Նամակներ հայաստանյան բանտից․ «Հետմահու դատապարտվածը»
JAMnews-ի «Նամակներ բանտից» նախագիծը սկսվեց մի նամակից, որը խմբագրությունը ստացել էր ցմահ դատապարտյալ Յուրի Սարգսյանից: Նա ավելի քան 26 տարի բանտում է: Յուրին մեզ գրել էր, որովհետև ցանկանում էր արտահայտվել և կարծում էր, որ հասարակության համար կարևոր է լսել «այն կողմում» ապրողներին: Մենք համաձայնեցինք նրա հետ, այդպես ծնվեց այս նախագիծը: Յուրի Սարգսյանը նաև «Առավելագույն պատիժ» վավերագրական վեպի հեղինակն է, որը հրապարակվել է 2016թ-ին:
Սա Յուրի Սարգսյանի քսանիններորդ նամակն է։ Նախորդ բոլոր նամակների հղումներն՝ էջի վերջում։
Մի անգամ իմ անձնական գործում տեսա անվտանգության ծառայության աշխատակցի զեկույցը․ «Այսինչ տարվա, այսինչ ամսաթվին զրուցել եմ հետմահու դատապարտյալ Յուրի Սարգսյանի հետ․․․»։ Մնացածը սովորական դատարկախոսություն էր։ Ուշադրությունս գրավեց «հետմահու դատապարտվածը»։ Վերընթերցեցի, ծիծաղեցի և մոռացա։ Իսկ այօսր հանկարծ հասկացա, որ դա վրիպակ չէր, այլ բանտարկյալների մեծ մասի իսկական կարգավիճակը։
● Վրաստանում ամուսինը սպանել է կնոջը։ Վերջին վեց տարում սպանվել է 160 կին
Մի քանի շաբաթ առաջ մահապատժի դատապարտված երկու բանտարկյալ, որոնք բանտում են անցկացրել ավելի քան 24 տարի, կարողացել էին հասնել պատժի մեղմացման և տեղափոխվել կիսաբաց տիպի համապատասխան հաստատություններ՝ «Կոշ» և «Սևան»։
Սակայն վերջերս, դատախազության պահանջով, երկուսին էլ վերադարձրել են փակ պայմաններով «Նուբարաշենի» բանտ։ Պատճա՞ռը։ Զղջման բացակայություն։ Մեկուսացման տարիներն անիմաստ են անցել, հանցագործները չեն ուղղվել, համակարգն ինչ–որ տեղ խաթարվել է։ Կամ էլ չի խաթարվել․․․
Նախկինում բանտերի դեր էին խաղում փոսերը, որոնք գերեզման էին հիշեցնում։ Այնտեղ մարդկանց նետում էին ցանկացած հանցանքի համար և մոռանում նրանց մասին։ Երկար ժամանակ, հաճախ՝ ընդմիշտ։ Մարդուն կարծես թաղում էին, և նա պետք է վերածնվեր։
Միայն փոխվելուց և զղջալուց հետո կարելի էր ներողամտության հույս ունենալ։ Սակայն քչերն էին կռահում նման հնարավորության մասին։ Իսկ բացատրող չկար։ Այդ ժամանակներից քիչ բան է փոխվել։
Ու թեև ժամանակակից քրեակատարողական հաստատությունները փոս չեն, այլ բազմահարկ գորշ շենքեր, ներքին մթնոլորտը նույն՝ շրիշակից ներքև մակարդակում է։
Անազատությունը ճնշում է սեփական արժանապատվության զգացումն, անօգնականություն, ագրեսիա, ռեժիմից դժգոհություն և, ցավոք, երեսպաշտություն է ծնում։ Այս պայմաններում բնավ ոչ բոլորը կարող են ինքնուրույն վերանայել և վերագնահատել իրենց պահվածքը։
Երբ մարդն առաջին անգամ բանտում է հայտնվում, ամաչում է։ Քանի որ նրա գործած արարքը ոչ բարոյական է։ Պատժված լինելով՝ հանցագործն իրեն խայտառակված է համարում շրջապատի մարդկանց աչքերում, խղճի խայթ զգում։ Իներցիայով։ Եվ հանկարծ այլ վերաբերմունքի է հանդիպում․ նրան ոչ ոք չի քննադատում։
Հետո նա նկատում է, որ խցի հարևաներից ոչ ոք չի էլ մտածում սեփական չարագործությունների բարոյական կողմի մասին, որոնք ինչ–որ մեկի վշտի կամ անդառնալի կորստի պատճառ են դարձել։
Բարոյական զգացմունքները բանտում պահանջված չլինելու պատճառով ատրոֆիայի են ենթարկվում։
Միակ բանը, որ բոլորին սկսում է իրոք հուզել, դա արժանի պատժից խուսափելն է։ Ամեն գնով։ Թեկուզ հոգին կորցնելով։
Հենց այստեղ, կարծում եմ, ավարտվում է մարդն ու սկսվում հանցագործն՝ ընդմիշտ աշխարհը բաժանելով դաշնակիցների և թշնամիների։ Պատերազմ է հայտարարվում, որն, ինչպես հայտնի է, խաբեության ուղի է։
Բանտարյալների դեպքում միշտ հենց իրենք են խաբված դուրս գալիս։ Իրենք իրենց խաբած։ Կատարվածի համար մեղադրելով բոլորին՝ բացառությամբ սեփական անձից։ Չէ, ֆորմալ ձևով գրեթե բոլորը խոստովանում են մեղքը։ Բայց ոչ այն, որը նրանց մեղսագրվում է։ Ինքնակշտամբանքի ոչ մի նշույլ, փոխարենը հոսում են կոկորդիլոսի արցունքները։ Չէ՞ որ գործած հանցանքի համար իրենք էլ հենց տուժել են։
Բոլորն անխտիր բողոքում են պատժի անհամաչափ խստությունից։ Այդ թվում՝ մահապատժից խուսափածները։ Համեմատում են Հայաստանի, Ռուսաստանի և այլ երկրների ցմահների հետ․ իբր նման ճակատագրի պետք է արժանանան կամ սերիական մարդասպանները, կամ մոլագարները։ Ասում են․ «Հետո ի՞նչ, ընդամենը մի–երկու դիակ է եղել, այ իսկ Չիկատիլոն երեք տասնյակ մարդ է սպանել»։ Այդ «հետո ինչ»–ն ամբողջությամբ բացառում էր զղջումն ու վերադարձը նորմալ կյանքի։
Հանցագործներից շատերն անազատության մեջ հիշում են Աստծո մասին։ Ոչ թե զղջման կամ այն պատճառով, որ հանկարծակի հավատացյալ են դառնում։ Այլ որովհետև վերջնականապես կորցնում են մարդկանց, նրանցից կարեկցանք ստանալու հավատը։ Այդ պատճառով էլ դեպի Երկինք են ձգտում կարեկցանքի ակնկալիքով՝ իրենք իրենց նկատմամբ խղճահարությունից։ Բայց մի՞թե Աստծուն հնարավոր է խաբել։
Երբ կատարածդ քեզ մոտ ուժեղ հույզեր չի առաջացնում, չես տառապում, չես հիշում զոհ գնացածներին, չես մտածում նրանց ընտանիքների մասին, ապա դա տագնապի ազդանշան է․ ուրեմն հետդ մի բան այն չէ։ Կարծում եմ՝ ոչ մի հանցագործություն հանցագործի համար անհետ չի մնում։ Սպանելիս մենք մարդկային ինչ–որ բան ենք կորցնում, մի բան, որը մեզ զրկում է կարեկցանքից։
Սակայն միայն անկեղծ զղջումը բավարար չէ։ Պետք է վերադառնաս այն իրավիճակ, մտնես զոհերիդ, նրանց կանանց և երեխաների, հարազատների դրության մեջ։ Կրկին ու կրկին։ Մինչև հոգով ու սրտով չզգաս սպանածդ մարդկանց ցավն ու վիշտը, նրանց, ումից խլել ես նրանց հորն, ամուսնուն, երջանկությունը, մանկությունը։ Այլապես այդպես զոմբի էլ կմնաս՝ արտաքնապես ողջ, ներսից մեռած։
Ինձ պատմել են, թե ինչպես է պայմանական վաղաժամկետ ազատ արձակվածն ուզել ինքնակամ հետ վերադառնալ բանտ։ Դատարկ բանի պատճառով։ Շփոթվել է փողոցն անցնելիս և քիչ է մնացել մեքենայի տակ ընկնի։ Վարորդը սկսել է նրան վիրավորել։ Նա ցանկացել է պատասխանել, սակայն ծանոթը ժամանակին կանգնեցրել է։ Վարորդից ներողություն խնդրելով՝ նրանք հեռացել են։ Սակայն դա վերջին կաթիլն է եղել։
Ճանապարհային միջադեպից հետո նա զգացմունքներին տուրք է տվել․ «Երկու շաբաթ է, ինչ ազատության մեջ եմ և արդեն կուշտ եմ ամեն ինչից։ Աշխատանք են խոստացել՝ խաբել են։ Իսկ նրանք ամեն երեկո զանգում են և պահանջում պատմել, թե ինչ եմ արել, ինչի եմ հասել՝ րոպե առ րոպե։ Բա կարելի՞ է։ Չեն թողնում շունչ քաշեմ։ Ի՞նչ անեմ։ Ապրելու տեղ չունեմ, երթուղայինի փող նույնիսկ չունեմ։ Ստիպված եմ դիմանալ վիրավորանքին։ Ավելի լավ է՝ հետ գնամ, քանի դեռ ուշ չէ»։
«Նրանք»–ը ծառայությունն է, որը հարկադիր վերահսկողություն է իրականացնում դատապարտյալի վարքի և դատարանի դրած պարտավորությունների կատարման նկատմամբ։
Իսկ այս մարդը նախկին բանտարկյալ է։ Նա սովոր է պատրաստի ամեն ինչով ապրել և իրավունքների մասին խոսել։ Մեղադրելով բոլորին։ Նպատակին հասնել, չխախտելով օրենքները, նրան չեն սովորեցրել։ Միայն զգուշացրել են, որ պատիժ կա, եթե մի բան անի։
Դա նույնն է, եթե ոչ հմուտ վարորդին վարորդական իրավունքներից զրկեն ու որոշ ժամանակ անց կրկին վերադարձնեն՝ այդպես էլ վարել չսովորեցնելով։ Նրա բախտը բերել է, որ կողքը խելացի մարդ է եղել, որն աջակցել է, օգնել լուծել արտաքին ազատության հետ կապված որոշ խնդիրներ։ Սակայն նախկին բանտարկյալի հոգին այդպես էլ ճաղերի հետևում է մնացել։
Երկու տարի առաջ ինձ մերժեցին պայմանական–վաղաժամկետ ազատ արձակել։ Հիմա պատճառը գիտեմ։ Փաստաբանս ասաց, որ դատարանի առջև կանգնելուց առաջ ինքդ քեզ պետք է դատապարտես։ Կշռադատես բոլոր «կողմ» և «դեմ» փաստակներն ու վճիռ կայացնես։ Ոչ մի դատավոր դա քեզնից լավ չի անի։
Նախորդ նամակները.
Նամակ առաջին. «Ազատությունն, անազատությունն ու բոլոր մեղսակիցները»
Նամակ երկրորդ. «Վայր, որտեղ երազը նախընտրելի է իրականությունից»
Նամակ երրորդ. «Ապագան հիասքանչ է, եթե այն կա»
Նամակ չորրորդ. «Վերջին նախազգուշացում»
Նամակ հինգերորդ. «Մարդը միշտ ուղեբաժանի առջև է»
Նամակ վեցերորդ. «Քաղցր երազանքի դառնությունը»
Նամակ յոթերորդ. «Ազատություն և ճմռթված կյանք»
Նամակ ութերորդ. «Վտանգավոր հարևանություն»
Նամակ իններորդ. «Դժոխքի տռուբեն»
Նամակ տասներորդ. «Ո՞րն էր իմ սխալը»
Նամակ տասնմեկերորդ․ «Զոհեր և դահիճներ»
Նամակ տասներկուերորդ․ «Հիշողությունը մինչև հիմա արնահոսում է»
Նամակ տասներեքերորդ․ «Դրական տպավորությունների պակաս»
Նամակ տասնչորերորդ․ «Համակարգի դեմ մեն-մենակ․ երեխան՝ արդարադատության մուրճի տակ»
Նամակ տասնհինգերորդ․ «Երբ հույս չկա»
Նամակ տասնվեցերորդ․ «Իններորդ շրջան»
Նամակ տասնյոթերորդ․ «Երաշխավորված ազատություն»
Նամակ տասնութերորդ․ «Պատգամավորներն ընդդեմ ժողովրդի՞»
Նամակ տասնիններորդ․ «Գողական ամենաթողություն»
Նամակ քսաներորդ․ «Ապստամբություն բանտում։ Ինչպե՞ս եղավ և ինչո՞ւ»
Նամակ քսանմեկերորդ․ «Կպչուն գաղափար»
Նամակ քսաներկուերորդ․ «Հեղափոխություն բանտում»
Նամակ քսաներեքերորդ․ «Կաթիլ առ կաթիլ․ անցած տարվա արդյունքները»
Նամակ քսանչորսերորդ․ «Ողջ մնացածներից առաջինը»
Նամակ քսանհինգերորդ․ «Նվաստացում բոլորի առջև»
Նամակ քսանվեցերորդ․ «Կորոնավիրուսը չէ, որ սպանում է»
Նամակ քսանյոթերորդ․ «Երբ երեխաները սպանում են»
Նամակ քսանիններորդ․ «Երեք «աստիճան» և ութ քայլ»
Հրապարակման հեղինակի օգտագործած եզրերը, տեղանունները, կարծիքներն ու գաղափարները պատկանում են միայն նրան, և պարտադիր չէ, որ համընկնեն JAMnews-ի կամ նրա առանձին աշխատակիցների կարծիքների և գաղափարների հետ: JAMnews-ն իրեն իրավունք է վերապահում հեռացնել հրապարակման այն մեկնաբանությունները, որոնք կգնահատվեն որպես վիրավորական, սպառնալից, կհնչեն որպես բռնության կոչեր կամ էթիկապես անընդունելի կլինեն այլ պատճառներով:
