«Նրանք պետք է իմանան, որ մենք թշնամի ունենք»․ երեխաներն ու արցախյան հակամարտությունը

Թամերլան, Բաքու, մեկ որդի՝ 4 տարեկան

«Ամենայն հավանականությամբ, նրան ստիպված չեմ լինելու ինչ-որ բան բացատրել։ Դպրոցում ամեն ինչ կպատմեն։ Եթե նրա մոտ հարցեր մնան, արդեն կբացատրեմ այն, ինչ չի հասկացել։

Սակայն չեմ կարող ասել, թե լիովին վստահում եմ դպրոցին, եթե ստացվի, ինքս էլ կնստեմ դասին։ Մի հարց էլ է առաջանում․ իսկ ինչպե՞ս երեխան կհասկանա այդ ամենը։ Արդյո՞ք կկարողանա գիտակցել։ Կարծում եմ, որ ամեն ինչ սկսվում է հիմքերից, որ պատերազմը վատ բան է, բայց այն անխուսափելի էր։

Բայց երբ մեծանա, արդեն կմանրամասնեմ, կխոսեմ պատճառների և հետևանքների մասին, որոնց հանգեցրել է այս հակամարտությունը։

Առաջին և երկրորդ պատերազմն արմատապես տարբերվում են իրենց «տոնայնությամբ»։ Առաջին պատերազմն արձագանք էր ագրեսիային և սարսափներին, որ անում էին հայերը։ Դա նրան կբացատրեմ։ Չեմ հարթելու սուր անկյուններն՝ ասելով, որ «դա վաղուց էր» և «մենք արդեն հաղթել ենք»։

Առաջին պատերազմը բացատրելը շատ հեշտ է․ մարդիկ, որոնց սխալ տեղեկություններ են տվել կամ պարզապես դաստիարակել ագրեսիվ ազգայնականության սկզբունքներով, տեսնելով, որ մեծ կայսրությունը [ԽՍՀՄ] փլուզվել է, և, ընդհատակյա կազմակերպությունների տեսքով առավելություն ունենալով, որոշել են գրավել հողեր, որոնք, իրենց կարծիքով, պատմականորեն իրենցն են։

Իսկ երկրորդ պատերազմը ռևանշ էր, որին մարդիկ արժանի էին նվաստացման 30 տարուց հետո։ Ես երեխայիս կասեմ, որ երբ մերոնք մեկնում էին երկրից, այսպիսի արտահայտություններ էին լսում՝ «դուք նույնիսկ հայերին չկարողացաք հաղթել»։ Այդ ողջ էներգիան պետք է վերածվեր պատերազմի․ այսպես կբացատրեմ երեխայիս։

Անպայման կպատմեմ, որ հայերը ռմբակոծում էին խաղաղ քաղաքները, ընտանիքները կորցնում էին կերակրողներին։ Ընդհանրապես, կպատմեմ հայկական նացիզմի, 21-րդ դարում այդ անադեկվատ հայկական ազգայնականության մասին։

Բայց հայերից շթնամի չեմ կերտելու։ Պարզապես կասեմ, որ նրանք մի վնասակար գաղափարի մեջ են, որը նրանց փակուղի է հասցրել և պատանդ դարձրել։

Եվ, երբ նրանց մոտ զարգանա ժողովրդավարությունը, բնակչության մի մասը կսթափվի»։

Հերմինե, Երևան, երկու որդի՝ 9 և 6 տարեկան

«Երբ քրոջս ընտանիքն Արցախ տեղափոխվեց, նրա երեխաներն այնտեղ մանկապարտեզում ռազմական թեմայով միջոցառման էին մասնակցում։ Գրեթե բոլոր մասնակիցները զինվորական համազգեստով էին։ Դա մի շարք հարցեր առաջացրեց, և մենք որոշեցինք այդ մասին խոսել մեր տղաների հետ։ Մենք նրանց պատմեցինք, որ ցեղասպանություն է եղել, որ թուրքերը (թուրքերին և ադրբեջանցիներին մի ազգ է համարում – խմբ․) մեզ շատ մոտ են, բայց մեզ չեն սիրում։

Տղաներս հարցրին․ «Մենք նրանց պետք է սպանե՞նք, եթե փողոցում թուրք կամ ադրբեջանցի հանդիպենք»։ Մենք, իհարկե, ասացինք՝ ոչ, բայց պետք է զգոն լինել։

Մեր նպատակը թշնամանք սերմանելը չէր, մենք պարզապես ուզում էինք, որ տղաներն իմանան, թե ինչ աշխարհաքաղաքական իրավիճակում ենք ապրում։

Պատերազմի մեկնարկի օրն ընտանիքով պատրաստվում էինք զբոսանքի գնալ։ Երեխաները շատ վախեցան։ Մենք բացատրեցինք, որ պատերազմ է սկսվել, և տղամարդիկ պետք է պատրաստ լինեն և սպասեն։ Երեխաները տարբեր հարցեր էին տալիս, ասում էին․ «Իսկ դուք ասում էիք, որ մենք նրանց չպետք է սպանենք, իսկ հիմա նրանք ինչո՞ւ են ուզում մեզ սպանել»։

Մենք փորձեցինք խուսափել պատասխաններից, բայց երբ ամուսնուս բանակ կանչեցին, հուզական վիճակը միայն վատթարացավ։ Բայց որդիներս ինձ օգնեցին, նրանք անընդհատ հիշեցնում էին իմ սեփական խոսքերն այն մասին, որ արցունքները չեն օգնում լուծել խնդիրները։

Եթե պատերազմից առաջ կասկածում էի, թե արդյոք ճիշտ ենք անում՝ նրանց պատմելով մեր թշնամիների մասին, ապա պատերազմից հետո կասկածներս ցրվեցին։ Ես համոզվեցի, որ մեր պարտության պատճառներից մեկը ռազմահայրենասիրական դաստիարակության բացերն են։

Թող դա լինի հայրենիքի նկատմամբ ավելի մեծ սիրո դրսևորում, այն բանի գիտակցում, որ վտանգավոր վայրում ես ապրում։ Կարծում եմ, որ որդիներս պետք է իմանան, թե ինչի է ընդունակ այդ ազգը, համենայնդեպս, նրանց անձնական անվտանգության համար, որ զգոն լինեն այլ երկրներում։ Նրանք չպետք է մտածեն, թե ոչինչ, հարևանի տղան կգնա կռվելու, իսկ մենք տանը կնստենք։ Ես կողմ եմ նրան, որ ռազմական դաստիարակությունը մեր երկրում ավելի խորացվի»։

Աշոտ, Երևան, ձյուդոյի մարզիչ, 6-ամյա դուստր և 2-ամյա որդի

«Չեմ կարծում, որ ադրբեջանցին կարող է մեզ ընկեր լինել։ Ես իմ երեխաներին մեծացնելու եմ այս գիտակցությամբ, որովհետև թուրքը [նկատի ունի ադրբեջանցիներին – խմբ․] երբեք չի հրաժարվելու հայերին կոտորելու գաղափարից։

«Խաղաղություն» բառը նրանց համար նշանակություն չունի, նրանց հետ հնարավոր չէ խաղաղ ապրել։ Եթե ուզում ենք ապրել խաղաղ և հանգիստ, պետք է պատրաստ լինենք պատերազմի։

Եթե պատրաստ եք որևէ մարտահրավերի, ապա, երբ այն առաջանում է, պակաս ցավով եք ընկալում այն և ավելի քիչ սթրեսի եք ենթարկվում։

Մենք պատրաստ չէինք այս պատերազմին։ Այդ պատճառով էլ ուզում եմ, որ մեր երեխաները պատրաստ լինեն և իմանան՝ ինչն ինչոց է, երբ նրանց հերթը գա։

Ես նկատի չունեմ, որ մենք պետք է նոր պատերազմ նախապատրաստենք, բայց մենք պետք է միշտ սպասենք հնարավոր պատերազմի և պատրաստվենք դրան։ Եվ երբ երեխաս բանակ գնա, նա պետք է իմանա, թե ուր է գնում։

Ես ու կինս դեռ չենք խոսել մեր երեխաների հետ թշնամու, պատերազմի մասին, որովհետև նրանք դեռ փոքր են։

Բայց երբ մի քիչ մեծանան, անպայման կպատմենք, թե ինչ է եղել, որպեսզի նրանք հայրենասեր մեծանան և կարողանան պաշտպանել ճշմարտությունն, ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Հայաստանից դուրս»։

Այան, Բաքու, երկու դուստր, 10 և 4 տարեկան

«Երբ ավագ դուստրս առաջին դասարան գնաց, ուսուցչուհին նրանց պատմեց, թե ինչ է Ղարաբաղյան հակամարտությունը։ Եվ աղջիկս դպրոցից հետո ինձ հարցրեց․ «Մայրի՛կ, իսկ դու գիտե՞ս, որ Ղարաբաղյան պատերազմ է եղել»։

Ես առանց մանրամասների պատմեցի, թե ինչպես էին սպանում և խոշտանգում զոհերին։ Սակայն հաջորդ օրն ուսուցչուհին մանրամասն պատմեց և նույնիսկ լուսնակարներ ցույց տվեց։ Աղջիկս վախեցել էր, երբեմն գիշերը զարթնում էր և ասում․ «Մայրիկ, իսկ հայերը մեր տուն չե՞ն մտնի։ Մեզ չե՞ն սպանի։ Ռումբեր չե՞ն նետի»։

Ես կարծում եմ, որ, թեև նրա համար վաղ էր դա իմանալը, բայց պատերազմի մասին, այնուամենայնիվ, պետք է պատմեն դպրոցում։ Բայց երեխաներին դիեր ցույց տալն ավելորդ էր։ Եթե անգամ պատմել, ապա ոչ թե առաջին, այլ երրորդ-չորրորդ դասարաններում։ Ընդհանուր չատում ծնողները դժգոհեցին, բայց ուսուցչուհին ասաց, որ այդ ամենը ծրագրով է նախատեսված։ Յուրաքանչյուր երեխա պետք է իմանա իր պատմությունը։

Աղջիկս հաճախ է ասում, որ տարբեր ժողովուրդների ներկայացուցիչները պետք է ընկերություն անեն։ Բայց մի անգամ ասաց․ «Հազիվ թե հայերի հետ ընկերանամ։ Հիմա ես նրանց ատում եմ»։

Ես նրան միշտ ասում եմ՝ մի՛ վախեցիր։ Մեզ հետ այժմ ոչինչ չի լինի։ Մեր պետությունն ուժեղ է, և մեզ օգնում է Թուրքիան։

Երկրորդ պատերազմի մասին նա իմացավ հեռուստացույցից, ես նրան բացատրեցի, որ գնացել ենք մեր հողերը հետ բերելու։ Հաղթանակն ուրախ բացականչություններով դիմավորեց»։ 

Սամիրա, Բաքու, դուստր՝ 6 տարեկան

«Երկրորդ պատերազմի ժամանակ աղջիկս այնքան էլ չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում, բայց պատերազմի ողջ մթնոլորտը զգացնել էր տալիս։ Նրա հարցերին ազնվորեն պատասխանում էի, որ հիմա երկրում պատերազմ է։

Ընդհանուր գծերով բացատրել եմ, թե դա ինչ է, բայց առանց մանրամասների։ Գլխավորն այն է, որ նա հասկանա, որ դա շատ վատ բան է։

Ես ինքս պացիֆիստ եմ, այդ պատճառով էլ իմ բոլոր պատմություններն ու նրա հարցերի պատասխանները դրա շրջանակում են։ Նրան դպրոցում, իհարկե, նույնպես պատմելու են պաշտոնական վարկածը։

Չգիտեմ, թե դստերս համար որ վարկածն է ավելի համոզիչ լինելու, բայց, հավանաբար, նա տարբեր կարծիքների հիման վրա եզրակացություններ կանի և իրադարձությունների սեփական տարբերակը կկառուցի։

Ես կատեգորիկ չեմ ոչ մի հարցում, և գուցե մենք՝ պացիֆիստներս, սխալ ենք։ Ինձ համար գլխավորն այն է, որ աղջկաս մեջ սեփական մտածողություն ձևավորվի, ես նրա ուղեղը չեմ մտցնելու, որ պատերազմը վատ է, պետք է համերաշխ ապրել։ Չէ՞ որ դա բնավ ոչ միշտ է համապատասխանում իրականությանը։

Հիմա աղջիկս լավ չի հասկանում, թե ովքեր են հայերը։ Նա նաև լավ չի պատկերացնում, որ ադրբեջանցի է․ նա շատ փոքր է։

Իսկ երբ նա ինձ հարցնի, թե ինչպես է առաջացել հակամարտությունը, կպատասխանեմ այսպես․ ԽՍՀՄ էր, այն փլուզվեց, ավելի ճիշտ՝ այն պետք է փլուզեին։

Եվ դրա պատճառն ազգերի միջև հակամարտություններն էին, որոնցից մեկը ղարաբաղյանն էր։

Այսինքն՝ փաստեր կարձանագրեմ․ Ղարաբաղի հայերը սկզբից ուզում էին դառնալ Հայաստանի մասը, այնուհետև անկախություն ուզեցին։ Եվ դա դուր չեկավ Ադրբեջանի իշխանությանն ու ժողովրդին։

Աղջիկս վերջերս կավե սափոր էր պատրաստել և ներկել այն։ Բայց գույներն այնպես էր ընտրել, որ համընկել էին Հայաստանի դրոշի գույներին։

Երբ ես նրան ասացի դա, պատասխանեց․ «Արի վրան Ադրբեջանի դրոշի գույների կետեր անենք, այդ ժամանակ ոչ ոք չի նեղանա»։

Հայերին նկարագրել եմ՝ որպես մեր հարևաններ, բացասական ոչինչ չեմ ասել։ Մարդիկ են էլի։ Եվ եթե ապագայում նա ուզի հայերի հետ շփվել, ես դեմ չեմ լինի»։

Շուշան, Երևան, սոցիոլոգ, դուստր՝ 4 տարեկան

«Ես չեմ ընդունում, որ երեխային դաստիարակելիս թշնամու կերպար են կերտում, նրա մոտ բացասական հույզեր ձևավորում։ Իմ մոտեցումը երեխայի օրը դրական դարձնելն է։ Ինձ համար դա ամենակարևորն է։

Ես նրա հետ չեմ խոսել պատերազմի ժամանակ և աշխատել եմ այնպես անել, որ տրամադրությունս ու լարվածությունս նրա վրա չազդեն։ Որպես ծնող՝ պետք է ցույց տաս, որ կարող ես տխրել, հոգնած կամ զայրացած լինել։ Սակայն այն, թե ինչպես պատերազմն ազդեց ինձ վրա, չափազանց կլիներ երեխայի համար․ նա լիովին չէր հասկանա, թե ինչ է կատարվում, նրա մոտ կարող էին անվստահության զգացում, վախեր առաջանալ անպատասխան հարցերի և անհասկանալի իրադարձությունների պատճառով։

Դրա փոխարեն ես նրա հետ սկսեցի ավելի շատ խոսել Հայաստանի, Արցախի մասին՝ ընդգծելով այն, ինչին, գուցե, չէի անդրադարձել նախկինում։ Ես սկսեցի ավելի շատ ուսումնասիրել հայկական ասացվածքները, մեր ավանդույթներն ու երեխային սովորեցրի սիրել մաքուրը, գեղեցիկն ու խորհրդանշականը։ Որովհետև բոլոր առկա խնդիրները ստեղծվել են չար մարդկանց կողմից և տանում են դեպի գլոբալ չարիք։

Պետք չէ երեխայից թաքցնել, որ այո, մենք ունենք թշնամի, և այդ թշնամին հստակ անուն ունի։ Բայց պետք չէ ատելություն սերմանել մի ողջ ազգի նկատմամբ։

Այն, թե ինչպես են ադրբեջանցի երեխաների մեջ ագրեսիա և ատելություն առաջացնում, ինչպես են նրանց դարձնում ազգային ինքնության մի մասը, ինձ համար անընդունելի է։

Ես սա ասում եմ, որովհետև փորձ եմ ունեցել։ Մի ծրագրի շրջանակում նրանց [ադրբեջանցիների] հետ վարժություններ էինք անում, որոնք կապված են անձի հետ։ Նրանց մոտ որպես փազլի առանձին տարրեր Ղարաբաղն էր, թշնամի հայի կերպարը։ Միաժամանակ, մեզնից շատերի մոտ՝ որպես ինքնաընկալում, այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են եկեղեցին, ընտանիքը, ընկերները։

Պատերազմի ժամանակ ես երբեմն մտքեր էի ունենում, որ երեխայիս ուզում եմ արմատական ազգայնական դարձնել։

Բայց, մի փոքր հանգստանալով, հասկացա, որ երեխայիս ապագայի, նրա ճակատագրի հետ գործ ունեմ։

Չգիտեմ, ամեն դեպքում, սա շատ բարդ երկընտրանք է, որի վերջնական լուծումը դեռ չունեմ»։