Ոչ խաղաղություն, ոչ պատերազմ. եռակողմ փաստաթուղթը ժամանակի փորձություն է անցնում
Ինչի՞ց է կախված խաղաղության պայմանագիրը:
Ամեն նոր ու լայնամասշտաբ էսկալացիայի հետ Լեռնային Ղարաբաղում հրադադարի մասին հայտարարությունը, որ ստորագրվել էր Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի ղեկավարների կողմից 2020 թվականի նոյեմբերի 9-10-ը, դառնում է ավելի ու ավելի քիչ կայուն՝ որպես տարածաշրջանում խաղաղության հաստատման հիմք։
Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից երկու տարի անց այդ փաստաթղթի դրույթների իրականացման տեմպերը զգալիորեն թուլացել են։
Ռուսաստանը փաստացի կորցրել է հակամարտությունում գլխավոր մոդերատորի դերը, նա ուշադրությունն ուղղել է ուկրաինական պատերազմին։ Տարածաշրջանում խաղաղության օրակարգն առաջ տանել է փորձում Բրյուսելը։ Իսկ Հայաստանն ու Ադրբեջանը փորձում են նոր պատերազմի շեմին հավասարակշռություն պահպանել։
Ինչի՞ց է կախված խաղաղության պայմանագիրը:
Երևանն ու Բաքուն շարունակում են տարբեր կերպ մեկնաբանել 2020 թվականի եռակողմ հայտարարությունը.
- Հայ գերիները դեռևս պահվում են Ադրբեջանում, թեև Բաքուն պնդում է, որ նրանց փոխանակման գործընթացն ավարտված է։
- Բաքուն պնդում է, որ Հայաստանի զինված ուժերը պետք է դուրս բերվեն Ղարաբաղից, մինչդեռ Երևանը պնդում է, որ այդ պարտավորությունը կատարված է։
Կողմերը խճճվել են միջանցքների և հաղորդակցության ուղիների կարգավիճակի շուրջ վեճերի մեջ և չեն էլ մոտեցել հայտարարության մեջ արձանագրված «բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերի» ապաշրջափակմանը։ Իսկ դա կարող էր էական ու կայունացնող գործոն դառնալ տարածաշրջանում:
Ի՞նչ է արվել
Հաստատումից անմիջապես հետո եռակողմ հայտարարությունը կյանքի է կոչվել դինամիկ տեմպերով։
Ինը կետերից վեցն իրագործվել են սահմանված ժամկետում. հրադադար, ռուսական խաղաղապահ զորախմբի տեղակայում Ղարաբաղում և Լաչինի միջանցքի երկայնքով և Լեռնային Ղարաբաղին հարակից շրջանների անցում Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։
Ադրբեջանի ստորաբաժանումների ուժային ճնշումից հետո ժամկետից շուտ իրականացվեց ևս մեկ դրույթ՝ փոխվեց Լաչինի միջանցքի երթուղին, և այնտեղ գտնվող բնակավայրերը, որտեղ ապրում էր հայ բնակչություն, անցան Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։
Ինչի՞ց է կախված խաղաղության պայմանագիրը:
- Ի՞նչ է սպասվում արցախցիներին Ադրբեջանի կազմում. ադրբեջանագետի կանխատեսումը
- Ի՞նչ են պայմանավորվել Երևանն ու Բաքուն․ տեղեկություններ Հայաստանի ԱԽ քարտուղարից
- «Հարավկովկասյան ֆեդերացիա». իմաստ ունի՞ քննարկել
Ռազմագերիներն ու փախստականները
Կողմերը դեռևս չեն սկսել փաստաթղթի յոթերորդ դրույթի իրականացումը։ Խոսքը վերաբերում է փախստականների և ներքին տեղահանվածների վերադարձին Լեռնային Ղարաբաղ և հարակից շրջաններ՝ ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակի հովանու ներքո։
Եռակողմ հայտարարության իրագործման ձգձգումը սկսվեց ռազմագերիների, պատանդների ու այլ պահվող անձանց ու զոհվածների մարմինների փոխանակման կետից։
Երևանի տեսանկյունից՝ հայտարարության մեջ ամրագրված «բոլորը՝ բոլորի դիմաց» սկզբունքը չի իրականացվել, քանի որ Բաքուն «բարեխղճորեն չի հայտնում գերիների ընդհանուր թիվը ոչ բանակցությունների կողմերին, ոչ էլ միջազգային հանրությանը»։
Այս գործընթացը փաստացի ընդհատվեց, այնուհետև անցավ «հոմեոպաթիկ չափաբաժիններով»՝ 2020 թվականի դեկտեմբերին Հադրութի շրջանում ավելի քան 60 հայ զինվորների և խաղաղ բնակիչների գերեվարումից, այսինքն՝ հրադադարից ավելի քան մեկ ամիս անց։
Հայաստանը սա համարեց եռակողմ հայտարարության խախտում։ Բայց Ադրբեջանում նրանց համարեցին «դիվերսանտներ» ու դատապարտեցին համապատասխան հոդվածներով։
Պատերազմից գրեթե երկու տարի անց ռազմագերիների վերադարձի հարցը շարունակում է արդիական մնալ։
Հակամարտության կողմերի միջև կոնսենսուս չկա նույնիսկ Ադրբեջանում պահվող հայ գերիների թվի վերաբերյալ:
Ադրբեջանում պահվում է շուրջ 80 հայ բանտարկյալ: Այս մասին սեպտեմբերի 27-ին ասել է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում հայ գերիների շահերի ներկայացուցիչ Սիրանույշ Սահակյանը։ Բայց Բաքուն պաշտոնապես չի հաստատում այս թիվը։
«Մինչ սեպտեմբերի 13-14-ը հայ-ադրբեջանական սահմանին հակամարտության սրումը, պաշտոնական տվյալներով 33 գերիներ էին պահվում Ադրբեջանում, իսկ սեպտեմբերին նրանց ավելացան ևս 20-ը»,- պարզաբանել է նա։
Մի քանի օր անց ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ Ադրբեջանը Հայաստան վերադարձրեց 17 հայ ռազմագերիների։
Կարծես ժամանակի ընթացքում գերիները Ադրբեջանի ձեռքում զուտ հումանիտար հարցից վերածվեցին Հայաստանի վրա ճնշում գործադրելու գործիքի՝ բանակցություններում քաղաքական նպատակների հասնելու համար։
Դժվար է այլ կերպ բացատրել 2021 թվականի նոյեմբերին և 2022 թվականի սեպտեմբերին սահմանային իրավիճակի սրման հետևանքով Հայաստանի տարածքում գերեվարված զինծառայողների պահվելն Ադրբեջանում։
Այս վարկածի մեկ այլ հաստատում էր հինգ հայ գերիների վերադարձը Երևան, օգոստոսի 31-ին Բրյուսելում Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների հանդիպումից, Հայաստանի անվտանգության խորհրդի քարտուղարի և Ադրբեջանի նախագահի օգնականի միջև սեպտեմբերի 28-ին Վաշինգտոնում կայացած բանակցություններից հետո, որին հաջորդել էին գործընթացում գրանցված առաջընթացի մասին հայտարարությունները:
Ընդհանուր առմամբ, մինչ այս պահը Ադրբեջանից վերադարձվել է 168 հայ գերի։
Տարանցիկ երթուղիները՝ որպես վեճի առարկա
Եռակողմ հայտարարության վերջին՝ 9-րդ կետում ամրագրված տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակումը դարձել է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ամենավիճահարույց թեմաներից մեկը։
Ադրբեջանը պարբերաբար մեղադրում է Հայաստանին՝ Սյունիքի մարզի տարածքով Նախիջևանի հետ հաղորդակցության ապահովման համար տրանսպորտային երթուղի ստեղծելու պարտավորությունից խուսափելու մեջ։ Նախագահ Իլհամ Ալիևը 2021 թվականի ապրիլին AZTV-ին տված հարցազրույցում նույնիսկ սպառնացել էր ուժով բացել այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը», եթե Հայաստանը դա չանի ինքնակամ։
Դեռևս 2021 թվականի դեկտեմբերին Ադրբեջանի ղեկավարը պահանջել էր «Զանգեզուրի միջանցքի» իրավական ռեժիմը նույնացնել Լաչինի միջանցքի հետ, որը Հայաստանը կապում է Լեռնային Ղարաբաղի հետ և գտնվում է ռուս խաղաղապահների վերահսկողության տակ։
Ադրբեջանի պահանջը կտրականապես անընդունելի է Հայաստանի համար, որը «կարմիր գիծ» է համարում տրանսպորտային և երկաթուղային կապերի բացումը արտատարածքայինության նշաններով։
Օրերս վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Վլադիվոստոկի հայ համայնքի հետ հանդիպմանը բացառեց Հայաստանի տարածքով Ադրբեջանին միջանցք տրամադրելու հնարավորությունը, սակայն հայտարարեց Բաքվի համար ճանապարհներ բացելու պատրաստակամության մասին։
«Ես ուզում եմ շատ հստակ ասել, որ մենք ոչ մեկին միջանցք չենք տա Հայաստանի տարածքով։ Բայց մենք կտրամադրենք ու կբացենք ճանապարհը և պատրաստ ենք դա անել ցանկացած պահի։ Մենք առաջարկներ ենք ներկայացրել Ադրբեջանին»,- նրա խոսքերն է մեջբերել ՏԱՍՍ-ը։
- «Ով էլ ստանձնի մոդերատորի դերը, ցավոտ զիջումներ են սպասվում»․ կարծիք
- «Նշանակությունը սիմվոլիկ է, ոչ թե պրակտիկ»․ ԵՄ առաքելությունը սահմանին
- «Ադրբեջանից միակ ակնկալիքը կառուցողականությունն է»․ Փաշինյան
Հաղորդակցության ի՞նչ տարբերակներ են առաջարկում կողմերը
«Ադրբեջանի համար հենց վաղը հաղորդակցությունները բացելու» Հայաստանի առաջարկները մանրամասն նկարագրված են օգոստոսի 18-ին Ազգային անվտանգության ծառայության հրապարակած նախագծում։
ԱԱԾ-ն առաջարկում է սահմանային երեք նոր անցակետ ստեղծել՝
- Ադրբեջանի Քելբաջարի շրջանի սահմանամերձ Սոթք գյուղում,
- Ադրբեջանի Կուբաթլուի շրջանի սահմանամերձ Քարահունջում.
- Ադրբեջանի էքսկլավ Նախիջևանի հետ սահմանին գտնվող Երասխ համայնքում:
Մինչդեռ Ադրբեջանը կենտրոնացել է տարածաշրջանի ապաշրջափակման իր բանաձևի վրա՝ հայկական Մեղրի քաղաքով՝ Իրանի հետ Հայաստանի սահմանի երկայնքով, որտեղով կողմերն արդեն իսկ պայմանավորվել են երկաթգիծ անցկացնել:
Երևանն առանձնացնում է երկաթուղային գիծը ավտոմոբիլային երթուղիներից, քանի որ դրանց միավորման մեջ տեսնում է Իրանի հետ սահմանի փակման վտանգ։ Այստեղից է գալիս նաև Իրանի անհանգստությունը, որը նույնպես վախենում է Հայաստանի հետ սահմանի փակումից։
Պատերազմից երկու տարի անց «եռակողմ պայմանավորվածությունների լիարժեք և խստիվ իրականացման» հեռանկարը, ինչպես պարբերաբար հայտարարում է Մոսկվան, գնալով ավելի մշուշոտ է դառնում։
Այս ընթացքում ավելացել են նոր թեմաներ, մասնավորապես՝ սահմանագծումն ու սահմանազատումը, խաղաղության պայմանագրի կնքումը։ Երկու թեմաներն էլ քննարկվում են զուգահեռաբար և տարբեր հարթակներում՝ Բրյուսելում և Մոսկվայում։
2021 թվականի դեկտեմբերից, երբ Մոսկվայի ուշադրությունը շեղվեց դեպի Ուկրաինա, խաղաղարարի բացառիկ դերին հավակնում է Եվրամիությունը: Սա ևս մեկ անգամ հաստատվեց հոկտեմբերի 6-ին Պրահայում կայացած քառակողմ հանդիպման ժամանակ։
Սակայն չի կարելի ասել, որ երկու բանակցային հարթակների զուգահեռ աշխատանքը կամ ԵՄ-ի ավելի մեծ ակտիվությունը կողմերին մոտեցրել են խաղաղությանն ու հանգեցրել ավելի քիչ խնդիրների։
Առայժմ ավելի շուտ հակառակն է: Հակասությունների սրությունը գնալով աճում է, խաղաղ բանակցություններն ընդհատվում են բռնության ակտերով։ Աճում է նաև Ադրբեջանի ճնշումը Հայաստանի վրա՝ Բաքվի պայմաններով խաղաղության պայմանագրի կնքման գնալու համար։ Իսկ սահմանազատումը վերածվում է բորդերիզացիայի՝ ուղեկցվելով ուժի կիրառմամբ։
Ինչի՞ց է կախված խաղաղության պայմանագիրը:
