Մոլդովայի «էրդողանացումը». ինչպե՞ս և ի՞նչ է երկիրը սովորում Թուրքիայից
Ըստ մոլդովական Newsmaker ռեսուրսի նյութի
Թուրքիան, տարածաշրջանի երկրների վրա նրա ազդեցությունն ու դրա հետ կապված քաղաքական սկանդալներն ավելի ու ավելի հաճախ են ներառվում տարածաշրջանային և համաշխարհային լրատվամիջոցների վերնագրերում: Մոլդովայի հերթը եկավ այս աշնանը: Մոլդովայի անկախության պատմության մեջ առաջին անգամ թուրքիան ներառվել է երկրի օրակարգի կարևոր հարցերի շրջանակում: Թուրք-մոլդովական Orizont վարժարանի յոթ աշխատակիցների արտաքսումը ստիպեց Թուրքիայի մասին խոսել ոչ միայն որպես տնտեսական գործընկերներից մեկի, այլ որպես նոր ուղղության՝ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին քաղաքականությունում: Հոկտեմբերին Էրդողանի՝ Քիշնև կատարվելիք այցի նախաշեմին մոլդովական Newsmaker ռեսուրսը փորձել է հասկանալ, թե իշխանությունների նոր կողմնորոշումը ինչ կարող է նշանակել մոլդովական ժողովրդավարության համար:
Այցեքարտ
Հոկտեմբերի 17-18-ին Մոլդովայում սպասում են Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին: Նրա այցը պաշտոնապես հաստատվեց այն իրադարձությունից մի քանի օր հետո, որը դուրս էր թուրք-մոլդովական հարաբերությունների սահմաններից և երկրում մեծ ռեզոնանս առաջացրեց:
Սեպտեմբերի վեցին Մոլդովայի Տեղեկատվության և անվտանգության ծառայության սպաները ձերբակալեցին և երկրից արտաքսեցին Orizont թուրք-մոլդովական վարժարանների ցանցի 7 աշխատակցի: Երկու օր անց փաստաբանները NM-ին հաղորդեցին, որ բոլոր յոթ ուսուցիչները թուրքական բանտում են գտնվում:
Թուրքական իշխանությունները համարում են, որ ուսումնական այդ հաստատությունների միջազգային ցանցը ենթարկվում է թուրք հասարակական գործիչ Ֆեթուլլահ Գյուլենին, որին Թուրքիայի իշխանությունները մեղադրում են 2016թ-ի հուլիսին պետական հեղաշրջման փորձ կազմակերպելու համար: Այդ ժամանակից ի վեր Թուրքիայում ձերբակալվել են Գյուլենի տասնյակ հազարավոր ենթադրյալ կողմնակիցներ:
Մոլդովական իշխանությունները պնդում են, որ Orizont վարժարանների աշխատակիցներին ձերբակալել են և արտաքսել Մոլդովայից օրենսդրության պահպանմամբ և օրինական հիմքերով, սակայն իրավապաշտպանները խոսում են ընթացակարգերի խախտման մասին և համակարծիք են, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Մոլդովային կդատապարտի թուրք քաղաքացիներին արտաքսելու համար:
Ուսուցիչներին դա էլ չի օգնի, սակայն Մոլդովայի միջազգային իմիջին հասցված վնասի մասին արդեն կարելի է խոսել որպես կատարված փաստի: Մոլդովական իշխանությունների գործողությունները դատապարտել են Եվրախորհրդարանի մի շարք պատգամավորներ:
Հարցի գինը
Աջ եվրոպամետ ընդդիմության առաջնորդները կատարվածը կապել են նախագահի վարչակազմի շենքի վերանորոգման և Arena Chisinau սպորտի և զվարճանքների համալիրի շինարարության հետ:
Մոլդովայի նախագահի վարչակազմի շենքի վերանորոգման համար Թուրքիան վճարել է €7,8 մլն: Վերանորոգումը գրեթե ավարտվել է և սպասվում է, որ կարմիր ժապավենը հոկտեմբերին կայանալիք այցի ժամանակ կկտրի հենց Էրդողանը:
Arena Chisinau սպորտի և զվարճանքների մասշտաբային համալիրի շինարարությունը Դեմկուսի գլխավոր նախընտրական նախագծերից մեկն էր (հանրապետությունում 2019թ-ին խորհրդարանական ընտրություններ կանցկացվեն): Arena-ն կառուցվելու է թուրքական Summa Group ընկերության հետ համատեղ:
Քիշնևից ուսուցիչների արտաքսումից մեկ շաբաթ անց տեղի ունեցավ թուրք-մոլդովական «Նոր հորիզոններ՝ Մոլդովայի և թուրքիայի միջև տնտեսական համագործակցության զարգացման մեջ» տնտեսական ֆորումը: Այդ ֆորումի ժամանակ Մլդովայի էկոնոմիկայի նախարար Կիրիլ Գաբուրիչը շնորհակալություն է հայտնել TIKA թուրքական պետական գործակալությանը մոտ 33 մլն դոլար օգնության համար, որը Մոլդովային ցուցաբերվել է վերջին 25 տարում:
Մոլդովայից թուրք ուսուցիչների արտաքսումը քննադատած իրավապաշտպանները, քաղաքացիական ակտիվիստները, վերլուծաբաններն ու քաղաքական գործիչները վստահ են. այդ մարդիկ դարձել են Մոլդովային Թուրքիայի ցուցաբերած օգնության «վճարը»: Իսկ ընդդիմությունը նախազգուշացնում է, որ երկիրն արդյունքում միջազգային մեկուսացման մեջ է հայտնվել մարդու իրավունքի խախտման համար:
Թուրք-մոլդովական հարաբերություններում տարօրինակ մերձեցումը սկսվել է 2017թ-ի սեպտեմբերին: Այն ժամանակ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանն՝ ազդեցիկ երկրի նախագահն, Անկարայում ընդունում է Վլադիմիր Պլախոտնյուկին՝ Մոլդովայի իշխող Դեմկուսի առաջնորդին, որը ոչ մի պետական պաշտոն չունի: Դա միակ դեպքն է, երբ նրան պաշտոնապես ընդունել է այլ պետության ղեկավարը:
2017թ-ի մայիսին Թուրքիայի՝ Քիշնև այցելած վարչապետ Բինալի Յըլդըրըմն իր մոլդովացի գործընկեր Պավել Ֆիլիպից խնդրեց փակել Մոլդովայի Orizont վարժարանների ցանցը: Մոլդովայի վարչապետն այն ժամանակ պատասխանեց, որ ամեն ինչ պետք է օրենքով լինի, իսկ վարժարանների փակման համար ապացույցներ են պետք: Եթե հավատանք Տեղեկատվական անվտանգության ծառայությանը, դրանք գտնվել են սեպտեմբերին:
Փողի համը
Տնտեսական հարցերի փորձագետ Վյաչեսլավ Իոնիցեն նշում է, որ Թուրքիան այն երկրների թոփ-հնգյակում է, որոնք վերջին երեք տարում ապահովում են Մոլդովայի արտահանման աճն, ընդ որում, Թուրքիան առանձնապես ակտիվ է Գագաուզիայում (ինքնավարություն, որը բնակեցված է գագաուզներով՝ թյուրքալեզու ժողովրդով — NM):
Սակայն Թուրքիայի իմիջը միջազգային հարթակում «այդ համագործակցությանը մի փոքր դառնություն է հաղորդում», ասում է Իոնիցեն: Եվ հավելում. սակայն եթե տնտեսությունը տարանջատենք քաղաքականությունից, Թուրքիան կարող էր դառնալ Մոլդովայի էլ ավելի ծանրաքաշ տնտեսական գործընկերը:
«Էրդողանը նախընտրում է իր նմանների՝ ուժեղ քաղաքական առաջնորդների հետ գործ ունենալ: Պլախոտնյուկը, հասկանալով, թե ինչպիսի արձագանք կարող է ունենալ այդ արտաքսումը, ցույց տվեց, թե որքան ուժեղ է ինքը», — կարծում է մոլդովացի քաղաքագետ Իգոր Բոցանը:
Նա կարծում է, որ Պլախոտնյուկի վերջերս արած հայտարարությունը եվրոպամետ քաղաքական ուղղվածությունը մոլդովամետ ուղղվածությամբ փոխարինելու մասին իրադարձությունների այդ շղթայի մաս է: «Երբ Արևմուտքի հետ [մոլդովական իշխանությունների] հարաբերություններում ամեն ինչ պարզ դառնա, կողքից Թուրքիա կհայտնվի», — եզրակացրել է փորձագետը:
Ռազմավարական նախաձեռնությունների ինստիտուտի գործադիր տնօրեն Վլադիսլավ Կուլմինսկին նշում է տարածաշրջանում Թուրքիայի դերի փոփոխությունն՝ ատլանտիզմի հիմնասյուներից մեկից դեպի հավասարակշռությունը պահպանելու փորձեր անողի, որը զուտ սեփական աշխարհաքաղաքական շահերն է պաշտպանում:
Մոլդովայում իշխող կուսակցությունն իր վերահսկողության տակ է առել բոլոր պետական ինստիտուտներն ու, չնայած ժողովրդականություն չվայելելուն, չի պատրաստվում իշխանությունը հաձնել, ասում է Կուլմանսկին: «Իշխանությունը պահպանելու են բոլոր հնարավոր միջոցներով: Կառավարման և քաղաքական պայքարի ժողովրդավարական մեթոդների մասին պարզապես պետք է մոռանալ», — կարծում է նա:
Այդ իմաստով, ըստ Կուլմինսկու, իշխող կուսակցությունն ու նրա առաջնորդ Պլախոտնյուկն իրոք փորձում են հաստատել կառավարման արևելյան, բռնատիրական ոճ:
«Դեմկուսում հասկանում են, որ եթե ժողովրդավարություն խաղան, կկորցնեն իշխանությունը: Այդ պատճառով էլ, մի կողմ դնելով ամոթը, նրանք անցել են իշխանություն պահպանելու բացահայտ ավտորիտար մեթոդների: Դրան կհետևի ընդդիմադիր դաշտի մաքրում, որն, առանց այդ էլ, մասնատված է, և անհաճո անձանց կալանավորումն արդեն առանց հորինված դրդապատճառների է: Միևնույն է, նրանց ոչ ոք պատասխանատվության չի կարող ենթարկել», — ասել է Կուլմինսկին NM-ին:
Այդ առումով Մոլդովայում իրոք «էրդողանացման» ժամանակներ են սկսվում, ընդգծել է փորձագետը: «Եվ այստեղ արդեն հնարավոր է ամեն ինչ, քանի որ կանոնները ձևափոխվում են հընթացս», — ասել է նա:
Մոլդովայում վերադարձնել քաղաքական պայքարի և իշխանափոխության քաղաքակիրթ կանոններն, ըստ Կուլինսկու, կարևոր խնդիր է: Սակայն՝ արդեն հաջորդ կառավարության համար:
