«Ոչ հայրենիք, բայց տուն»․ ինչպես են փախստականներն ապաստան գտնում Հայաստանում
Ինչպես ապաստան ստանալ Հայաստանում
Հայաստանը փախստականների հետ հարաբերությունների իր յուրահատուկ փորձառությունն ունի։ Այն, սովորաբար, ապաստան է դարձել ազգությամբ հայերի համար, ովքեր ստիպված են եղել թողնել իրենց տներն այլ երկրներում, որպես կանոն, էթնիկ հիմքով հետապնդումների ու պատերազմների պատճառով։ Բայց կան նաև դեպքեր, երբ Հայաստանը փրկօղակ է դարձել այլազգիների համար, ում կյանքը վտանգվել է սեփական հայրենիքում։
Այն մասին, թե ովքեր են փախստականները, ինչ խնդիրների են նրանք հանդիպում Հայաստանում, ինչպես են ինտեգրվում նոր պայմաններին ու հասարակությանը։ Մի անձնական պատմություն, նաև փորձագետի կարծիք։
- «Այստեղ կապրեմ, քանի դեռ իմ երկրում անհանգիստ է»։ Հայաստանում ապաստան հայցողների մասին
- Ադրբեջանից բռնի տեղահանված 254 ընտանիք բնակարան կստանա
- Հետպատերազմյան կյանքն Արցախում․ մարդիկ հեռացել են, որ վերադառնան
«Տունն այնտեղ է, որտեղ երջանիկ ես»
– Բարև Ձեզ, շատ ուրախ եմ ծանոթանալ։ Անունս Բաբաք է,– մաքուր, գրական հայերենով ասում է անծանոթ տղամարդն ու ժպտում։ Այն մասին, որ տեղացի չէ, մատնում է միայն խոսքի հնչերանգը։
Բաբաք Աշթարին Իրանից է։ Հայաստանում ապրում է արդեն 14 տարի։ Իրանում Բաբաքը ընդդիմադիր թերթի գլխավոր խմբագիր էր։ 2005 թ–ի նախագահական ընտրություններից հետո նրա համար պարզ էր, որ իր երկրում լուրջ փոփոխություններ են տեղի ունենում։ Մի քանի տարի անց թերթի սեփականատերերի հետ զրույցից հետո առավել հստակ հասկացավ՝ թերթի և իր գլխին սև ամպեր են կուտակվում։
«Ես տեսնում էի, թե ինչպես էին ճնշվում ազատ խոսքն ու այլախոհները, և հասկանում էի, որ շուտով հերթն ինձ էլ է հասնելու։ Ի տարբերություն շատերի, որ իրենց մեկնումը Իրանից կազմակերպելու համար ամիսներ ունեին, ես ընդամենը երկու շաբաթ ժամանակ ունեի։ Ընտրությունս մեծ չէր՝ Հայաստան կամ Թուրքիա։ Մայրս հիվանդ էր, և ես հասկանում էի, որ այլ երկիր գնալու պարագայում պետք է հրաժարվեմ այլևս երբևէ նրան տեսնելու մտքից։ Ես դրան պատրաստ չէի»,– պատմում է Բաբաքը։
Երկու շաբաթ անց արդեն Հայաստանում էր, որի մասին մինչ այդ ոչինչ չգիտեր։ Առաջին բանը, որ արեց Բաբաքը, ապաստան հայցելն էր։ Դրանից հետո նա տեղափոխվեց ապաստան հայցողների ժամանակավոր տեղավորման կենտրոն: Չնայած դժվարություններին, Բաբաքն ասում է՝ իր կյանքի ամենաերջանիկ օրերը հենց կացարանում անցկացրածն են․
«Անգամ Իրանում ապրած տարիներս չէի համեմատի նրա հետ, ինչ զգում էի այստեղ․ կենտրոնում ես իրոք երջանիկ էի, ես ամեն օր մի նոր բան էի սովորում, և ամենակարևորը՝ զգում էի, որ ես ազատ եմ, բացարձակ ազատ։ Հայաստան գալուցս 4 տարի հետո կարողացա այստեղ բերել նաև մորս, ում կողքին վայելեցի նրա կյանքի վերջին տարիները»։
Առաջին հայերեն բառերը ևս Բաբաքը սովորեց իր ժամանակավոր ապաստարանում՝ անվտանգության աշխատակիցներից, որոնց հետ մինչ օրս էլ բարեկամություն է անում։ Դրանք, իհարկե, «կեղտոտ» բառեր էին։
«Կացարանում ապրում էին մարդիկ աշխարհի տարբեր երկրներից։ Այն ինձ Բաբելոնի փոքրիկ մակետն էր հիշեցնում։ Ոչ ոք միմյանց լեզուն չգիտեր, բայց հասկանում էին իրար կես խոսքից, որովհետև կիսում էին մեկ ճակատագիր՝ մարդու, որ թողել էր իր հայրենիքը»,- պատմում է Բաբաքը։
Փախստականի կարգավիճակ ստացած անձն ինքնուրույն է լուծում իր խնդիրները
Ամիսներ անց ապաստանի տրամադրման Բաբաքի հայցը բավարարվեց, նա ճանաչվեց փախստական։ Ասում է՝ դա մի կարգավիճակ է, որի հետ ստանում ես ճամփորդական անձնագիր, բազմաթիվ իրավունքներ ու նույնքան էլ խնդիրներ․
«Երբ դու ապաստան հայցող ես, դու տեղավորվում ես ժամանակավոր կացարանում, ստանում սնունդ և հիգիենայի պարագաներ։ Իսկ երբ ստանում ես փախստականի կարգավիճակ, ստանում ես գրեթե նույն իրավունքները, ինչ Հայաստանի քաղաքացին, բացառությամբ՝ համապետական ընտրություններին մասնակցելու և հող գնելու իրավունքը։
Դրա հետ մեկտեղ, դու ստանում ես ինքդ քո գլուխը պահելու հոգսը՝ աշխատանք գտնել, բնակարան վարձել, փորձել ինտեգրվել։ Վերջինն ամենադժվար բանն է, անգամ Հայաստանի պես հյուրընկալ երկրում։ Ձեր լեզուն շատ սիրուն է, բայց նաև չափազանց բարդ, այն շատ դժվար է սովորել, իսկ դա ինտեգրման առաջին քայլն է»։
Միևնույն ժամանակ նա չի հասկանում բոլոր այն մարդկանց, ովքեր անընդհատ պահանջում են պետությունից՝ օգնել իրենց կամ հոգալ բոլոր ծախսերը։ Բաբաքն ասում է՝ ընդունող պետությունը ապաստան հայցողին տալիս է ամենակարևորը՝ պաշտպանություն, դրանից հետո յուրաքանչյուր մարդ ինքը պետք է փորձի լուծել իր խնդիրները․
«Աշխատանք գտնելը չափազանց բարդ է Հայաստանում։ Բայց նույն խնդիրներն ունեն նաև իմ հայ ընկերները։ Խնդիրները շատ են և բազմազան, դրանց գումարվում է լեզվի չիմացությունը, մշակույթների տարբերությունը, երբեմն՝ այլազգիների նկատմամբ խորքային անվստահությունը։ Բայց ես չգիտեմ մի երկիր, որտեղ այս նույն խնդիրները չլինեն։ Մենք՝ փախստականներս, լքել ենք մեր հայրենիքները՝ մեր կյանքը փրկելու համար։ Այստեղ այն փրկված է, իսկ դա նշանակում է, որ մեզանից յուրաքանչյուրը կարող է հանգիստ մտածել՝ ինչ անել հետո»։
Բաբաքը զարմանում է՝ տեղացիները չգիտեն, որ Հայաստանում փախստականներ կան։ Ամեն անգամ իր կարգավիճակի մասին խոսելիս, նրան նույն հարցին են տալիս․ «Ադրբեջանի հա՞յ ես»։ Ու շատերը չեն պատկերացնում, որ կան մարդիկ, որոնք ավելի լավ կյանքի հետևից Հայաստան են գալիս։ Իր մասին ասում է՝ չի փոշմանել կատարած ընտրության համար․
«Երբեք չեմ կարոտել հայրենիքս, չգիտեմ՝ ինչո՞ւ է այդպես։ Երևի, որովհետև այնտեղ այլևս չունեմ սիրելի մարդիկ։ Այս հողն ու ջուրը ինչ–որ միստիկ բան ունեն, քաշում են, իրենցով անում։ Հիմա գիտեմ՝ եթե երբևէ հեռանամ Հայաստանից, կկարոտեմ, որովհետև այստեղ ես տանն եմ։ Տունն այնտեղ է, որտեղ երջանիկ ես․ ես այստեղ եմ երջանիկ»։
Հայաստանում նա ազատ ժամանակ քիչ ունի․ զբաղվում է թարգմանչությամբ, հրատարակչությամբ, համակարգչային ծրագրեր ստեղծում։ Մտածում է ժուռնալիստիկա վերադառնալու մասին։ Երկու տարի առաջ անգամ իր սեփական կազմակերպությունը ստեղծեց, որի գործունեությունը, սակայն, չստացվեց՝ կորոնավիրուսի համաճարակի պատճառով։
Չնայած զբաղվածությանը՝ այսօր փորձում է անել ամեն բան՝ իր հետ նույն կարգավիճակում գտնվող մարդկանց օգնելու համար։
«Կարիքի մեջ գտնվող մարդուն շատերն են օգնում, բայց իրար հասկանում են միայն մարդիկ, որոնք մի ճակատագիր են կիսում»,- ասում է Բաբաքը։
Ապաստանի հայցումից՝ մինչև փախստականի կարգավիճակ
Հայաստանը, հիմնվելով մարդու իրավունքների, միջազգայնորեն ընդունված նորմերի և ազգային օրենսդրության վրա, ապաստան է տրամադրում բոլոր այն օտարերկրյա քաղաքացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց, որոնք հետապնդումների պատճառով ստիպված են եղել լքել իրենց քաղաքացիության կամ մշտական բնակության երկիրը:
Հետապնդումները, ինչպես նաև դրանց ենթարկվելու հիմնավորված հավանականությունը, որոնք կարող են լուրջ սպառնալիք լինել այդ մարդկանց կյանքի և ազատությունների համար, մեկ այլ երկրից ապաստան և պաշտպանություն հայցելու հիմնական պայմաններից են։
Իրենց քաղաքացիության կամ մշտական բնակության երկրում որոշակի պատճառներով հետապնդման ենթարկված մարդկանց միջազգային պաշտպանություն են տրամադրում աշխարհի ավելի քան 140 պետություններ, որոնք միացել են ՄԱԿ-ի՝ «Փախստականների կարգավիճակի մասին» 1951 թ-ի Ժնևի կոնվենցիային։
Կոնվենցիային ամրագրել է նաև փախստական» հասկացության սահմանումը։ Փախստական է համարվում այն անձը, որը
- ռասայի, կրոնի, ազգության, որոշակի սոցիալական խմբի պատկանելիության և քաղաքական հայացքների պատճառով հետապնդվելու հիմնավորված երկյուղի հետևանքով գտնվում է իր քաղաքացիության կամ մշտական բնակության երկրից դուրս և անկարող է կամ չի ցանկանում օգտվել այդ երկրի պաշտպանությունից,
- ինչպես նաև մարդիկ, ովքեր չունենալով քաղաքացիություն և գտնվելով իրենց մշտական բնակության երկրից դուրս՝ չեն կարող կամ չեն ցանկանում վերադառնալ այնտեղ։
Հայաստանը 2008 թ․–ին ընդունել է «Փախստականների և ապաստանի մասին» ազգային օրենքը, որում՝ «փախստական» ճանաչվելու համար կոնվենցիայով ամրագրված հինգ հիմքերին ավելացվել են ևս հինգը՝
- մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումներ,
- համատարած բռնություն,
- արտաքին հարձակում,
- ներքին հակամարտություններ,
- հասարակական կարգի լուրջ խախտումներ։
Ապաստանի մասին հայց կարելի է ներկայացնել Հայաստանի բոլոր սահմանային կետերում՝ բանավոր, անձին հասանելի որևէ լեզվով կամ անգամ ժեստերով բացատրելով, որ իրեն պաշտպանություն է պետք։
Ապաստանի հայցի քննարկման ողջ ժամանակահատվածում՝ 3-6 ամիս, ապաստան հայցողները բնակեցվում են ժամանակավոր տեղավորման կենտրոնում, որտեղ նրանց տրամադրվում են նաև սնունդ և հիգիենայի պարագաներ։ Ապաստան հայցողին կարող է տրամադրվել նաև դրամական օգնություն՝ բնակտարածքի վարձակալության համար։ Ապաստանի դիմում ներկայացնողին տրվում է 20 հազար դրամ, նրա ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամին՝ 15 հազարական դրամ։
Հայաստանի Հանրապետությունում փախստական ճանաչվելուց և ապաստան ստանալուց հետո կենտրոնում բնակվողը պարտավոր է ազատել սենյակը, դրամական օգնության տրամադրումը դադարեցվում է։
Հայաստանում ապաստան հայցողներն ու փախստական ճանաչվածներն ունեն այստեղ օրինական հիմքերով բնակվող օտարերկրյա քաղաքացիների և քաղաքացիություն չունեցող անձանց հետ հավասար իրավունքներ, մասնավորապես՝
- անվճար իրավաբանական օգնության,
- կրթության,
- բուժօգնության,
- սոցիալական ապահովության,
- աշխատանքի,
- ազատ տեղաշարժի։
Ովքե՞ր են ավելի հաճախ ապաստան հայցում
Հայաստանում ապաստան հայցողների «ավանդական» հոսքեր կան․ դրանք, հիմնականում, նույն տարածաշրջանի բնակիչներ են։ Հոսքերը, սովորաբար, կապված են այդ երկրներում տեղի ունեցող քաղաքական լուրջ փոփոխությունների, իսկ առավել հաճախ՝ պատերազմների հետ։
Հայաստանում ամենից շատ ապաստան հայցել են Ադրբեջանի, Իրաքի և Սիրիայի քաղաքացիները, հիմնականում՝ էթնիկ հայերը։
1988-1992 թթ. Ադրբեջանից բռնի տեղահանվել է ավելի քան կես միլիոն հայ, որից 360.000-ը ապաստան են գտել Հայաստանում: 1997 թ. իրականացված հաշվառման տվյալներով Հայաստանում բնակվող փախստականների թիվը կազմել է շուրջ 310.000 մարդ: Հետագա տարիների ընթացքում Ադրբեջանից բռնի տեղահանված անձանց վերահաշվառում չի իրականացվել:
Հայաստանը, սակայն, որպես ապաստանող երկիր, ակտուալ է մի շարք այլ պետությունների քաղաքացիների համար։ Վերջին տարիներին ապաստան հայցողների թվում շատ են նաև Իրանի, Կուբայի, Թուրքիայի և Պակիստանի քաղաքացիները։ Դիմումներ են լինում նաև Աֆրիկյան մի շարք երկրներից։
Վերջին 10 տարիներին Հայաստանում ապաստան է հայցել 2775 մարդ, փախստական է ճանաչվել 1550–ը։
2022 թ․–ին Ուկրաինայում ռազմական գործողությունների մեկնարկից ի վեր Հայաստանում ապաստան հայցել է Ուկրաինայի 225 քաղաքացի, նրանցից որևէ մեկը դեռևս փախստականի կարգավիճակ չունի, ապաստանի հայցերը քննարկման փուլում են։
Ճամփորդական անձնագիր․ փաստաթուղթ, որի մասին չգիտի ոչ ոք
Բաբաքն ասում է՝ Հայաստանում իր կյանքից գոհ է, երկու բան կա, որ դեռ չի կարողանում հասկանալ։ Առաջինն այն է, թե ի՞նչ նկատի ունեն մարդիկ, երբ զրույցի ընթացքում ասում են՝ «Գիտե՞ս ես ով եմ»։ Սա միայն ժպիտ է առաջացնում Բաբաքի մոտ։ Բայց կա և երկորդը, որը լուրջ խնդիր է․ ինչո՞ւ երկրում որևէ մեկը չգիտի փախստականների անձնագրի՝ ճամփորդական փաստաթղթի մասին.
«Ամեն անգամ, երբ պետք է լինում որևէ գործարք անել, որի ընթացքում պետք է անձը հաստատող փաստաթուղթ ներկայացնել, օրինակ՝ հեռախոսի քարտ գնել, ես նույն խնդրի առաջ եմ կանգնում: Ոչ ոք չգիտի, որ Հայաստանում կա ճամփորդական անձնագիր: Սպասարկման ոլորտում նման վիճակը դեռ կարող եմ հասկանալ, բայց երբ ոստիկանության անձնագրային և վիզաների վարչության տարածքային կառույցում են հարցնում, թե ինչ է դա, ապշում»:
Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության Միգրացիոն ծառայության հանրային կապերի պատասխանատու Նելլի Դավթյանն ասում է՝ կոնվենցիոն ճամփորդական փաստաթուղթը, որը տրվում է փախստական ճանաչված անձին, իրոք, բազմաթիվ հնարավորություններ է տալիս մարդուն՝ իրավունքների և պարտականությունների տեքսով։
Ըստ էության, այս փաստաթուղթը տալիս է գրեթե նույնքան իրավունք, որքան ՀՀ քաղաքացու անձնագիրը։
Այս փաստաթուղթը, սակայն, ճանաչելիության լուրջ խնդիր ունի՝ հատկապես հեռահաղորդակցության ոլորտի և հանրային ծառայություն մատուցող մյուս ընկերությունների շրջանում։
«1990–ական թվականներին մենք ունեցել ենք պատկեր, ըստ որի Հայաստանի Հանրապետության բնակչության 10 %-ը փախստականի կարգավիճակ և ճամփորդական փաստաթուղթ է ունեցել [նկատի ունի Ադրբեջանից բռնագաղթածներին, որոնց փախստականի կարգավիճակ է տրվել — JAMnews]։ Մի կողմից, սա հսկայական թիվ է, մյուս կողմից, սակայն, այս փաստաթուղթը այնքան չի շրջանառվել ո՛չ պետական կառույցների կողմից, ո՛չ մասնավոր, որպեսզի հանրային ծառայություն մատուցող բոլոր դերակատարները այն ճանաչեն։
Ճանաչում ասելով՝ նկատի ունենք ոչ միայն վիզուալ, այլև ծրագրային լուծման իմաստով, որպեսզի այս փաստաթղթի սերիան և համարը մուտքագրելիս, համակարգերը այն վավեր ճանաչեն։ Այս մասով ծրագրային լուծում է անհրաժեշտ, որովհետև այս փաստաթուղթը տարբերվում է ՀՀ անձնագրերից՝ համարների թվերի քանակով»,- ասում է Նելլի Դավթյանը։
Նրա խոսքով՝ Միգրացիոն ծառայությունը պարբերաբար բարձրաձայնում է խնդրի մասին, իսկ փաստաթղթի օրինակը ժամանակ առ ժամանակ շրջանառվում է հանրային ծառայություն մատուցող կառույցների շրջանում, սակայն, որպես կանոն, այս տեղեկությունը չի հասնում մինչև սպասարկող օղակը․
«Բնական է, որ ծառայություն մատուցող ընկերություններում սպասարկող անձնակազմը կարող է երբևէ տեսած չլինել նման փաստաթուղթ, ինչը նրա մոտ կասկած կարող է առաջացնել։ Իհարկե, այս դեպքում ևս լուծում կա․ մարդը կարող է փաստաթղթի մասին իրավական ակտը գտնել, կարդալ, կամ զանգահարել համապատասխան կառույցներին՝ օրինակ Միգրացիոն ծառայություն կամ ոստիկանության անձնագրային և վիզաների վարչություն։ Բայց դա արդեն աշխատակցի բարեխղճության ու սրտացավության հարցն է։ Սովորաբար նման դեպքերում փախստականին ուղղակի հրաժարվում են սպասարկել»։
Ինչպես ապաստան ստանալ Հայաստանում
