Որակյալ առողջապահություն․ Հայաստանի պահանջարկն ու սփյուռքի առաջարկը
Հայաստան են ժամանել սփյուռքահայ բժիշկներ ու առողջապահական ոլորտի մասնագետներ՝ շուրջ 100 մարդ մեկ տասնյակից ավելի երկրներից: Նրանք եկել են աջակցելու հայրենիքի առողջապահական համակարգի խնդիրների լուծմանը տարբեր ծրագրերի շրջանակներում, անձնական ու խմբային ջանքերով:
Խորքային չլուծված պրոբլեմներն ու նոր մարտահրավերները, հատկապես տարբեր նեղ մասնագետների սուր պահանջարկը ակնհայտ դարձան 2020թ.-ին՝ կորոնավիրուսի համավարակի և Արցախյան պատերազմի ֆոնին:
Համավարակի պիկ շրջանում առողջապահության նախարարությունը արձանագրեց՝ երկիրը կարիք ունի անեսթեզիոլոգ-ռեանիմատոլոգների, ինֆեկցիոնիստների, թոքաբանների: Ու մինչ քայլեր էին ձեռնարկվում համավարակով պայմանավորված իրավիճակը կարգավորելու ուղղությամբ, վրա հասավ Արցախյան 44-օրյա պատերազմն ու նոր մարտահրավերներ առաջ բերեց:
Առողջապահական համակարգում ավելի սրվեց մասնագետների կարիքը։ Արդեն հայտարարված ցուցակին ավելացավ այլ մասնագետների պահանջարկի խնդիրը։ Արդեն պետք էին ավելի շատ վնասվածքաբան-օրթոպեդներ, պլաստիկ և միկրովիրաբույժներ, նյարդային, կրծքային, անոթային, դիմածնոտային վիրաբույժներ, վերականգնողաբաններ:
Հայաստանի առողջապահական համակարգի առջև ծառացած խնդիրների մասին, և ինչպիսի լուծումներ են առաջարկում սփյուռքահայ մասնագետները՝ ելնելով իրենց փորձից, որը ստացել են արևմտյան երկրներում աշխատելու ընթացքում։
- «Ի գործ»․ սփյուռքի հայերը գալիս են օգնելու հայրենիքին գիտելիքներով
- Բիզնես-գաղափար, որը ծնվեց Հայաստանում պատերազմի ժամանակ
- «Ապագա հայկականը»․ պետության փրկության նոր տեսլականը
«Համակարգը որակական փոփոխությունների կարիք ունի»
Շանթ Շեխերդիմյանը երկար տարիներ աշխատել է արտերկրում որպես մանկական վիրաբույժ, հանրային առողջության մասնագետ է, ամիսներ առաջ աշխատանքի հրավեր ստանալով, տեղափոխվել է Հայաստան: Այժմ առողջապահության նախարարի խորհրդականն է: Փորձում է հանրային առողջապահության մասնագետի իր փորձառությունն օգտագործել ի շահ ոլորտի զարգացման։
«Կարծում եմ, Հայաստանը, նախ և առաջ, պետք է հրաժարվի այն տեսակետից, թե հիվանդանոցներ կառուցելով կամ բժիշկներ պատրաստելով առողջապահական համակարգի վիճակը կլավանա: Ըստ իս՝ դա սխալ մոտեցում է: Եթե մենք համակարգ ստեղծելու մտածելակերպից անցում կատարենք որակ ապահովելու մտածելակերպի, արդյունքը շատ ավելի լավը կարող է լինել», — կարծում է Շանթ Շեխերդիմյանը:
Նրա խոսքով՝ եթե առողջապահական ոլորտի մի շարք խնդիրներ կարելի է լուծել միայն Հայաստանի մարդկային ներուժով, ապա համակարգային ու որակական փոփոխությունների հարցում երկիրն ունի սփյուռքի մասնագետների կարիքը:
Տեղի ուժերով լուծելիք խնդիրների թվում նա մատնանշում է մասնագետների աշխարհագրական վերաբաշխման հարցը։
Երևանում բժիշկների թիվը, նրա վկայությամբ, գրեթե կրկնակի ավելի է միջազգային նորմերից։ Փոխարենը՝ բժիշկների սուր պահանջարկ կա մարզերում։
«Սա միայն Հայաստանի սպեցիֆիկ խնդիրը չէ: Նմանատիպ խնդիրները հատուկ են սահմանափակ ռեսուրսներ ունեցող բոլոր երկրներին: Այս պարագայում առողջապահական համակարգն ուղղակի պետք է փորձի բալանսավորել իրավիճակը », — ասում է հանրային առողջության մասնագետը:
Ինչ վերաբերում է առողջապահական ոլորտի զարգացման հարցում սփյուռքի դերակատարմանը, Շեխերդիմյանի դիտարկմամբ՝ այդ գործընթացի իրական մասնակիցը դառնալու համար արտերկրի մասնագետների կարճաժամկետ այցերն այլևս բավարար չեն:
«Հայաստանի առողջապահությունը համակարգային փոփոխություններ ներդնողների կարիք ունի, որոնք պատրաստ կլինեն երկարաժամկետ կտրվածքով դառնալ չափազանց բարդ առողջապահական համակարգի բարեփոխման մասնակիցը», — ասում է նա:
Առողջապահության նախարարի խորհրդականի դիտարկմամբ՝ թեև 2020-ի համավարակն ու պատերազմը որոշակիորեն ազդել են թե՛ պետության, թե՛ սփյուռքի մասնագետների մոտեցումների վրա, համակարգը բարելավելու երկուստեք ներդրված ջանքերը դեռևս բավարար չեն․
«20-25 տարի առաջ լուրջ խնդիրներ ունեինք Հայաստանում թե՛ սարքավորումների, թե՛ մասնագետների առումով: Այս ընթացքում սփյուռքը առողջապահության ոլորտում հումանիտար ներդրումների առումով շատ մեծ դերակատարում է ունեցել:
30 տարիների ընթացքում Հայաստանի առողջապահական ոլորտը զարգացել է, սակայն սփյուռքի ներդրման ձևաչափը, ցավոք, չի զարգացել. սփյուռքում շատերը մնացել են նույն՝ հումանիտար ներդրողի մենթալիտետի մեջ։ Այդուհանդերձ, մոտեցումները երկուստեք որոշակիորեն սկսել են փոխվել վերջին 1-1.5 տարում՝ համավարակից ու պատերազմից հետո»:
«Սփյուռքը կարող է տալ ամենակարևորը, ինչն այսօր չունենք»
Հանրային առողջապահության մասնագետ, ԵՊԲՀ դասախոս Դավիթ Մելիք-Նուբարյանի դիտարկմամբ՝ սփյուռքի հետ աշխատանքն այսօր, իրոք, չափազանց կարևոր է․
«Այն մեզ կարող է տալ ամենակարևորը, ինչը մենք այսօր չունենք. սփյուռքին բնորոշ հմտությունները, փորձառությունն ու աշխատանքային մշակույթը։ Հետխորհրդային տարիներին մեզ մոտ այդ մշակույթը կարծես հետընթաց է ապրել, և սփյուռքը մեզ կարող է օգնել այդ հարցում»:
Նա փաստում է՝ «Հայաստանի առողջապահական համակարգը խնդիրներ ունի կառուցվածքային բոլոր բաղադրիչներով», այդ թվում՝
- ֆինանսավորման,
- ծառայությունների մատուցման,
- միջին բուժանձնակազմի թվի շարունակական նվազման,
- մասնագիտական ներուժի վերաբաշխման,
- մասնագիտական գիտելիքների ու հմտություների բարելավման,
- հաշվետվողականության ու վերահսկողության։
Ի մի բերելով վերը թվարկված խնդիրները՝ մասնագետն ընդհանրացնում է.
«Եթե նշված բոլոր պատճառներն ամփոփենք, կարող ենք ասել, որ, ընդհանուր առմամբ, ունենք առողջապահական համակարգի որակի խնդիր: Այսինքն, մենք վստահ չենք, որ մեր համակարգը մեր ծախսած գումարի դիմաց ստեղծում է արժեք: Եվ դրանից էլ հետևում է այն փաստը, որ մարդիկ չեն գնահատում ու չեն վստահում երկրի առողջապահական համակարգին այնքան, որքան մենք կուզեինք»:
«Անհրաժեշտ է ոլորտի զարգացման երկարաժամկետ ռազմավարություն»
Շանթ Շեխերդիմյանի կարծիքով՝ սփյուռքի մասնագիտական ներգաղթի խթանման համար Հայաստանն այսօր պետական հստակ ռազմավարության ու երկարաժամկետ զարգացման հայեցակարգի մշակման անհրաժեշտություն ունի։ Դա սփյուռքի մասնագետներին հնարավորություն կտա հասկանալ երկրի առաջնահերթություններն ու ըստ այդմ ներկայացնել աջակցության հնարավոր տարբերակներ:
«Բոլորիս համար՝ թե՛ ներսում, թե՛ դրսում պետք է հստակ լինի, թե որոնք են մեր առաջնահերթ ծրագրերն ու հրատապ լուծում պահանջող խնդիրները, որպեսզի ըստ այդմ համատեղ ուժերով առաջ շարժվենք», — ասում է նա:
Երկարաժամկետ ռազմավարության անհրաժեշտությունը մատնանշում է նաև հանրային առողջապահության մասնագետ, սփյուռքահայ Արազ Չիլոյանը։
Նա ԱՄՆ-ի Բոստոն քաղաքից Հայաստան է տեղափոխվել պատերազմի թեժ օրերին: 2020-2021 թվականներին «Ի գործ» ծրագրի շրջանակում աշխատել է առողջապահության նախարարությունում: Այս ծրագրի շրջանակներում սփյուռքահայ մասնագետները ներգրավվում են կառավարության աշխատանքներին։
Ծրագրի ավարտից հետո Արազը որոշել է շարունակել աշխատանքը հայրենիքում և այժմ առողջապահության փոխնախարարներից մեկի խորհրդատուի պաշտոնում համակարգում է համավարակի հետ կապված գործընթացները:
Մինչ Հայաստան տեղափոխվելը Բոստոնի մանկական հիվանդանոցում աշխատած մասնագետը համեմատականներ է անցկացնում.
«Որպես առողջապահական կառույց՝ Բոստոնի մանկական հիվանդանոցը զարգացման երկարաժամկետ ռազմավարություն ունի մշակած, որն ամեն ամիս վերանայվում է: Այսօր Հայաստանի առողջապահական համակարգը պրոցեսներին արձագանքում է շատ կարճաժամկետ. այս պահին կամ այս շաբաթ ինչ խնդիր ունենք, այդ խնդրի լուծմամբ ենք զբաղվում:
Կարծում եմ, այս մոտեցումը նաև սփյուռքի մասնագետների համատեղ ջանքերով հնարավոր է փոխել, որպեսզի հասկանանք, թե օրինակ 5 տարի, 10 տարի, 30 տարի հետո զարգացման ո՞ր կետում է լինելու Հայաստանը»:
Պետական համակարգում աշխատանքի երկարամյա փորձառություն ունեցող Մելիք-Նուբարյանը սփյուռքահայ մասնագետների դիտարկումներին ի պատասխան արձագանքում է՝
Հայաստանը թղթին հանձնված առողջապահական զարգացման ռազմավարություն ունի, այլ հարց է, որ այն չի կիրառվում․
«Առողջապահական համակարգի զարգացման երկրորդ ռազմավարությունը գրվել և հաստատվել է դեռևս 2 տարի առաջ: Այսօր այն կաբինետներից մեկում մնացել է: Այն ուղղակի պետք է հանել օրակարգ, վերանայել և սկսել իրագործել։ 2016-ին, ապա նաև թավշյա հեղափոխությունից հետո տեղի ունեցած իշխանափոխությունից հետո՝ 2018-ին կառավարության ծրագրով նախատեսված էին առողջապահական համակարգի բարեփոխումներ։
Սակայն մի դեպքում քաղաքական իշխանության փոփոխությունը, մյուս դեպքում՝ քովիդն ու պատերազմը հանգեցրել են նրան, որ այդ լուրջ ռեֆորմները մինչ այժմ չեն իրականացվել»:
«Համավարակն ու պատերազմը շեշտադրել են Հայաստան վերադառնալու անհրաժեշտությունը»
Աշնան սկզբից առողջապահության նախարարությունում աշխատում են համակարգի որակի բարելավմանն ու զարգացմանն ուղղված մասնագիտություններ ունեցող 4 սփյուռքահայեր։ Նրանք զբաղվում են միջազգային փորձի ուսումնասիրման, էլեկտրոնային առողջապահության ու լաբորատոր ծառայությունների որակի, հակահամավարակային գործընթացի բարելավման հարցերով:
Շանթ Շեխերդիմյանի դիտարկմամբ՝ նախարարությունում առողջապահական համակարգի որակի բարելավման գործում սփյուռքի մասնագետների ներգրավումը հրաշալի օրինակ է։ Ասում է, այն սփյուռքի մեծ ներուժը Հայաստանում օգտագործելու առումով կարող է վարակիչ ու օրինակելի լինել նաև այլ ոլորտների համար․
«Հեռվից համակարգի փոփոխության մասնակից լինելը գրեթե անհնար է։ Եվ եթե ուզում ես քո անձնական ներդրումն ունենալ այդ գործում, ապա դա պետք է անել տեղում՝ հենց այստեղ։ Ինձ մոտ մի օր Հայաստան վերադառնալու ձգտումը միշտ կար, համավարակն ու պատերազմը պարզապես առավել շեշտադրել են դրա անհրաժեշտությունը»:
Նա Հայաստան է տեղափոխվել ընտանիքով՝ այն դիտարկելով որպես ապահով միջավայր իր երեխաների համար:
Արազ Չիլոյանի Հայաստանում հաստատվելու գործընթացն էլ սկսվել է բնակարանի գնումով, շարունակվել այս տարվա սեպտեմբերին՝ Հայաստանում գրանցված ամուսնությամբ։
«Հատկապես պատերազմից հետո արտերկրում շատերն են սպասում հարմար պահի՝ Հայաստան տեղափոխվելու ու երկրի զարգացման գործում իրենց ներդրումն ունենալու համար: Շատերն արդեն իսկ պատերազմից հետո ընտանիքներով տեղափոխվել են Հայաստան: Պատերազմն ավելի խթանեց, որ մարդիկ հասկանան՝ հենց հիմա է Հայաստան վերադառնալու ժամանակը»:
