Մեր երկիրը մենք ենք շենացնելու: Ես չեմ էլ մտածում այստեղից երբևէ հեռանալու մասին ու հույս ունեմ, որ կկարողանանք համատեղ ուժերով շենացնել մեր երկիրը, գոնե այն, ինչ մեզ է մնացել»:

Գրանցում, արտահանում և կայունություն

2017թ.-ից Արցախում հիմնադրված առաջին թեյ արտադրող ընկերությունը՝ «Բիոպարտեզը», հիմնադրման օրից բարդ ու դժվարին  ճանապարհ է անցել: Սկզբնական շրջանում թեյափնջերը պատրաստի արտադրանքի տեսքով ներկայացնելու համար բոլոր աշխատանքներն արվել են ձեռքով, ինչը եղել է աշխատատար ու ժամանակատար:

Ավելի ուշ՝ 2019-ին ընկերության հիմնադիրները վարկային միջոցներով սարքավորումներ են ձեռք բերել ու ընդլայնել արտադրանքի ծավալները, հատկապես որ տարեցտարի արտադրանքի նկատմամբ պահանջարկը մեծացել է:

«2020թ.-ի գարնանը մեր աշխատանքներին խոչընդոտեց կորոնավիրուսը: Ստիպված ժամանակավորապես դադարեցրինք մեր գործունեությունը, Արցախի իշխանությունների աջակցությամբ վարկերի մարման ժամանակացույցը հետաձգվեց մի քանի տարով: Կորոնավիրուսը չավարտված, սկսվեց պատերազմը, ու կյանքը կանգնեց Արցախում», — ասում է ընկերության համահիմնադիր Անուշավան Սարուխանյանը:

Պատերազմի ընթացքում ընկերության հիմնադիրները տարիների ստեղծածը կորցնելու մտավախություն են ունեցել:

Այժմ՝ հրադադարից 6 ամիս անց, գործարարների մտահոգությունները կապված են վաղվա օրվա հետ:

«Հիմա բոլորիս ակնկալիքները նախ և առաջ կապված են ոչ թե բիզնեսի, այլ վաղվա օրվա հետ: Չգիտես, թե վաղվա օրդ ինչպիսին է լինելու, հիմա մենք Հայաստա՞ն ենք, թե՞ Հայաստան չենք։ Քաղաքական հարցերը միշտ խոչընդոտ են եղել Արցախում ցանկացած բիզնեսի համար: Գրանցման հարցից սկսած։ Եվ պետք է գրես՝ «Արտադրված է Հայաստանում»: Չես կարող գրել՝ արտադրված է Արցախում», — ասում է Անուշավան Սարուխանյանը։

Նրա խոսքով՝ արցախցի գործարարների հիմնական խնդիրները կապված են արտահանման հետ: Այդ պատճառով, գործարարների շրջանում բազմիցս է քննարկվել մեկ՝ ընդհանուր ընկերության ցանցով արտահանելու տարբերակը։

Սակայն խնդիրը դեռ մնացել է քննարկումների մակարդակում: Եվ քանի դեռ ընդհանրական մոտեցում չկա, յուրաքանչյուրը փորձում է իր գլխի ճարը տեսնել:

Հետպատերազմյան Արցախում պետական աջակցության ծրագրերը բարձր գնահատելով հանդերձ, գործարարը, որպես բիզնեսի զարգացման նախապայման, կարևորում է երկրում երկարաժամկետ կայունության ապահովումը։ Իսկ գործարարների անունից խոստանում է՝ իրենք էլ ամեն գնով, ամեն ինչ անելու են, որ շարունակեն մնալ ու աշխատել Արցախում:

«Կատարո» գինիների արտադրությունը կշարունակվի

Արցախի «Կատարո» գինիների գործարանի բարձրորակ արտադրանքը հայտնի է ու շատ սիրված ոչ միայն տեղացիների կողմից: Մինչ պատերազմն այն գործել է Արցախի Հադրութի շրջանի Տող գյուղում:

Արցախյան 44-օրյա պատերազմի ընթացքում սեփականատերերը՝ Ավետիսյան ընտանիքը կորցրել է վերջին 10 տարվա ընթացքում մեծ համբավի արժանացած գործարանը՝ բոլոր սարքավորումներով ու գույքով, քանի որ այս տարածքն անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։

«Պատերազմի ընթացքում եղբորս հետ դիրքերում էինք, երկար ժամանակ պայքարում էինք ու հույս ունեինք, որ կկարողանանք պահել Հադրութը: Ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ դա անհնար է լինելու, որ կորցնելու ենք», — հիշում է գործարանի համասեփականատեր Գրիգորի Ավետիսյանը:

Կորցնելու վտանգի ակնհայտ դառնալուց հետո նույնիսկ գործարանի գույքը փրկելու ուղղությամբ քայլեր չեն ձեռնարկել: Գրիգորին ասում է՝ մարդիկ երեխեքին էին կորցնում պատերազմի դաշտում, սարքավորումների մասին մտածելու ժամանակը չէր:

Պաշտպանության վերջին օրը հասցրել են միայն հնեցված գինու որոշակի խմբաքանակ տեղափոխել Հայաստան: Տասը տարվա աշխատանքի արդյունքը կորցրած գործարանատերերը գործունեության նոր պլաններ են մշակում:

«Ես միևնույն է շարունակելու եմ զբաղվել գինու արտադրությամբ, նորից՝ զրոյից կառուցելու եմ գինու գործարան, իսկ խաղողը մթերելու եմ Արցախից, հատկապես որ խաղողի մի տեսակ ունենք, որը միայն Արցախում են աճեցնում», — ասում է Գրիգորին:

Վարկային միջոցների հաշվին նա արդեն պատվիրել է գործարանի գործարկման համար անհրաժեշտ սարքավորումները: Հիմա նոր գործարանի տեղի հստակեցման փուլում է:

Պետական աջակցության որևէ ծրագրից մինչ օրս չի օգտվել․

«Իմ բնավորությունը մի քիչ ուրիշ է: Երբեք չեմ գնացել, խնդրել ինչ-որ բան: Որ ասում են՝ օգնել, մի քիչ վատ եմ ընդունում: Ինչո՞ւ օգնեն: Ես կարող եմ փորձել ինքս օգնել ուրիշներին»:

Ավետիսյանները վստահ են՝ «Կատարո»-ն միշտ լինելու է Արցախի այցեքարտը և հայ մարդու անկոտրում ոգու ու համառ աշխատանքի խորհրդանիշը։

Արցախցի այս գործարարների խոսքում կարմիր թելի պես անցնում էր երկրի փխրուն խաղաղության ամրապնդման անհրաժեշտությունը, որը կարող է դառնալ եղած բիզնեսների ակտիվացման ու նորերի գործարկման խթան: